Rozwój psychiczny
Rozwój psychiczny człowieka to całokształt zmian ilościowych i jakościowych, które są ukierunkowane na osiąganie coraz wyższych form regulacji stosunków jednostki ze światem wewnętrznym (Przetacznikowa, Makiełło-Jarża, 1974).
Czynniki kształtujące rozwój psychiczny człowieka
Dziedziczność i zadatki wrodzone
Własna aktywność
Wpływ środowiska
Wychowanie
Okresy rozwoju człowieka:
Okres prenatalny - od poczęcia do narodzin
Okres wczesnego dzieciństwa:
Podokres wieku niemowlęcego - od narodzin do 1 r.ż.
Podokres wieku poniemowlęcego - od 2.r.ż.
Okres średniego dzieciństwa- wiek przedszkolny od 4. do 6 r.ż
Okres późnego dzieciństwa- młodszy wiek szkolny od 7. do 10.-12.r.ż
Okres adolescencji:
Podokres wczesnej adolescencji- wiek dorastania - od 10.-12. do 15 r.ż
Podokres późnej adolescencji- wiek młodzieńczy - od 16. do 20.-23 r.ż
Okres wczesnej dorosłości - od 20.-23. do 35.-40.
Okres średniej dorosłości - wiek średni - od 35.-40. do 55.-60.
Okres późnej dorosłości- wiek starzenia się, starość- od 55.-60. i więcej
Okres prenatalny
Dzieli się na trymestry, czyli na trzy równe odcinki czasowe, z których każdy obejmuje 3 miesiące.
I trymestr- okres najbardziej intensywnego rozwoju; rozwój przebiega według genetycznego wzorca;
II trymestr- szybki wzrost, duże tempo rozwoju układu nerwowego, okres wytworzenia pełnej liczby neuronów oraz ich intensywny rozwój,
III trymestr- wzrastająca możliwość przeżycia dziecka poza organizmem matki.
Wszystkie informacje dotyczące naszych indywidualnych cech zapisane są w komórce o wielkości 0,15mm i o masie 1/1 000 000 g, oraz w plemniku który mierzy 0,03 mm i waży 90 000 razy mniej niż komórka jajowa
Od pierwszego podziału komórkowego, następuje rozwój psycho-fizyczno-ruchowy. Każda komórka jest nośnikiem cech charakterystycznych dla wszystkich ludzi, jednakże tym samym indywidualnych dla danej jednostki.
O indywidualności jako cesze rozwoju świadczy rozwój bliźniąt jednojajowych, które pomimo pozorów identyczności ,identyczne nie są. Czysty przypadek, decyduje o tym jakie geny zostaną aktywowane oraz jakie stworzą warunki środowiskowe sprzyjające ujawnieniu się innych genetycznych predyspozycji.
Normalny rozwój prenatalny może zostać zaburzony. Czynniki zaburzające (teratogeny) występują najczęściej w środowisku ubogim ekonomicznie i kulturowo.
Okres niemowlęcy
Dziecko po urodzeniu jest już w pełni przygotowane do funkcjonowania poza organizmem matki .
Aktywność noworodka to wiele nieskoordynowanych reakcji ruchowych
Wspólne dla noworodka i osoby dorosłej:
Odruch źrenicowy
Mruganie
Ssanie
Połykanie
Wydalanie
Charakterystyczne tyko dla noworodka:
Odruch Babińskiego
Odruch Moro
Odruch chwytny
Odruch marszu automatycznego
Dla noworodka charakterystyczny jest rytm snu i czuwania - noworodki śpią od 16 do 18 h/d
Rozwój ruchowy:
W momencie, gdy dziecko jest w stanie samodzielnie przewracać się na boki, można stwierdzić, że zaczął się rozwój ruchów lokomocyjnych, dają one początek samodzielnemu przemieszczaniu się i umożliwiają dalszy rozwój ruchów umożliwiających przemieszczanie się.
Bardzo ważnymi czynnościami opanowanymi w pierwszym roku życia są czynności manipulacyjne.
Percepcja- dziecko w sposób bierny poddaje się napływającym z otoczenia bodźcom. Uważa się, że już od pierwszych dni życia dziecka identyfikuje bodźce, które są la niego podstawą w jego orientacji w otoczeniu.
