Mezoderma wewnątrzzarodkowa (mezoblast) znajduje się pomiędzy ektodermą a endodermą. Podlega ona podziałowi (metameryzacji) wzdłuż osi długiej oraz w płaszczyźnie poziomej na boki.
Z chwilą powstania wyrostka struny grzbietowej tworzy się mezoderma osiowa.
Po bokach struny grzbietowej jako lite pasmo komórek rozciągające się od błony gardłowej do błony stekowej powstaje mezoderma przyosiowa. W kierunku odśrodkowym przechodzi ona w mezodermę pośrednią, która ulegając ścieńczeniu tworzy mezodermę boczną.
Ok. 20 dnia rozwoju mezoderma przyosiowa podlega podziałowi metamerycznemu i w efekcie powstają kuliste bloki komórek nabłonkowych – somity.
Typy somitów:
4 pary somitów potylicznych,
8 szyjnych,
12 piersiowych,
5 lędźwiowych,
5 krzyżowych,
8-10 ogonowych,
Na podstawie liczby somitów można określić okres rozwoju, stąd pojęcie – wiek somitalny.
Somit na przekroju ma kształt zbliżony do trójkąta, początkowo zawiera on w środku jamkę, która wkrótce zanika.
W końcu 4 tygodnia rozwoju w somicie wyróżniamy 3 części: sklerotom, miotom, dermatom.
Ze sklerotomu powstają: elementy kostne, chrzęstne i włókniste kręgosłupa.
Z miotomu: mięśnie poprzecznie prążkowane kończyn i tułowia.
Z dermatomu: skóra właściwa i tkanka podskórna.
Z mezodermy pośredniej rozwija się układ wydalniczy i płciowy.
Różnicowanie się mezodermy bocznej jest związane z powstawaniem wewnątrzzarodkowej jamy ciała, która rozdziela mezodermę boczną na listek trzewny i ścienny.
Przestrzeń zawarta midęzy listkami stanowi wewnątrzzarodkową jamę ciałą.
Listek trzewny mezodermy wraz z endodermą tworzy ścianę jelita i nazywa się odtąd otrzewną trzewną.
Mezoderma somatyczna wraz z epiblastem (ektodermą pokrywającą) tworzy zewnętrzną ścianę zarodka, czyli otrzewną ścienną.
W 2 miesiącu ciąży wewnątrzzarodkowa jama ciałą dzieli się na:
- jamę osierdzia,
- 2 jamy opłucnej,
- jamę otrzewnej.
Podział ten ma związek z powstawaniem przegrody poprzecznej oddzielającej narządy klatki piersiowej od jamy brzusznej.
Z mezodermy powstają liczne tkanki i narządy:
Tkanka łączna,
Chrząstki, kości,
Mięśnie poprzecznie prążkowane i gładkie,
Serce, naczynia krwionośne i chłonne,
Śledziona,
Nerka,
Jajnik, jądro,
Kora nadnerczy,
Błony surowicze jam ciała: osierdzie, opłucna i otrzewna.
Endoderma:
Listek endodermalny pojawia się w dwulistkowej tarczy zarodkowej ok. 8 dnia rozwoju.
W wyniku procesu fałdowania się tarczy zarodkowej pęcherzyk żółtkowy zostaje „wciągnięty” do zarodka i w związku z tym endodermę można podzielić na: endodermę pozazarodkową, wyścielającą pęcherzyk żółtkowy i omocznię, oraz endodermę zarodkową stanowiącą jelito pierwotne.
Około 20 dnia rozwoju jelito pierwotne dzieli się na trzy części:
Część przednią, czyli jelito przednie (głowowe),
Część środkową, czyli jelito środkowe,
Część tylną, czyli jelito tylne (ogonowe),
W końcu 1 miesiąca rozwoju endoderma stanowi wyściółkę trzech struktur zarodkowych: jelita, pęcherzyka żółtkowego oraz omoczni.
Z endodermy powstają:
-wyściółka nabłonkowa gardła, krtani, tchawicy, oskrzeli, płuc, migdałków, jamy bębenkowej i trąbek słuchowych,
-tarczyca,
-grasica,
-przytarczyce.
-wyściółka nabłonkowa i gruczoły przewodu pokarmowego,
-wątroba i pęcherzyk żółciowy,
-trzustka,
-nabłonek pęcherza moczowego i część cewki moczowej,
-gruczoł krokowy,
-część przedsionkowa pochwy,
-gruczoły opuszkowo-cewkowe,
Ektoderma
Listek ektodermalny zbudowany jest z komórek walcowatych.
Ektoderma zarodkowa dzieli się na:
- neuroektodermę,
- ektodermę pokrywającą (powierzchniową).
Różnicowanie się neuroektodermy rozpoczyna się ok. 18 dnia i przebiega przez stadia:
- płytki,
- rynienki,
- cewy nerwowej,
Cewa nerwowa jest z przodu i tyłu otwarta i posiada otwór nerwowy przedni i tylny.
Otworem nerwowym przednim cewa nerwowa łączy się z owodnią.
Istniejący przez krótki okres kanał nerwowo-jelitowy tworzy połączenie między owodnią a jamą pęcherzyka żółtkowego.
Zamknięcie otworu nerwowego przedniego następuje 26 dnia ciąży, tylnego – 28 dnia.
Niezamknięcie otworu przedniego prowadzi do bezmózgowia, natomiast przetrwanie otworu nerwowego tylnego jest przyczyną wad dolnej części rdzenia kręgowego i okolicy krzyżowo – lędźwiowej.
Po bokach zamykającej się cewy nerwowej powstają grzebienie nerwowe. Znajdują się one między cewą nerwową a ektodermą pokrywającą.
Grzebienie nerwowe są źródłem komórek, które wywędrowują i dają początek innym komórkom i tkankom.
Mogą z nich powstawać niektóre zwoje czaszkowe, rdzeniowe i autonomicznie, komórki oligodendrogleju, melanocyty, komórki C i chromofobowe, komórki chromofilne tarczycy, układu APUD.
Z cewy nerwowej powstają:
Ośrodkowy układ nerwowy,
Siatkówka,
Część nerwowa przysadki,
Szyszynka.
Z ektomezenchymy, która wywodzi się z komórek grzebieni nerwowych powstają:
Kości i chrząstki części twarzowej, część sklepienia czaszki,
Tkanka łączna mięśni poprzecznie prążkowanych szkieletowych,
Skóra twarzy oraz brzusznej części szyi,
Tkanka łączna ślinianek, tarczycy, przytarczyc, grasicy,
Ściana dużych tętnic,
Nabłonek tylny i warstwa właściwa rogówki,
Twardówka oraz tkanka łączna błony naczyniowej gałki ocznej,
Mięśnie rzęskowe,
Szkliwo i zębina.
Z ektodermy pokrywającej powstają:
Naskórek, włosy, paznokcie, gruczoły skóry,
Gruczoł sutkowy,
Płat gruczołowy przysadki,
Ucho wewnętrzne,
Soczewka,
Ślinianka przyuszna,
Nabłonek naturalnych otworów ciała.