AWANGARDOWE CZASOPISMA DWUDZIESTOLECIA MIĘDZYWOJENNEGO

Najwcześniejszym czasopismem nowego okresu literackiego był „Zdrój” (jest już o nim napisane w zagadnieniu „Czasopisma literackie dwudziestolecia” więc nie będę już o nim pisać )

• Formiści

• Artystyczne pismo wydawane w Krakowie w latach 1919-1921 (łącznie ukazało się 6 numerów) pod redakcją Konrada Winklera, Tytusa Czyżewskiego i Leona Chwistka.

• Pismo było organem awangardowego ugrupowania o tej samej nazwie, propagowało nowe prądy w sztuce. Na łamach ukazywały się m.in. grafiki Tytusa Czyżewskiego, Zbigniewa Pronaszki, Jana Hrynkowskiego, reprodukcje dzieł Pabla Picassa, utwory i artykuły Leona Chwistka, Stanisława Młodożeńca, Bruno Jasieńskiego. Z pismem współpracowali także Władysław Skoczylas, Stanisław Ignacy Witkiewicz i Tymon Niesiołowski.

• Nowa Sztuka 

• Czasopismo awangardy poetyckiej wydawane w Warszawie w latach 1921-1922. W tym czasie pojawiły się jedynie dwa numery pisma. Pierwszy ukazał się w listopadzie 1921 roku, redagowany był przez Anatola Sterna (pomysłodawcę pisma) i Jarosława Iwaszkiewicza. Drugi opublikowano w lutym 1922 roku, Iwaszkiewicz nie brał już udziału w jego powstaniu. Czasopismo finansowane było przez Karola Żukowskiego, który figurował jako wydawca. Według "Pierwszego polskiego spisu gazet i czasopism Rzeczpospolitej Polskiej" z 1922/23 roku nakład wynosić miał 2000 egzemplarzy, być może była to jednak liczba zawyżona.

• Oba numery zawierały wiersze polskich poetów awangardowych oraz przekłady poezji francuskiej, rosyjskiej i hiszpańskiej, artykuły krytyczno - i teoretycznoliterackie. Pismo propagowało idee i postulaty futuryzmu i innych ruchów awangardowych, jednak w tonie umiarkowanym, mającym nie budzić kontrowersji (zrezygnowano m.in. z charakterystycznej dla futurystycznych Jednodniówek pisowni fonetycznej). Skupiało przedstawicieli różnych nurtów: awangardy, gł. futuryzmu i formizmu (Stern, Chwistek, T. Czyżewski, B. Jasieński, A. Wat, ponadto Peiper, M. Braun.) Głoszony na jego łamach program „nowej sztuki” nawiązywał do przełomu estetycznego dokonanego przez całą europejską sztukę awangardową, a zarazem był próbą przezwyciężenia złudzeń i ograniczeń dotychczasowych jej kierunków (zwł. futuryzmu), bezkrytycznej apologii nowoczesnej cywilizacji przeciwstawiała pogłębiona analizę jej mechanizmów, interesowała się funkcją sztuki we współczesnej kulturze, jej związkami z życiem społecznym, a także z psychologią, sferą podświadomości i intuicji.

• Brak funduszy spowodował zamknięcie "Nowej Sztuki", jednak nazwa periodyku służyła odtąd często na określenie przedstawicieli różnorodnych nowoczesnych, awangardowych tendencji poetyckich. Do tradycji czasopisma nawiązywał ukazujący się latach 1924-1925, pod redakcją Stefana Kordiana Gackiego "Almanach Nowej Sztuki". Natomiast w 1924 roku powstała seria "Biblioteka Nowej Sztuki", w której wydane zostały m.in. Anielski cham Anatola Sterna, Bitwa Stanisława Brucza, Przemiany Stefana Gackiego, Semafory Adama Ważyka oraz Upały Jalu Kurka.

• Zwrotnica. Kierunek: sztuka teraźniejszości

• Zwrotnica była najbardziej reprezentatywnym pismem międzywojennej awangardy polskiej!!

• Czasopismo wydawane nieregularnie w Krakowie przez tzw. Awangardę Krakowską w latach 1922-1923 i 1926-1927 w Krakowie (2 serie). Miało charakter artystyczno-literacki. Jego redaktorem był Tadeusz Peiper, (którego publikacje wytyczały główny kierunek pisma-słowo wstępne Punkt wyjścia, artykuł Miasto, masa, maszyna; Metafora codzienności. Weszły one potem w skład jego książki -Tędy), a współpracowali z nim futuryści i formiści (m.in. Leon Chwistek, Stanisław Młodożeniec, Tytus Czyżewski, Bruno Jasieński, Anatol Stern, Aleksander Wat).