Komunikacja przedwerbalna- już po urodzeniu dziecko jest w stanie rozpoznawać głos matki. Kontakt z dzieckiem we wczesnych fazach życia ma formę interakcji twarzą w twarz.
Do komunikacji dziecko używa przede wszystkim mowy niewerbalnej: płacz, spojrzenia, ruchy ciała, gesty, mimika, wokalizacja. Płacz jest bardzo rozbudowaną formą komunikacji, wyróżniono kilka form płaczu w zależności od jego barw, siły i ciągłości.
Równie ważna rolę komunikacyjną pełnią gesty.
Emocjonalny i społeczny rozwój niemowlęcia
miesiąc 1- dzieci reagują na podniecenie i niepokój osoby, która je karmi odmawiając przyjęcia pokarmu; mimiczna ekspresja wyrazu zadowolenia
miesiąc 2- dziecko reaguje spokojem na kontakt osobą dorosłą; reaguje na pieszczotliwe przemawianie
miesiąc 3- niemowlę odwzajemnia uśmiech osoby dorosłej; wyrażanie złości i smutku
miesiąc 4- dziecko denerwuje się gdy dorosły nie zwraca na niego uwagi
miesiąc 5- reakcja strachu na nieznane osoby
miesiąc 7-8- próby zwrócenia uwagi dorosłego na siebie, płacz, gaworzenie, wyrażanie strachu
miesiąc 10 - naśladowanie ruchów dorosłego i włącza się do wspólnej zabawy
miesiąc 12 - nieśmiałość i wstyd
Okres poniemowlęcy
Rozwój poznawczy:
Rozwój inteligencji senso-motorycznej,
W ciągu dwóch lat dziecko w bardzo dużym zakresie rozwija się poznawczo,
Zaczyna się proces przekształcenia reakcji odruchowych na czynności celowe.
Następuje to w trzech formach asymilacji:
Funkcjonalnej, powtarzanie reakcji
Uogólniającej, powtarzanie tych samych reakcji na różne bodźce
Różnicującej, różnicowanie reakcji w zależności od kontekstu
Dzięki pełnemu rozwojowi motoryki (dziecko już jest w stanie samodzielnie chodzić), zakres eksploracji się zwiększa
Bardzo ważna dla rozwoju dziecka jest nauka w formie zabaw:
Zabawy manipulacyjne- dziecko robi coś by osiągnąć przyjemność, dziecko zdobywa chciany stan rzeczy przez manipulację
Zabawy konstrukcyjne- dziecko kieruje swoją aktywność na uzyskanie bardziej lub mniej zaplanowanego rezultatu
Zabawy symboliczne - zabawy w udawanie (wymaga umiejętności rozróżnienia rzeczywistości od reprezentacji rzeczywistości (klocek to klocek, jest kwadratowy i służy do budowania budowli- taka jest rzeczywistość, ale może być też filiżanką pełną herbaty- jest to reprezentacja w moim umyśle)
Okres poniemowlęcy
Rozwój mowy i komunikacji- półtora roczne dziecko posługuje się pojedynczymi wyrazami lub zlepkami słownymi. Słowa zniekształcane są fonetycznie. Pod koniec okres niemowlęcego mowa dziecka jest już całkowicie zrozumiała, posługuje się zdaniami.
Rozwój emocjonalny i społeczny- dzieci bardzo często w tym wieku naśladują zachowania innych osób W rozmowie dziecko przejawia głównie swoje pragnienia oraz pragnienia innych osób.
Emocje dzieci w tym wieku są żywe i niezmienne. Wciąż bardzo silnie związane z zaspokajaniem potrzeb biologicznych oraz zaciekawieniem.
Rozwój emocjonalny zależy w głównej mierze z dojrzewaniem układu nerwowego, który podlega w tym wieku wielu zmianom funkcjonalnym i strukturalnym.
Rozwój takich emocji jak: duma, zazdrość, wstyd, poczucie winy, zakłopotanie, wiąże się bardzo silnie z rozwojem własnego „ja” .
Średnie dzieciństwo - wiek przedszkolny
Rozwój fizyczny - okres średniego dzieciństwa charakteryzuje dość intensywny rozwój motoryczny, mówi się nawet o apogeum motorycznym przypadającym na ten etap rozwoju.
