2181688380

8 Jan Słowiński

Otóż przeprowadzona u schyłku VIII wieku tzw. karolińska reforma pisma, zapoczątkowała - trwającą mniej więcej do końca XIV stulecia - graficzną jedność łacińskiej Europy, jakiej nie zdołały zakłócić lokalne odrębności, przejawiające się głównie w zakresie zdobienia pisma^s. Pierwsze pod tym względem pojawiły się w krajach zachodnioeuropejskich oraz Czechach, równolegle z upowszechnieniem się w piśmie języków narodowych, do których zapisu zaczęto stosować określone rodzaje pisma gotyckiego, najczęściej bastardę, szybko odtąd poddającą się regionalnemu zróżnicowaniu^{1 2 3 4}. Powstało wówczas kilkanaście narodowych i lokalnych odmian, przy czym coraz powszechniejszym stawał się, podtrzymywany w drukarstwie XV i początku XVI w., zwyczaj używania bastardy do tekstów niełacińskich⁵. W Czechach uzyskała ona nawet charakter pisma narodowego⁶. W późnośredniowiecznej Polsce analogicznego procesu - zapewne z racji późniejszego wejścia polszczyzny w obręb kultury pisanej - raczej nie daje się zauważyć⁷.

0    trwałości zapoczątkowanej u schyłku wieków średnich „nacjonalizacji” pisma przesądziły w dalszym rozwoju jak się wydaje dwa wydarzenia, a mianowicie reforma włoskich humanistów oraz reformacja. Intelektualną inspirację dla twórców pisma humanistycznego w znacznym stopniu stanowiły przecież ideały chrześcijańskiego uniwersalizmu z wciąż przeważającym pierwiastkiem kultury łacińskiej. Jeśli przyjrzeć się procesowi recepcji humanistycznej kaligrafii w krajach położonych na północ od Alp okazuje się, że najwcześniej, a często także w sposób najbardziej trwały zaznaczył się on właśnie w środowiskach intelektualno-naukowych, podczas gdy mocno osadzone w regionalnej rzeczywistości kancelarie przyjmowały nowe rozwiązania już znacznie później⁸.

Z początkiem wieku XVI, kiedy pismo humanistyczne stało się już w miarę powszechnie znanym, obejmując swym zasięgiem coraz większą część produkcji

1

   Szerzej zob.: J. Słowiński. Badania paleograficzne nad nowożytnymi dziejami pisma łacińskiego (XVI-XVHIw.). W: Profile nauki o książce, Lublin 1988, s. 84 i n. Przykładem monografii powstałej na gruncie liternictwa jest praca E. Buchholz. Schriftgeschichte ais Kulturgeschichte. Bellnhausen u ber Gladenbach 1965, podczas gdy paleografię reprezentuje artykuł P. Spunara pt. Der humanisti-sche Kodex in Bohmen ais Symbol der antiken (fremden) Kultur. W: Renaissance- und Humanistenhan-dschriften. Hrg. von J. Autenrieth, Munchen 1988, s. 99-104.

2

   Nie wyczerpuje tej problematyki monografia O. Mazała Palaographie und Palaotypie. Zur Geschichte der Schrift im Zeitalter der Inkunabeln. Stuttgart 1984; por. recenzję - „Studia Źródłoznawcze”. T. 32/33: 1990, s. 228-229.

3

   Zob. A. Gieysztor. Op. cit., s. 121-122.

4

   Ibidem, s. 138-139.

5

¹    Zob. O. Mazał. Op. cit., s. 18-24, 138 i n. oraz tabl. 19 i n.

6

   P. Spunar. Genese ćeske bastardy a jeji vztah k ceskym prvotiskum. „Listy filologicke” 3 (68): 1955, s. 34-51.

7

   Wniosek taki znajduje również potwierdzenie w badaniach P. Spunara (L evolution et la fonction de la batarde en Boheme et en Pologne. „Studia Źródłoznawcze”. T. 6. 1961, s. 1-19.

8

   Szerzej zob. J. Słowiński. Rozwój pisma łacińskiego »v Polsce XVI-XVIII wieku. Studium paleograficzne. Lublin 1992, s. 70 i n.