HISTORIA FILOZOFII STAROŻYTNEJ
3. Trójpodział filozofii o znaczeniu etycznym
Stoicyzm, jak i wszystkie inne szkoły hellenistyczne, dzielił filozofię na logikę, fizykę i etykę. Epiktet proponuje nowy podział, który ma ściśle określone korzenie i motywacje etyczne. Podział ten nie ma znaczenia teoretycznego, lecz wyodrębnia sfery, które powinien stopniowo opanować ten, kto pragnie osiągnąć wolność i doskonałość moralną - ma więc znaczenie pedagogiczno-moralne. Epiktet wymienia trzy dziedziny: pragnienia i odrazy, postanowienia i przedsięwzięcia oraz pozytywnego działania, by uniknąć błędów.
- Pierwsza dziedzina, dziedzina namiętności. jest najdonioślejsza. Opanowanie jej i przezwyciężenie namiętności osiąga się przez zdanie sobie sprawy z tego, iż rzeczami, które nas naprawdę dotyczą, są rzeczy odnoszące się do duszy. Tylko one zależą od naszej woli.
- Druga dziedziną, którą trzeba opanować rozumem, jest dziedzina impulsów i repulsji, które pobudzają nas do działania lub nas przed nim powstrzymują. Jest to sfera powinności (kathekonta) wobec innych ludzi. U Epikteta wzbogaca się ta powinność o wymiar głęboko ludzki i miłość - człowiek jest .zwierzęciem, które kocha i chce być kochane".
- Trzecia dziedzina dotyczy ludzi, którzy poczynili już pewne postępy. Muszą się oni tak zabezpieczyć, w żadnym szale nie dali sobą owładnąć żadnemu krytycznie nie zbadanemu wyobrażeniu.
4. „Proairesis", czyli podstawowy wybór moralny
Epiktet przyjął za podstawę moralności, w miejsce abstrakcyjnego kryterium prawdy, proairesis - „przed-wybór”, „przed-postanowienie”, które ogólnie ustala, co jest dobrem, a co nim nie jest. Jest to podstawowa decyzja, podejmowana raz na zawsze, determinująca kształt jednostkowego bytu moralnego. Proairesis utożsamia się w idealnej postaci z wielką zasadą etyki Epikteta, która odróżnia rzeczy będące w mocy ludzkiej od rzeczy w mocy ludzkiej niebędących. Wszystkie wyboiy szczegółowe są konsekwencją tego wyboru pierwotnego.
Proairesis stanowi więc istotę ludzkiego bytu moralnego (gęśli ten wybór moralny będzie u ciebie piękny, to i ty sam będziesz piękny"). Jest tym, co w człowieku największe, jedynym źródłem cnoty, ale i jedynym źródłem występku
Proairesis nie jest, wbrew pozorom, aktem woli, lecz aktem rozumu. Etyka Epikteta nie jest zatem etyką woluntarystyczną. To ogólny i zasadniczy sąd o wartości rzeczy. Chcenie zostaje wyznaczone dopiero w następnym momencie, przez przedstawienie celu, który nam wskazuje decyzja intelektu. Etyka Epikteta jest komynuacją etyki Sokratesa - cnota to wybór poprawny, wada - wybór błędny, podyktowany nieznajomością tego, co naprawdę ważne i pożyteczne. Myśl grecka nie potrafiła uwolnić się od intełektualizmu Sokratesa, sens i wielkość człowieka upatrywała niemal wyłącznie w logosie.
5. Nowy sposób odczuwania tego, co boskie
Epiktet nie odrzucił stoickiej immanentystycznej koncepcji tego, co boskie, ale wprowadził do niej ładunek duchowości i pobożności. Z drugiej strony, brakuje mu kategorii tego, co ponadzmyslowe i transcendentne, nie może więc wyjść z panteizmu i materializmu. W ten sposób dochodzi do stanowiska, które graniczy z zerwaniem i w wielu punktach powoduje pęknięcia w nauce starej szkoły stoickiej.
Bóg jest inteligencją, wiedzą, prawym rozumem, dobrem, opatrznością, która troszczy się nie tylko o ogół rzeczy, ale i o każdego człowieka z osobna (obok każdego człowieka jest jakby jego duch opiekuńczy). Posłuszeństwo rozumowi i czynienie dobra stanowi akt poddania się Bogu, wolność utożsamia się z podporządkowaniem boskiemu chceniu.
Poza tym, według Epikteta, sami pochodzimy od Boga i wracamy do Niego po śmierci.