• W latach 1922 - 1923 ukazało się sześć numerów czasopisma. Zamieszczone w nich artykuły omawiały współczesną sztuką, teatr, film i literaturę. Dzięki nawiązanym przez Peipera kontaktom międzynarodowym, w „Zwrotnicy” pisali tacy przedstawiciele międzynarodowej awangardy jak Filippo Tommaso Marinetti i Tristan Tzara. S. I. Witkiewicz ogłosił w „Zwrotnicy” dramaty: Nowe wyzwolenie i Mątwę. Zamieszczali tu swoje wypowiedzi awangardowi artyści-plastycy: A. Zamoyski, W. Strzemiński, M. Szczuka, H. Gotlib. Początkowo w czasopiśmie w pełni akceptowano futuryzm i fowizm. Szósty, ostatni numer w pierwszej serii, poświęcony był całkowicie futuryzmowi i był nie tylko podsumowaniem, analizą, ale i krytyką tego kierunku.

• W roku 1926 wznowiono wydawanie czasopisma. Druga seria charakteryzowała się bardziej grupowym charakterem redakcji, choć nadal dominującą role odgrywał Tadeusz Peiper. Coraz większą rolę odgrywał jako poeta i krytyk Julian Przyboś.

• W swoim stanowisku zbliżała się do konstruktywizmu, wykazywała pewne podobieństwa z programem francuskiego czasopisma „L'Esprit nouveau”. Redakcja przywiązywała dużą wagę do oryginalnych rozwiązań typograficznych, zamieszczała reprodukcje plastyczne, rysunki okładkowe wykonywali Z. Waliszewski, Zamoyski, T. Niesiołowski, Strzemiński.

• Przerwę między I. a II. serią wypełniła „Biblioteka Zwrotnicy”, w której ukazały się tomiki Peipera, Przybosia, Brzękowskiego, J. Kurka. Wymienieni autorzy stanowili grupę Awangardy Krakowskiej nadająca charakter II. Serii Zwrotnicy. Do wznowienia pisma doszło z inicjatywy Przybosia, który ogłosił tu swoje wczesne artykuły programowe (głośne Chamuły poezji-pamflet na „ludową” poetykę Kasprowicza i Zegadłowicza; Człowiek w rzeczach; Człowiek nad przyrodą; Idea rygoru. Wokół pisma skupiali się plastycy: F. Krassowski, K. Podsadecki, Lucjan Korngold.

• Zwrotnica silnie oddziałała na inne ugrupowania i czasopisma awangardowe, zwłaszcza na „Blok” i „Praesens”; jej idee kontynuowała „Linia”

Między pierwszą a drugą serią „Zwrotnicy” kroniki literatury awangardowej odnotowują „Almanach Nowej Sztuki”:

• Almanach Nowej Sztuki

• Czasopismo awangardowe wydawane w Warszawie w latach 1924-1925 pod redakcją Stefana Kordiana Gackiego. Drugi, alternatywny tytuł pisma brzmiał F24 (Futuryzm 1924), podtytuł natomiast określał periodyk jako kontynuację "Nowej Sztuki", pisma wychodzącego w latach 1921-1922.

• Prawdopodobnie "Almanach..." pomyślany był początkowo jako wydawnictwo jednorazowe - pierwszy numer nie był opatrzony cyfrą 1, nie zawierał też działu recenzji. Dopiero w numerze następnym pojawiła się informacja określająca go jako dwumiesięcznik.

• Pismo dążyło do zjednoczenia polskiej awangardy i związania się z europejską nowatorską myślą artystyczną. Współpracowali z nim m.in.: Anatol Stern, Tadeusz Peiper, Stanisław Brucz, Mieczysław Braun, a także (od numeru drugiego): Julian Przyboś, Jalu Kurek, Stanisław Ignacy Witkiewicz oraz Adam Ważyk.

• Na łamach pisma ukazały się także przekłady pisarzy takich jak Guillaume Apollinaire, Blaise Cendrars, Max Jacob, Jean Cocteau, reprodukcje prac Fernanda Légera, Picassa. Promowało ideę "nowego klasycyzmu", program "nowoczesnego społeczeństwa świadomych konstruktorów życia".

