Joanna Radoszewska
Otyłość i zaburzenia jedzenia w psychologii klinicznej

1

Wykład 2.

Postacie zaburzeń jedzenia:

kryteria diagnostyczne

anorexia nervosa i bulimia nervosa

(DSM-IV; ICD-10).

W Stanach Zjednoczonych

10 mln kobiet i 1 mln mężczyzn choruje na zaburzenia jedzenia: anoreksję i bulimię.
Około 25 mln osób lub więcej cierpi na kompulsywne objadanie się (BED) (Crowther

et al., 1992; Fairburn et al., 1993; Gordon, 1990; Hoek, 1995; Shisslak et al., 1995).

Zaburzenia jedzenia

86% pacjentów choruje przed ukończeniem 20 r.ż.

10% pacjentów choruje przed ukończeniem 10 r.ż. lub wcześniej

33% pacjentów choruje przed ukończeniem 11-15 r.ż.

43% pacjentów choruje przed ukończeniem 16-20 r.ż. (ANAD,2008)

Czas utrzymywania się objawów

77% choruje od 1-15 lat

30% choruje od 1-5 lat

31% choruje od 6-10 lat

16% choruje od 11-15 lat

Około 6% poważnie chorujących pacjentów umiera

Tylko 50% osób chorujących doświadcza wyleczenia (ANAD,2008)

Anorexia nervosa

( jadłowstręt psychiczny)

Termin

anorexia

wywodzi się z języka greckiego poprzez połączenie słów:

an –

pozbawienie, brak oraz

orexis

– apetyt. Ogólnie oznacza on brak łaknienia

lub awersję do pokarmu

Pierwszego opisu klasycznych objawów jadłowstrętu psychicznego dokonał angielski lekarz
William Morton, który w 1714 roku w dziele „Treatise of Consumptions” opisał przypadek
dwudziestoletniej dziewczyny, którą leczył w 1686 roku. Morton myślał, że była to „odmiana
gruźlicy bez gorączki i duszności, którą za to charakteryzowała utrata apetytu, zanik
miesiączki, zaparcia, nadmierna aktywność, wyniszczenie i brak troski o stan zdrowia” (za:
Józefik, 1999, str. 19).

Kim jest osoba cierpiąca na anorexia nervosa, biorąc pod uwagę doświadczane przez
nią objawy?

Jest to osoba, która nie jest w stanie utrzymać ciężaru ciała na lub powyżej granicy wagi
minimalnej dla wieku i wzrostu (np. utrata wagi poniżej 85% wagi oczekiwanej lub brak
przyrostu wagi w okresie wzrostu prowadzący do utrzymania ciężaru ciała poniżej 85% wagi
należnej);

Jest to osoba, która doświadcza intensywnego lęku przed przybraniem na wadze i otyłością
mimo utrzymującej się rzeczywistej niedowagi; narzucająca sobie niski próg wagowy;

Joanna Radoszewska
Otyłość i zaburzenia jedzenia w psychologii klinicznej

2

Jest to osoba mająca zaburzenia sposobu doświadczania własnego ciała – doświadcza siebie
jako osoby otyłej przy istniejącej, rzeczywistej niedowadze; osoba nie jest w stanie wpływać
na ciężar i kształt ciała na podstawie własnej oceny lub zaprzecza znaczeniu niskiej wagi
ciała:

zaburzenie obrazu własnego ciała ma u osób cierpiących na anoreksję wymiar bardziej
afektywny niż poznawczy (Ruszkowska, 1991; Rabe-Jabłońska, Dunajska 1997).

Anorektyczki mogą zdawać sobie sprawę, że są wychudzone, a jednak odczuwać siebie jako
wciąż za grube.

w obszarze obrazu własnego ciała występuje u pacjentek rozbieżność między uczuciami i
myśleniem.

U kobiet występuje nieobecność przynajmniej trzech kolejnych cykli menstruacyjnych,
natomiast u mężczyzn utrata popędu seksualnego.

wyróżnia się dwa podtypy anoreksji psychicznej:

ograniczający – podczas epizodu anoreksji nie występuje systematyczne objadanie się lub
zabiegi oczyszczające takie jak prowokowanie wymiotów itp.

objadająco-przeczyszczający

u pacjentek z anoreksją psychiczną typu ograniczającego, obserwuje się obsesyjną
samokontrolę w życiu codziennym, także w innych aspektach niż kontrola ilości spożywanego
jedzenia.

trudności w życiu społecznym i mogą izolować się od rówieśników (Carson, Butcher ,Mineka,
2003).

pacjentki u których stwierdza się typ bulimiczno-przeczyszczający obserwuje się mniej
ograniczeń i zahamowań,

wiele z nich ma problemy z kontrolą impulsów w dziedzinach innych niż jedzenie, takich jak
np. nadużywanie szkodliwych substancji (Gleaves, Eberenz, 1993; Walsh, Garner, 1997).

