6770510939

Ce qui nous fait conscience nous institue du menie coup comme speculum mundi”¹⁵. Patrzenie i bycie obserwowanym wytwarza i podtrzymuje wszelką tożsamość - wyraźne są związki Gombrowicza z Paulem Ricoeurem¹⁶ - „O sobie samym jako innym sugeruje od razu, że bycie sobą w przypadku siebie samego zakłada inność w stopniu tak głęboko wewnętrznym, że jedno nie daje się pomyśleć bez drugiego, że jedno przechodzi raczej w drugie”. A jednak sytuacja podmiotu poddanego nieustannej obserwacji jest tyleż konieczna, co bolesna, albowiem -pisze dalej Lacan - w „dialektyce oka i spojrzenia nie ma spotkania, lecz u samej podstawy -[jest] kuszenie”¹⁷. Za każdym rogiem ukryć się może niebezpieczne, napastliwe, kuszące spojrzenie. „Posuwam się piachem i ziemią tych ulic” - pisze Gombrowicz w Dzienniku -„nigdy nie mając pewności, czy ktoś mi się nie przygląda, wzrok może dopaść ze wszystkich stron, gęstwiny są zaludnione” (Dz III, s. 30). „Kiedy patrzę na przedmiot - powiada za Laca-nem Slavoj Żiżek - on zawsze już patrzy na mnie, i to tak, jak ja go nie mogę ujrzeć”. Innymi słowy - pisze dalej Żiżek - „oko oglądające przedmiot jest po stronie podmiotu, podczas gdy spojrzenie jest po stronie przedmiotu”¹⁸. Właśnie dialektyka oka i spojrzenia rodzi ową historię, w której nie ma spotkania, a zatem „patrzenia wprost”, lecz nieustanne uwodzenie, a zatem, powie Żiżek, patrzenie „z ukosa”. W finale pierwszego rozdziału Ferdydurke Józio spogląda „spode łba”: „Co się dzieje? Boże! Czym prędzej przywróciłem głowę do zwykłej pozycji i spojrzałem na niego, ale wzrok był nie mój, był to wzrok spode łba, dziecinny i przepojony żakowską nienawiścią” (F, s. 21). W Kosmosie Witold powiada: „żebym ja musiał tak tylko bokiem, na boku, spode łba, tam gdzie ręce, rękawy, ramiona, szyja, zawsze na peryferiach, a twarzą w twarz tylko od czasu do czasu, przy święcie” (K, s. 37)¹⁹. Ilekroć podmiot zbliża się do nieuchwytnego obiektu swoich pragnień, skazany

¹⁵    J. Lacan, Le sśminaire. Live XI. Les ąuatre concepls fondamentaux de la psychanalyse, Paris 1973, s. 71. Autor nawiązuje tu do francuskiej tradycji fenomenologicznej, a zwłaszcza prac Maurice'a Merleau-Pontv'ego związanych z fenomenologią percepcji.

¹⁶    W odniesieniu właśnie do Ferdydurke Gombrow icz pisał: „Mocą tego, że ja jestem zaw sze dla „innego", obliczony na cudze widzenie, mogący istnieć w sposób określony tylko dla kogoś i przez kogoś, egzystujący -jako forma - poprzez innego" (Dz II, s. 8). Por. dialcktykę bycia sobą i bycia innym u Paula Ricocura. bardzo zbliżoną do dialektyki Gombrowicza. Ricoeur chce pokazać, że bycie sobą nie tylko nie wyklucza bycia (czymś/kimś) innym, ale tego wręcz wymaga. Pisze on: „O sobie samym jako innym sugeruje od razu, że bycie sobą w przypadku siebie samego zakłada inność w stopniu tak głęboko wewnętrznym, że jedno nie daje się pomyśleć bez drugiego, że jedno przechodzi raczej w dmgic. jak powiedziałoby się w języku heglowskim"

(O sobie samym jako innym. Warszawa 2005, s. 9). Formowanie człowieka Gombrowiczowskiego jest właśnie takim przechodzeniem jednego w drugie, ale, o czym mniej u Ricoeura, przechodzeniem niezwykle dla podmiotu bolesnym, traumatycznym: „Zaprawdę, w świecie ducha odbywa się gwałt permanentny, nie jesteśmy samoistni, jesteśmy tylko funkcją innych ludzi, musimy być takimi, jakimi nas widzą" (F. s. 12)

¹⁷    J. Lacan, dz. cyt., s. 72.

¹⁸    S. Żiżek, Patrząc z ukosa. Do Lacana przez kulturę popularną, przel. J. Margański. Warszawa 2003, s. 165.

Autor nawiązuje do Lacanowskiej koncepcji logiki spojrzenia jako obiektu.

¹⁹    Na marginesie (czy rzeczywiście na marginesie?) dodam, że sam Gombrowicz, który, zdaniem Carlosa Ma-stronardiego „pragnął upodobnić swoją osobowość do tego, co głosił", a także zdaniem wielu innych świadków', zawsze „konstruował" siebie w towarzystwie z wielką precyzją na wzór swoich bohaterów, (en właśnie Gom-

XXI