Rozwój motoryki małej można śledzić w dwóch zakresach: samoobsługi a także rysowania i pisania:
- samodzielne ubieranie się 4-5 r.ż.
- samodzielne jedzenie 4-6 r.ż.
- samodzielne załatwianie potrzeb fizjologicznych 3 r.ż.
Procesy poznawcze:
W układzie nerwowym zachodzą cztery rodzaje zmian:
- postępująca mielinizacja włókien nerwowych,
wzrost liczby synaps- tworzenie nowych połączeń między neuronami,
zmiany w zakresie aktywności mózgu,
wzrost synchronizacji aktywności różnych polach mózgu.
Opisane zmiany, zwłaszcza koordynująca rola płatów czołowych, sprawia, że dzieci w średnim wieku są zdolne do kierowania swoją uwagą, tworzeniem planów, do refleksji nad własnym zachowaniem, oraz do rozwiązywania prostych problemów matematyczno-logicznych.
Rozwój emocjonalny - rozwój poznawczy, językowy oraz rozwijający się obraz własnej osoby, dają podstawę rozwoju emocjonalnego. Między 2 r.ż. , a 6 r.ż. dziecko coraz lepiej rozumie emocje, coraz lepiej rozumie swoje emocje, oraz emocje innych osób.
Początkowo dziecko spontanicznie wyraża swoje emocje, szczególnie częste są reakcje gniewu. Potem uczy się je stopniowo kontrolować i dostosowywać do okoliczności. Pojawiają się uczucia moralne, estetyczne związane z innymi, np. współczucie. Pewne uczucia mają irracjonalne źródła, np. niektóre lęki.
Rozwój społeczny- w procesie uspołeczniania czyli kształtowania postaw, wartości i wzorców zachowania akceptowanych w danej społeczności, istotną rolę odgrywają przede wszystkim rodzice. Ważne jest wytworzenia między nimi a dzieckiem głębokiej więzi uczuciowej. Poza tym coraz ważniejsze stają się kontakty dziecka z rodzeństwem oraz grupą rówieśniczą. Zabawa ma charakter zespołowy. Początkowo dzieci są bardzo egocentryczne, potem jednak są coraz bardziej zorientowane na uczucia innych, zaczynają współpracować, odczuwać empatię.
Późne dzieciństwo
W okresie późnego dzieciństwa można wyróżnić następując rodzaje zmian:
1. przekształcenie dotychczasowej aktywności dziecka z głównie spontanicznej i zdominowanej przez zabawę, w system działań sterowanych przez stałe zadania, obowiązki i normy społeczne;
2. trwałe wejście w nowe środowisko (szkoła staje się instytucją wychowawczą i miejsce spotkań z rówieśnikami) poza bezpośrednim wpływem rodziców, oznacza to poddanie się innym rodzajom wpływów społecznych, odmiennych od rodzinnych, ale często tak samo ważnych;
3. trwałe wejście w nowe środowisko jakim jest szkoła;
4. podjęcie nowej roli - roli ucznia.
Procesy poznawcze:
Podstawowe znaczenie dla rozwoju procesów poznawczych dziecka ma uwaga. W okresie późnego dzieciństwa następuje postęp w funkcjonowaniu uwagi dziecka. Jest to wynikiem dojrzewania centralnego układu nerwowego oraz efektem uczenia się, jak być uważnym w sytuacjach tego wymagających.
Rozwój uwagi dowolnej: dzieci starsze nie tylko potrafią powiedzieć kiedy należy zwracać uwagę, ale również stosują tę wiedzę w praktyce - podczas nauki i zabawy. Dzieci mogą różnić się stopniem koncentracji uwagi i umiejętnością skupiania uwagi dowolnej.
Rozwój pamięci: w okresie późnego dzieciństwa następuje również dalszy rozwój pamięci. Pamięć do tej pory mechaniczna, zaczyna się przekształcać w pamięć logiczną
Myślenie: późne dzieciństwo to okres, w którym następuje przejście od stadium myślenia przedoperacyjnego do stadium operacji konkretnych. Oznacza to, że dziecko osiąga w tym czasie szereg różnych zdolności związanych z nabywaniem i przetwarzaniem informacji o świecie i o sobie na poziomie konkretu (przedmiotu), np. dzięki wytworzeniu się pojęcia stałości liczby, długości, objętości i wagi, możliwe stają się operacje na pojęciach fizycznych, matematycznych oraz społecznych (wielka przyjaźń, długie oczekiwanie, itp.).