Przeprowadzono badania poświęcone analizie wydarzeń, trudności i innych zdarzeń życiowych
mających miejsce bezpośrednio przed ujawnieniem się zaburzenia jedzenia. Badania
przeprowadzone przez Strobel (1984, za Serpel, Trop 2003) wykazały, że pacjentki z
anoreksją typu bulimiczno-przeczyszczającego doświadczały stałego, wysokiego poziomu
stresu w ciągu 18 miesięcy przed pojawieniem się zaburzeń jedzenia.

w przypadku pacjentek z restrykcyjnym typem anoreksji, na 18 miesięcy poprzedzających
pojawienie się anoreksji, poziom stresu podnosił się.

zachorowanie na anoreksję typu restrykcyjnego może być powiązane ze
wzrostem poziomu stresu, natomiast typ bulimiczno-przeczyszczający może z
kolei mieć związek z chronicznym, wysokim poziomem stresu. Taka zależność
znajdowałaby także odzwierciedlenie w rezultatach innych badań (Schmidt et al.,
1998

Joanna Radoszewska
Otyłość i zaburzenia jedzenia w psychologii klinicznej

3

Epidemiologia

najczęściej chorują kobiety, ale mężczyźni także cierpią na anorexię;

najczęściej chorują kobiety, głównie dziewczęta w okresie dojrzewania (pomiędzy 12 a 18
rokiem życia)

0,5 – 1% populacji młodzieży cierpi na anorexia nervosa;

chłopcy stanowią 5 – 10% osób cierpiących na jadłowstręt psychiczny;

rozpowszechnienie anorexia nervosa u osób dorosłych wynosi 0,2 – 0,8%;

Przebieg schorzenia jest przewlekły z tendencją do nawrotów. Badania nad przebiegiem
anoreksji psychicznej wykazały, że trwałe wyleczenie bez nawrotów spotyka się u około 15%
chorych.

Około 44 % osiąga masę z pogranicza normy, a miesiączka ma charakter nieregularny.

Stan zdrowia 1 chorych nie poprawia się.

11-18 % choroba kończy się zgonem. Przyczyną śmierci bywa samobójstwo, nagła
niewydolność krążenia i zaburzenie elektrolitowe.

W innych badaniach, które śledziły rozwój choroby pacjentów przez ponad 10 lat, stopień
śmiertelności wynosi 10% i więcej (Jablow, 1993).

Rokowania są zazwyczaj gorsze dla osób z anoreksją o typie bulimiczno-przeczyszczającym,
gdyż ta postać choroby jest zazwyczaj dłuższa w leczeniu oraz związana z gorszymi
prognozami na wyleczenie (Herzog, Schellberg, Deter, 1997).

anorexia nervosa jest także rozpoznawana u małych dzieci, nawet u niemowląt, ale brak
jednoznacznych doniesień dotyczących częstości występowania anorexia nervosa u dzieci;

W ostatnich latach można znaleźć coraz więcej doniesień na temat dzieci między 8 a 13 r.ż.
chorujących na jadłowstręt psychiczny i liczba ta zdaje się rosnąć. Ponadto w tym okresie
rozwojowym częściej chorują chłopcy niż dziewczęta, co zmienia się diametralnie w wieku
dojrzewania (Bryant-Waugh, 1993).

grupę zwiększonego ryzyka zachorowania na anorexia nervosa stanowią osoby, których
kariera zawodowa związana jest z utrzymaniem szczupłej sylwetki i kontrolą wagi ciała. Na
przykład tancerki i tancerze; modelki i sportowcy. Nadmierna koncentracja na własnym ciele i
nadmierne sprawdzanie wagi ciała stanowi poważny czynnik ryzyka dla powstawania i
utrzymywania się anorexii.

Rokowania

Wyzdrowienie występuje u 40-77% pacjentów cierpiących, na anorexię. Za kryterium
wyzdrowienia zazwyczaj uznaje się utrzymywanie wagi w granicach 15% poniżej przeciętnej
dla wieku i regularne miesiączkowanie.

Osoby z anoreksją jawią się jako pełne poświęcenia dla innych (zdolny do wyrzeczeń,
uczynny, troskliwy) i pracowite (sumienny, pracowity, wytrwały, dokładny). Wszystkie cechy
specyficzne, które wybierają anorektyczki są jednoznacznie pozytywne. Patrząc na nie, można
podejrzewać, że są podyktowane przez superego( Radoszewska, Karpińska, 2000)

Joanna Radoszewska
Otyłość i zaburzenia jedzenia w psychologii klinicznej

4

Funkcjonowanie emocjonalno- społeczne

osoby chorujące na anoreksję mają trudności w kontaktach z rówieśnikami.