• Łącznie ukazały się cztery numery czasopisma. Wydano również odrębne tomiki składające się na serię Biblioteki "Nowej Sztuki”.

• KWADRYGA

• Czasopismo literackie wydawane w latach 1927-31 w Warszawie przez powstałą w 1926 grupę poetycką Kwadryga, do której należał m.in.: S. R. Dobrowolski, M. Bibrowski , W. Wernic, W. Sebyła, S. Flukowski, A. Maliszewski, L. Szenwald. K.I. Gałczyński, W. Słobodnik i S Ciesielczuk. Redagowana przez Bibrowskiego, a następnie od 1929 przez W. Sebyłę.

• Występowała przeciw programom literackim Skamandra i Awangrady, wysuwając postulat sztuki uspołecznionej i upowszechnionej. Zbieżność artystycznych dążeń niektórych przedstawicieli Kwadrygi wyrażała się w zwrocie ku poezji refleksyjnej i szukaniu dla niej wzorców w tradycji lit., zwłaszcza w twórczości Norwida. Głównym tematem była krytyka rzeczywistości, niesprawiedliwości społecznej oraz prostota poezji.

• W wypowiedziach Bibrowskiego, Dobrowolskiego, Sebyły i Szenwalda- próbowała formułować program poezji uspołecznionej-literatury zaangażowanej i komunikatywnej, związanej z praca i życiem prostych ludzi.

• Kontynuacją pisma był wydawany 1937 przez S.R. Dobrowolskiego i A. Maliszewskiego miesięcznik lit.- art. "Nowa Kwadryga".

Interesujące jest śledzenie dat; czasopisma awangardowe szybko gasły i pojawiały się na nowo, by zapełnić lukę. Przełamany zostaje przy tym monopol stołeczny Krakowa i Warszawy, do głosu dochodzą ośrodki prowincjonalne. W latach 1921-1922 w Lublinie ukazywał się „Lucifer”, którego kontynuacją był od 1923 r. „Reflektor”

• Reflektor

• Czasopismo literackie wyd. w Lublinie 1923-1925, początkowo pismo o charakterze eklektycznym, następnie awangardowe. Prócz poetów lubelskich drukowali tu: J. Brzękowski, J. Przyboś, A. Ważyk, A. Stern, W. Wandurski. Obok poezji sporo miejsca poświęcano filmowi, teatrowi, plastyce i muzyce, ponadto przeglądowi czasopism zagranicznych.

• Grupa Reflektor istniała w latach 1924-27, a w jej ścisły skład wchodzili poeci: Bielski, Czechowicz, Gralewski, teoretykiem był Cz. Bobrowski, autor programowych wystąpień „Reflektora”.

• Program „Reflektora” zbieżny był częściowo z futuryzmem i tendencjami reprezentowanymi przez grupę „Almanachu Nowej sztuki”

• Działalność „Reflektora” wyrażała się także w organizowaniu wieczorów poetyckich, szopek oraz wydawaniu Biblioteki Reflektora (ukazał się tam m.in. tomik „Kamień” Czechowicza)

Cyganerii Młodej Polski wystarczyły długie rozmowy w kawiarni, cyganeria lat międzywojennych starała się utrwalić swój ślad organizowaniem pisma, i to koniecznie nowatorskiego.

Ze środowiska pisarzy łódzkich wyszedł „Meteor”, choć wydawano go w Warszawie. Pismo miało 3 numery, materiał poetycki był różnorodny, niekiedy bliski poetyce skamandrytów, niekiedy nacechowany elementami awangardowymi (idea tzw. konstruktywnego metaforyzmu wywiedziona z założeń T. Peipera.)

W Krakowie po zamknięciu drugiej serii „Zwrotnicy” poeci awangardowi wypowiadali się w „Głosie Literackim”. Jan Brzękowski próbował przenieść intencje awangardowe na grunt paryski w piśmie poświęconym literaturze i malarstwu „L'art Contemporain” (czyli „Sztuka Współczesna”)

Pewne nadzieje łączyła awangarda poetycka z miesięcznikiem „EUROPA”, redagowanym w latach 1929-1930 przez Stanisława Baczyńskiego. Awangardowe malarstwo reprezentował w „Europie” Władysław Strzemiński, literaturę- Jalu Kurek, Julian Przyboś i Marian Czuchnowski.