Rozwój kompetencji komunikacyjnych- mowa w tym okresie odzwierciedla wzrost zainteresowań działaniem, zwłaszcza w sytuacjach społecznych, zaś rozwój dyskursu służy rozwojowi kontaktów interpersonalnych o charakterze współpracy lub aktywności zbiorowej. Komunikacja słowna staję się coraz bardziej złożona.
Rozumienie reguł - następuje wzrost zdolności do kierowania się regułami rządzącymi działaniem, a także wzmożona fascynacja rozpoznawaniem reguł, kierowaniem się nimi oraz wymyślaniem własnych reguł.
Rozwój społecznych relacji z innymi - dziecko staje się członkiem formalnej grupy jaką jest klasa szkolna. Od umiejętności komunikacyjnych dziecka, jego orientacji w zachowaniu innych osób zależeć będzie nawiązywanie kontaktów w grupie z znalezienie w niej swego miejsca.
Rozwój osobowości - w ciągu pierwszych lat życia dziecka kształtują się podstawy jego osobowości i to one w poważny sposób decydują o dalszym rozwoju. Do najbardziej charakterystycznych cech w rozwoju osobowości między 7. a 12. r. ż. należy nabywanie umiejętności panowania nad swoją impulsywnością, zaś w wyborach - kierowania się osądem uwzględniającym wiedze o świeci oraz wymogi zarówno sytuacyjne jak i zawarte w normach moralnych. Trzonem osobowości jest obraz samego siebie. Dziecko kształtuje obraz samego siebie pod wpływem własnej aktywności, opinii dorosłych, porównywania się z innymi.
Adolescencja
ROZWÓJ FIZYCZNY
na początku okresu adolescencji pokwitanie - wzmożone tempo przyrostu wysokości a później także masy; odbywa się w różnym wieku (u dziewcząt średnio 2 lata wcześniej); dalsze zmiany dotyczą proporcji twarzy; następnie ujawnianie się cech płciowych
dojrzewanie płciowe:
śr. 13/14 r.ż.. u dziewcząt 1 miesiączka
u chłopców wyznacznikiem jest 1 wytrysk nasienia oraz owłosienie
PROCESY POZNAWCZE:
wrażenia i spostrzeżenia- okres największej wrażliwości i czułości zmysłów;
istotny rozwój pamięci logicznej;
przewaga pamięci dowolnej
myślenie - wg Piaget'a na ten okres adolescencji przypada ostatni etap rozwoju myślenia; okres operacji formalnych.
ROZWÓJ EMOCJONALNY- okres wzmożonej emocjonalności. Emocje nastolatków są żywe i bardzo intensywne, a także oscylują pomiędzy krańcowymi emocjami. Bardzo często są bezprzedmiotowe.
ROZWÓJ SPOŁECZNY:
Rodzina :
- konflikty z rodzicami
- kryzys autorytetu rodziców, teraz dziecko zaczyna oceniać rodziców
kryzys ten czasami jest wyrazem rozczarowania
jeśli jest wyraźny = bunt okresu dojrzewania
w okresie późnej adolescencji kontakty z rodzicami przekształcają się w partnerskie
Grupa rówieśnicza:
wzrasta autorytet grupy rówieśniczej
młodemu człowiekowi bardzo zależy na akceptacji
grupa rówieśnicza zaspokaja wiele istotnych potrzeb (poczucie bezpieczeństwa, przynależności, akceptacji, wsparcia jednostki, uczucie samodzielności)
młody człowiek w grupie rozwija swoje kompetencje społeczne
pojawiają się związki intymne
Wczesna dorosłość
Dorosłość - faza życia, w którą wkracza człowiek po gwałtownych zmianach rozwojowych prowadzących do dojrzałości biologicznej i społecznej;
wyraża się w zdolności do prokreacji; do odpowiedzialnego podejmowania nowych ról społecznych związanych z zakładaniem rodziny, rodzeniem i wychowywaniem dzieci, rozwijanie (podejmowanie) aktywności zawodowej.