Doświadczają zależności emocjonalnej od rodziców przejawiającej się między innymi w
nasilonej potrzebie uzyskiwania akceptacji z ich strony.

Anorektyczki charakteryzuje także trudność w akceptowaniu siebie, a zwłaszcza swojego
wyglądu oraz poczucie niskiej wartości (Józefik, 1999).

Funkcjonowanie poznawcze

perfekcjonizm.

sztywność,

solidność,

obowiązkowość

wysokie ambicje

nasilona potrzeba sukcesu (Józefik, 1988).

Bulimia nervosa

( śarłoczność psychiczna)

Kim jest osoba cierpiąca na bulimia nervosa, biorąc pod uwagę doświadczane przez nią
objawy?

To osoba, która nie jest w stanie zapanować nad powtarzającymi się epizodami objadania
się, które charakteryzuje:

jedzenie w krótkim czasie (np. w 2 godziny) ilości jedzenia, która dla większości osób jest
zdecydowanie za duża, aby można ją było zjeść w tym czasie i podobnych okolicznościach;
przyjmowane przez osobę pokarmy mają wartość kaloryczną, która może nawet
kilkunastokrotnie przekraczać energetyczne zapotrzebowanie dobowe, osoba chora zjada
niekiedy naraz 30 – 40 tysięcy kalorii, zapotrzebowanie dobowe wynosi około 2,5 – 3 tysięcy
kalorii..

W kryteriach ICD-10 (ICD-10, 1992) wskazuje się dodatkowo na stale utrzymujące się u
osób chorych na bulimię zaabsorbowanie jedzeniem, niepowstrzymane pragnienie jedzenia
bądź też odczuwanie poczucia przymusu jedzenia.

poczucie braku kontroli nad jedzeniem w trakcie epizodu np. poczucie, że nie można przestać
jeść lub zapanować nad ilością i sposobem jedzenia, napadom jedzenia towarzyszy poczucie
bezradności, a czasami myśli i próby samobójcze ;

Osoba zapobiega przyrostowi wagi ciała poprzez stosowanie nieprawidłowych zachowań
kompensacyjnych takich jak: prowokowanie wymiotów, nadużywanie środków
przeczyszczających i odwadniających, stosowanie leków obniżających łaknienie, poszczenie,
intensywne ćwiczenia fizyczne;

To osoba, która doświadcza napadów jedzenia i opisanych zachowań kompensacyjnych co
najmniej 2 razy na tydzień przez 3 miesiące;

Samoocena osoby wyznaczona jest głównie przez kształt i wagę ciała. Innymi słowy,
doświadczanie siebie przez pryzmat oceny własnej sylwetki.

Samoocenianie siebie jako osoby otyłej – niezależnie od realnej wagi oraz strach przed
przytyciem.

Joanna Radoszewska
Otyłość i zaburzenia jedzenia w psychologii klinicznej

5

U pacjentek z bulimią psychiczną na skutek nadmiernej koncentracji na wadze i kształcie
własnego ciała, samoocena uzależniona jest od wyglądu i masy ciała.

bulimiczka najczęściej ocenia się jako osobę otyłą, bez względu na to ile waży. Atrakcyjność
fizyczna staje się dla bulimiczek często wyznacznikiem własnej wartości (Namysłowska,
Paszkiewicz, Siewierska, 2000).

Wysokie znaczenie, jakie osoby chore na bulimię przypisują wyglądowi własnego ciała może
doprowadzić do tzw. błędnego koła bulimicznego. Niesatysfakcjonujące przeżywanie obrazu
własnego ciała wywołuje niską samoocenę, której towarzyszy niepokój, lęk i depresja.

Poprawa nastroju ma nastąpić na skutek stosowania strategii prowadzących do obniżenia
wagi i poprawy wyglądu własnego ciała, takich jak głodówki, zachowania kompensacyjne, czy
intensywne ćwiczenia fizyczne.

Jednak skutkują one często wtórnymi zmianami psychicznymi

i somatycznymi, np. poprzez spadek cukru we krwi rośnie poziom lęku i napięcia.

Wtedy bulimiczka nie mogąc poradzić sobie z negatywnymi emocjami doświadcza napadu
objadania się.

Epidemiologia:

najczęściej chorują kobiety;

bulimia występuje często u kobiet,które wcześniej stosowały bez większego powodzenia
diety odchudzające;

napady bulimii zwykle zaczynają się między 15 a 24 rokiem życia;

rozpowszechnienie bulimia nervosa u osób dorosłych wynosi od 0,7 do 1,3%;

Funkcjonowanie emocjonalno- społeczne

Osoby z bulimią psychiczną wykazano, że w większości wymiarów funkcjonowania
społecznego nie różnią się one od osób chorych na anoreksję (Mizes. 1994 za Józefik, 1999).