Z działalnością Strzemińskiego łączy się historia grupy a.r. (co rozwiązywano jako „artyści rewolucyjni” lub „artyści radykalni”) Grupa wydawała komunikaty o charakterze najpierw biuletynu, następnie normalnego numeru pisma, oraz tomiki własnej biblioteki, wśród których pozycją najważniejszą była „Poezja integralna” Brzękowskiego.

W latach 1931-33 ukazywało się w Krakowie drugie co do historycznego znaczenia pismo awangardowe „Linia”:

• Linia

• Czasopismo literackie ukazujące się w latach 1931-1933 (wydrukowano pięć numerów). Pismo było próbą skonsolidowania awangardy krakowskiej, rozpadającej się po zamknięciu Peiperowskiej „Zwrotnicy”. Próbę taką podjął Jalu Kurek, który został redaktorem naczelnym pisma, oraz Julian Przyboś, natomiast Tadeusz Peiper nie opublikował w „Linii” żadnego tekstu, ograniczając już swoją działalność literacką i publicystyczną. Na łamach czasopisma publikowali także poeci nowej generacji awangardystów: Stanisław Piętak, Marian Czuchnowski, Jerzy Zagórski, Teodor Bujnicki, Czesław Miłosz. Drukowano tam także teksty Witkacego. Każdy numer był podzielony na trzy części: rozprawy teoretyczne, wiersze i noty, w których zamieszczano krótkie i zjadliwe ataki na wybitne osobistości literackie. Atakowano „Wiadomości Literackie”, J. Tuwima, J. Iwaszkiewicza, Boya, Skiwskiego, Zegadłowicza. Charakterystyczny dla tych polemik był artykuł Przybosia- „Kataryniarze i strofikarze”.

• Wraz z zamknięciem czasopisma grupa awangardystów krakowskich ostatecznie się rozpadła. Od mniej więcej 1935 roku działali indywidualnie publikując swoje wiersze i artykuły na łamach różnych pism.

Lata 1931-1939 nadały czasopismom awangardy inny wyraz. „Linia” zamykała rozdział krakowski, „Żagary” otwierały rozdział wileński

• Żagary. Miesięcznik idącego Wilna poświęcony sztuce.

• Czasopismo lit.- społ. wydawane w Wilnie w latach 1931-1934. założone przez grupę poetycką Żagary. W historii pisma można wyróżnić 3 fazy:

1) bezpłatny dodatek do wileńskiego konserwatywnego dziennika „Słowo”, początkowo (jego red. - Cat -Mackiewicz, był jednocześnie wydawcą „Słowa” i „Żagarów”)

2) potem jako dodatek do Kuriera Wileńskiego pod nazwą „Piony” Oprócz żagarystów z „Pionami” współpracowali m.in. J. Kurek, J. Brzękowski i J. Przyboś

3) W 1933 pismo usamodzielniło się. Komitet redakcyjny o zmiennym składzie: pierwszy numer podpisali Tadeusz Bujnicki i Aleksander Gołubiew, większość dalszych -Jerzy Zagórski. Do grupy Żagarów należeli ponadto H. Dembiński, J. Maśliński, Cz. Miłosz, J. Putrament, M. Kotlicki, A. Rymkiewicz, A. Mikułko)

• Żagary były pismem zorientowanym lewicowo, łączącym zainteresowania literackie i społeczne. Prowadziły dyskusję o społecznej roli sztuki jako instrumentu kształtowania osobowości, formułowały program literatury podejmującej zadania polityczne i moralne.

Obok Wilna próbował w latach 30. odnowić tradycje literackie Lublin. „Barykady” w 1932 r. były pierwsze na starcie, ale pismo firmowane przez Józefa Łobodowskiego, znalazło się od początku w konflikcie z cenzurą: wyszedł tylko jeden numer, dwa następne zostały skonfiskowane „ Barykady” zniknęły więc z lubelskiego życia. Utrzymała się natomiast przez szereg lat „Kamena”:

• KAMENA

• Czasopismo założone w Chełmie w 1933 jako miesięcznik poetycki. Twórcami „Kameny” byli Kazimierz Andrzej Jaworski-społecznik, literat i tłumacz oraz Zenon Wiśniewski-grafik.