Wyróżnia on następujące zadania rozwojowe:
wybór małżonka
uczenie się współżycia z nim
założenie własnej rodziny
wychowanie dzieci
prowadzenie domu
rozpoczynanie pracy zawodowej
podejmowanie obowiązków obywatelskich
znalezienie pokrewnej grupy społecznej
Dojrzałość psychiczna:
autonomia jednostki
wgląd we własne motywy postępowania
stosunek do innych- postawa odpowiedzialności i szacunku dla drugiej osoby jednocześnie niezależność od innych
KSZTAŁTOWANIE OSOBOWOŚCI:
podtrzymywanie i dopełnienie poczucia własnej tożsamości
rozwój autonomii związanej z niezależnością w podejmowaniu decyzji i braniem za nie odpowiedzialności
integracja „ja” idealnego” i „ja” realnego”
doświadczanie siebie jako podmiotu odpowiedzialnego za własne działania
świadomość własnej tożsamości
aktywność odnosząca się do aktualnego rzeczywistości połączona z aktywnością odnoszącą się do przyszłości, projektowanej zgodnie z wizja kształtu przyszłego życia
problemy sensu własnego życia ponieważ człowiek uniezależnia się os mechanizmu nastawień emocjonalnych ale tworzy koncepcje własnego życia i próbuje ją realizować
bilans realizacji zamierzeń, planów i marzeń
Regresywne zmiany fizyczne.
Funkcje poznawcze ogólnie ulegają pogorszeniu; osłabiają się zmysły, obniża się refleks.
Myślenie ma charakter postformalny. Ludzie czerpią w rozwiązywaniu problemów ze swojej mądrości i doświadczenia.
RODZINA:
dorastają dzieci
wymaga to zmian charakteru reakcji, autonomia dziecka
puste gniazdo - w przypadku kobiet jest to bardzo trudny okres (szczególnie tych niepracujących), ale dla niektórych kobiet jest to okres wyzwolenia, zaczynają wtedy myśleć bardziej o sobie; w przypadku kobiet aktywnych zawodowa zmiana ta jest mniejsza
Średnia dorosłość
ROZWÓJ OSOBOWOŚCI:
autonomia
koniec fazy indywidualizacji
wewnętrzna integracja
człowiek coraz lepiej zna swoją wartość i coraz lepiej siebie akceptuje
kryzys środka życia
może się zdarzyć ale nie musi
człowiek w tym okresie konfrontuje się z własną śmiertelnością
w okolicach 40 r.ż. zmienia się perspektywa myślenia („więcej za nami niż prawdopodobnie przed nami”)
ma poczucie, że trudno jest już cokolwiek zacząć od nowa
jest to także okres bilansu życiowego
chwieje się poczucie sensu własnego życia
ZMIANY FIZYCZNE- następuje bardzo wyraźne starzenie się organizmu na poziomie komórkowym, zmiany te widać już od ok. 60 r.ż. Zmiany te zaczynają być widoczne zewnętrznie
MOTORYKA- następuje wyraźny spadek zdolności motorycznych; wyraźny spadek zdolności do wysiłku; zmniejsza się siła maleje masa mięśni i kości;
człowiek szybciej się męczy, spada wigor; większą trudność przysparzają nowe ruchy; nawet ruchy zautomatyzowane teraz wymagają już udziału świadomości co powoduje dłuższe ich wykonywanie.
PROCESY POZNAWCZE - następuje wyraźne pogorszenie funkcji poznawczych; zmysły ulegają degradacji (pogarsza się wzrok, słuch, węch, smak). Dłuższy czas wykonywania czynności oraz pogorszenie orientacji w otoczeniu. Spada ruchliwość nerwowa. Pogarsza się zdolność do koncentracji, uwagi.
ROZWÓJ OSOBOWOŚCI:
pełen bilans życiowy,
jeżeli życie było sensowne i człowiek wiele osiągnął odkrywa sens swojego życia, wówczas mniej się boi śmierci,
jeżeli bilans wypad negatywnie człowiek nie akceptuje własnego życia, ma poczucie żalu, winy i krzywdy, boi się śmierci,
niektórzy uważają, że początkowa faza starości jest etapem spełnienia.
Starość
CZYM JEST STARZENIE SIĘ ?