Wykazano jednakże występowanie dodatkowych cech takich jak chwiejność emocjonalna i
impulsywność. Bulimiczki charakteryzuje także wysoki niepokój oraz skłonność do depresji
(Bryant-Waugh, 1988, za Józefik, 1999).

Cechy specyficzne osób z bulimią to cechy zdradzające trudności w różnych sferach życia.
Osoba z bulimią jest zmienna, porywcza, leniwa, skomplikowana, z dystansem. Zmienność
może być trudnością w utrzymaniu relacji, podtrzymaniu opinii i postaw, porywczość to
trudność w utrzymaniu na wodzy negatywnych emocji, lenistwo to trudność w motywacji do
pracy, skomplikowanie jest trudnością w zrozumieniu i określeniu siebie, a dystans może
wyrażać trudność w nawiązywaniu relacji. Jednocześnie jednak specyficzną cecha osoby z
bulimia jest inteligencja, która oznacza pewną łatwość – np. łatwość w zrozumieniu trudnych
rzeczy( Radoszewska, Karpińska, 2000)

W przypadku stresorów pojawiających się w okresie dzieciństwa, wiele badań wykazało, że
kobiety z zaburzeniami jedzenia relacjonują przeżycie traumy w dzieciństwie o wiele częściej
niż kobiety zdrowe. To odnosi się zarówno do traumatycznych wydarzeń w okresie
dzieciństwa, takich jak wykorzystanie seksualne (Welsh & Fairburn za Serpel, Trop 2003), jak
i innych cech otoczenia takich jak brak okazywania uczuć ze strony rodziców, nadmierna
kontrola (Schmidt et al., 1993 za Serpel, Trop 2003).

Joanna Radoszewska
Otyłość i zaburzenia jedzenia w psychologii klinicznej

6

Osoby chorujące na zaburzenia jedzenia typu bulimicznego (w tym anoreksję typu
bulimiczno-przeczyszczającego) wykazują najwyższy poziom urazów doznanych w
dzieciństwie.

Funkcjonowanie poznawcze

perfekcjonizm.

sztywność,

solidność,

obowiązkowość

wysokie ambicje

nasilona potrzeba sukcesu (Józefik, 1988).

Epidemiologia:

częstotliwość bulimii w populacji nastolatek i młodych kobiet wynosi

od 1 do 2%;

wskazuje się na niską zachorowalność chłopców na bulimia nervosa;

Epidemiologia:

bulimia u dzieci występuje niezwykle rzadko

grupę zwiększonego ryzyka zachorowania na bulimia nervosa stanowią osoby, których kariera
zawodowa związana jest z utrzymaniem szczupłej sylwetki i kontrolą wagi ciała

Rokowania

Wskaźniki poprawy w przypadku bulimii wahają się od 30 do 60%. Duża poprawa oznacza
umiejętność kontroli jedzenia przy braku epizodów objadania się i wymiotów. Średnia
poprawa jest obserwowana w przypadku czasami występujących epizodów utraty kontroli nad
jedzeniem.

Z doświadczeń klinicznych wynika, że występują nawroty choroby, gdy psychoterapia nie jest
dłużej kontynuowana. Pozytywne wskaźniki somatyczne nie są wskazaniem dla
zakończenia psychoterapii. W toku psychoterapii pacjenci poszukują innych, bardziej
adekwatnych sposobów radzenia sobie z własnymi problemami i ograniczeniami.

W Polsce leczeniem anoreksji zajmują się poradnie zdrowia psychicznego dla dzieci i
dorosłych, ambulatoryjne ośrodki psychoterapeutyczne, oddziały psychiatryczne dla dzieci i
młodzieży, oddziały leczenia nerwic dla dorosłych oraz prywatne gabinety psychiatryczne i
psychoterapeutyczne.

pacjentki z anoreksją jak i bulimią psychiczną odznaczają się niską samooceną, która
przejawia się często w tzw. reakcji pozorowanej, ujawniającej się m. in. w samopisach. W
przypadku opisywania siebie, pacjentki mają tendencje do pozornego tylko idealizowania
siebie, przy jednoczesnym dewaluowaniu rodzeństwa (Iniewicz i in. 2002). W rzeczywistości
jednak prawdopodobnie w przypadku pacjentek z zaburzeniami jedzenia, porównywanie z
rodzeństwem wpływa na deprecjonowanie własnej osoby. Związane jest to także z faktem, iż
osoby te cechują bardzo wysokie wymagania wobec siebie