• Szybko stało się pismem ogólnopolskim, przyciągającym pisarzy awangardy i lewicy. Wiele miejsca zajmowały przekłady, zwłaszcza z literatur słowiańskich, wśród których dominowała poezja rosyjska, wiele też ukazywało się przekładów z języka francuskiego. Wydawano też numery specjalne-monotematyczne, poświęcone jednej literaturze, pisarzowi, grupie (np. Mickiewiczowi, Puszkinowi, pisarzom lubelskim)

• Do współpracowników pisma należeli m.in. F. Arnsztajnowa, S. Bakowski, J. Brzękowski, J. Czechowicz, P. Hertz, S. Czernik, B. Schulz, J. Łobodowski.

• Drukowano wiele debiutów

• Warto wspomnieć, ze pismo to było wydawano aż do 1993 r., nieregularnie

Drugim obok Chełma Lubelskiego miasteczkiem prowincjonalnym, które stało się ośrodkiem poetyckim dzięki pismu redagowanemu był wielkopolski Ostrzeszów.

• OKOLICA POETÓW

• Miesięcznik poetycki wydawany w Ostrzeszowie Wielkopolskim od kwietnia 1935 do września 1937 oraz od kwietnia 1938 do marca 1939 pod redakcją Stanisława Czernika

• Początkowo czasopismo publikowało wiersze różnych orientacji poetyckich i pokoleń, później stało się organem tzw. autentystów (m.in. J.B. Ożóg, J. Pietrkiewicz, J.A. Frasik).

Autentyzm - kierunek poetycki w polskiej literaturze międzywojennej, stworzony gł. przez pisarzy skupionych wokół miesięcznika “Okolica Poetów” (Ostrzeszów Wielkopolski), redagowanego przez S. Czernika, zarazem teoretyka autentyzmu. Do grupy należeli: J.B. Ożóg, J.A. Fransik, Cz. Janczarski, J. Pietrkiewicz; wśród zwolenników i współpracowników znaleźli się m.in.: S. Piętak i M. Czuchnowski.
Artykuły programowe pióra Czernika (m.in. Styl w liryce) ukazały się w “Okolicy Poetów” 1935-1936. Autentyści, pozostający w opozycji zarówno do Skamandra, jak kierunków awangardowych, postulowali “jedność prawdy artystycznej i życiowej”, kładąc nacisk na osobiste przeżycia, biografizm, związki z ziemią, wsią, jej obyczajem i kulturą. Bohaterem ich utworów był często wyobcowany inteligent pochodzenia wiejskiego, który nie może przystosować się do miasta.
Po II wojnie światowej zasady a. próbował kontynuować Ożóg, starając się wprowadzić pierwiastki uniwersalizujące, doświadczenia współczesnej antropologii i psychologii. Wydano zbiór Okolica poetów. Antologia poezji autentystów (1978).

• Czernik ułatwiał publikację poetom debiutującym lub jeszcze mało znanym

• Dopuszczał do swojego pisma różne orientacje literackie: ukazywały się tam wiersze Staffa, Iłłakowiczówny, Gałczyńskiego

• Czernik zorganizował ankietę na temat „Jak powstaje wiersz” -jej wyniki należą do najciekawszych materiałów w piśmie

• Jak na czasopismo awangardowe miało dużo numerów

W zestawieniu z długotrwałością „Okolicy Poetów” i „Kameny” krakowskie czasopisma awangardowe po „Linii” ukazywały się przez krótki czas, są to: „Gazeta Artystów” i „Tygodnik Artystów, a następnie miesięcznik „Nasz wyraz”.

W Warszawie Józef Czechowicz redaguje kwartalnik „Pióro” (teoretykiem pisma był Ludwik Fryde). Czasopismo było pomyślane jako miejsce skupienia młodych pisarzy i krytyków reprezentujących pokolenie tzw. drugiej awangardy. W wystąpieniach o charakterze programowym zarysowała się różnica stanowisk między Frydem( art. Dwa pokolenia nawiązujący do kreacjonistycznej koncepcji „poezji czystej” J.Maritaina a Cz. Miłoszem (szkic Zejście na ziemię kładący nacisk na zobowiązania moralne twórcy). W dziale krytyki mi.in. recenzja Ferdydurke Gombrowicza, w dziale poezji: katastroficzny Żal J. Czechowicza, poezje Przybosia, żagarystów: Miłosza, A. Rymkiewicza, J. Zagórskiego

Historia literatury określa pismo to jako ostatnie ogniwo Awangardy.

Opracowanie na podstawie: „Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny”

Lesław Eustachiewicz- „Dwudziestolecie 1919-1939” internet

1

---