Oznacza ono stopniowe zmniejszenie rezerwy czynnościowej narządów, które zmniejszają możliwość zachowania równowagi wewnątrzustrojowej.
Jest to proces ciągły i nieodwracalny.
Starzenie się ma duże znaczenie indywidualne i społeczne.
Granice starości są bardzo płynne, a sam proces starzenia się przebiega etapami. Najpierw jest etap starzenia się społecznego, dopiero później następuje starzenie fizyczne.
Zależy od sposobu i warunków życia. Odmiennie będzie przebiegało u mężczyzn i kobiet, inaczej na wsi i w mieście.
ZMIANY ZWIĄZANE Z PROCESEM STARZENIA :
Zmiany somatyczne
- Osłabienie funkcji wielu narządów wewnętrznych - układów: krążenia, oddechowego, nerwowego, moczowo - płciowego, kostno tawowego
- Siwienie i wypadanie włosów,
- Pojawienie się zmarszczek,
- Typowe pochylenie sylwetki do przodu,
- Zmniejszenie się siły i sprężystości mięśni, skurczenie masy mięśniowej
- Zmniejszenie gęstości kości,
- Mniej pewny chód, stawianie drobnych kroczków
- Osłabienie funkcji narządów zmysłów: wzroku, słuchu, węchu, smaku, dotyku
- Zmniejszenie ostrości widzenia
Zmiany Psychiczne
Osłabienie zdolności przyswajania - zapamiętywania,
Osłabienie pamięci zwłaszcza świeżej,
Osłabienie i niepodzielność uwagi,
Inteligencja lepsza w zakresie utrwalonym z przeszłości,
Myślenie konkretne i dosłowne
Skłonność do nieustępliwego trzymania się przyzwyczajeń w wyniku spowolnienia szybkości możliwości adaptacyjnych
Zmiana zakresu zainteresowań
Zmiany charakterologiczne
Osłabienie wyobraźni i stępiony krytycyzm
Zmiany Psychologiczne
- Dotyczą przede wszystkim osobowości oraz intelektu.
Zmiany w przeżywaniu i zachowaniu się
Obniżona zdolność do sterowania uczuciami, panowanie nad emocjami
Poczucie obniżonej wartości
Rosnące stany depresyjne
Izolacja i wycofanie się z życia towarzyskiego
Zmiany Społeczne
Utrata wartości, jaką jest praca zawodowa i pozycja w rodzinie, powoduje izolację społeczną i „ syndrom pustego gniazda”
Problemy finansowe - zmniejszone dochody
Kłopoty z przemieszczaniem się środkami komunikacji miejskiej
Niedostateczna dostępność do świadczeń medyczny
Problemy z uzyskaniem świadczeń w obiektach instytucji państwowych
Śmierć współmałżonka
CHOROBY W OKRESIE STAROŚCI
Czynniki chorobowe mają wpływ na rozwój przedwczesnego starzenia. Chodzi tu zwłaszcza o choroby przewlekłe, pojawiające się we wcześniejszym okresie życia, od dzieciństwa do wieku średniego:
- Otyłość
- Choroby Płuc
- Cukrzyca
- Nowotwory
- Nadciśnienie Tętnicze
- Choroba Parkinsona
- Miażdżyca
- Choroba Alzheimera
- Udar Mózgu
- Wielkie Zespoły Geriatryczne - min. nietrzymanie zwieraczy, depresja, otępienie, zaburzenia równowagi i upadki
Częstość występowania demencji w wieku między 65 a 70 rokiem życia wynosi 0,7-1%, zaś w wieku 90-94 lat już aż 38,6%
W Polsce między 64 a 74 rokiem życia dominuje otępienie naczyniopochodne, zaś szczyt zachorowań na chorobę Alzheimera obserwowano w wieku późniejszym
PREDYKTORY ŚMIERCI (czynniki przepowiadające):
nagłe i znaczące obniżenie funkcji poznawczych i motorycznych
wzrost nadwrażliwości emocjonalnej
nagłe zainteresowanie osobami bliskimi
potem narasta obojętność społeczna
większa wrażliwość na ból
odmowa przyjmowania pokarmów
następuje stopniowa utrata władzy w kończynach
utrata widzenia i słyszenia
większe odczuwanie bólu i dotyku
często człowiek do końca zachowuje świadomość
12