Joanna Radoszewska
Otyłość i zaburzenia jedzenia w psychologii klinicznej

1

Kulturowe i społeczne uwarunkowania zaburzeń jedzenia

Wykład 4.

•

Foucault (1995) zauważył, i ż wzorce i normy kulturowe do tego stopnia przenikaj ą
codzienne życie, i ż poprzez rodzaje nawyków związanych z higieną, pielęgnacją czy
przeznaczaniem czasu na ćwiczenia fizyczne, mogą kształtowa ć wygląd członków
danego społeczeństwa.

•

Zaburzenia jedzenia jako wyraz realizacji normy szczupłej sylwetki

• Wzór ten lansowany przez media, bardzo narzuca się zwłaszcza dorastającym

dziewczynkom, które, będąc w okresie rozwoju biologicznego, są bardzo skupione na
własnym ciele (Heinberg, Thompson, 1995; Wolska, 1999).

• Jednak tylko niektóre z nich przekraczają granice ideału i chorują na anoreksję.

Oznacza to, że model idealnej kobiety nie może być jedyną przyczyną choroby. Osoby
rozwijające anoreksję mogą mieć niezaspokojone potrzeby emocjonalne i niską
samooceną, przez co skłonne są do przyjmowania zbyt dosłownie narzucanych przez
kulturę i media wzorców, (Jablow, 1993).

•

Zaburzenia jedzenia jako wyraz norm osiągnięć społecznych

•

Zaburzenia jedzenia jako wyraz realizacji normy utrzymania dobrej kondycji fizycznej

•

Zaburzenia jedzenia jako wyraz przynależności do kultury zachodniej

• traumatyczne doświadczenia (takie jak wykorzystanie seksualne) mogą prowadzić do

powstawania braków w poczuciu tożsamości. Braki w poczuciu własnej tożsamości
(self-deficits) mogą zaś uruchomić próby polepszenia go poprzez odchudzanie się
(Striegel-Moore, 1995). Taki sposób doświadczania siebie może pozostawać w
związku z internalizacją standardów wynikających z kultury zachodniej. Zgodnie z nimi
atrakcyjność fizyczna kobiety stanowi o jej powodzeniu w relacjach interpersonalnych.

• Według Ellyn Kaschak (1996) kobieta jest utożsamiana przede wszystkim ze swoim

wyglądem, której to tendencji nie można stwierdzić w przypadku mężczyzn.
Postrzeganie kobiet odbywa się przez pryzmat ich cielesności, a więc w dużej mierze
to aparycja świadczy o ich wartości w oczach innych. Dlatego też uczy się je zwracać
sporo uwagi na kwestie dbania o ciało. Anoreksja jest wobec tego efektem
rygorystycznego podporządkowania się oczekiwaniom wysuwanym przez
społeczeństwo

•

Na niedowagę cierpiała większość modelek, pokazywanych przez "Playboya” w ciągu
ostatnich 20 lat wynika z badań naukowców z Uniwersytetu York w Ontario.

Joanna Radoszewska
Otyłość i zaburzenia jedzenia w psychologii klinicznej

2

• przeciętny BMI, czyli stosunek masy ciała do kwadratu wysokości dziewczyn

"Playboya” wyniósł 18,1.

• zdaniem lekarzy każdy współczynnik poniżej 18,5 oznacza niedowagę.
• Obecnie tzw.supermodelki
ważą średnio o 23 % mniej niż przeciętne kobiety.

•

Wraz z przemianami społecznymi dwudziestego wieku powstała nowa definicja ideału
kobiecości, według którego kobiety powinny być „piękne i mądre” i bez problemów
łączyć wiele ról społecznych (matki, żony, odnoszącego sukcesu pracownika itd.)
(Selvini-Palazzoli, 1971 1995; Morand, 2002).

•

Owe nierealistycznie wysokie wymagania oraz fakt, że często role te wymagają
różnych, wzajemnie sprzecznych cech przyczyniają się do odczuwania stresu przez
kobiety. Niektórzy badacze postrzegają zespół gwałtownego objadania się jako
symptom związany z tym stresem – jako próby uspokojenia się bez stawiania innym
jakichkolwiek wymagań (Striegel-Moore, 1995).

Super woman identity

• Poprzez intensywne odchudzanie kobieta stara się realizować kilka oczekiwań na raz.

Objawy choroby są uznawane przez Bordo za próbę ucieleśnienia wzorca opartego na
sprzecznych wskazaniach. Z jednej strony kobieta próbuje spełniać wciąż
obowiązujący model tradycyjnej roli troskliwej i opiekuńczej kobiety poprzez
wyczulenie na potrzeby innych i rezygnację z własnych, a w tym samym czasie usiłuje
urzeczywistniać wymagany współcześnie rozwój i sukces na polu zawodowym.
Anorektyczka wykazuje się zatem nie tylko dążeniem do idealnego wyglądu, lecz
również silną wolą, sumiennością, umiejętnością panowania nad impulsami (które to
uznawane są za atrybuty męskości).

Czynniki kulturowe

•

lansowany przez media ideał szczupłej sylwetki,

•

społeczne oczekiwania atrakcyjności formułowane wobec kobiet;

• Lansowany w zachodniej kulturze ideał kobiety, która jest szczupła, zdrowa i sprawna

uważany jest za istotny czynnik w powstawaniu zaburzeń odżywiania (por. Wertheim,
Paxton, Muir, 1997; Gordon, 2000).

• Wzór ten narzuca się zwłaszcza dorastającym dziewczynkom, które, będąc w okresie

rozwoju biologicznego, są bardzo skupione na własnym ciele (Heinberg, Thompson,
1995; Wolska, 1999).

Joanna Radoszewska
Otyłość i zaburzenia jedzenia w psychologii klinicznej

3

Anoreksja

•

osoba cierpiąca na anoreksję psychiczną może doświadczać konieczności dążenia do
ideału lansowanego przez media. Postrzega siebie i swoje ciało jako
nieodpowiadające lansowanym wzorcom i usiłuje dążyć do doskonałości.

Bulimia

•

w kulturze zachodniej mamy do czynienia z dwoma sprzecznymi ze sobą przesłaniami
dotyczącymi odżywiania się

•

szczupła sylwetka jest wyznacznikiem atrakcyjności fizycznej, symbolem sukcesu
społecznego, zdrowia i sprawności fizycznej (Wolska, 1999b; Stecker-Bryczkowska
2000; Wojciechowska, 2000).

•

„

jedzenie jest przyjemnym zajęciem, które poza nasyceniem głodu zaspokaja wiele

innych potrzeb, i że kobiety mają prawo te potrzeby zaspokajać

” (Abraham, Lewellyn-

Jones, 1995, s. 44).

Karmienie

•

karmienie w naszej kulturze jest jednym ze sposobów wyra żania troski i mi ło ści.

•

Naciski spo łeczne s ą zatem sprzeczne: „

musisz zjeść wszystko, co inni ci podają, ale

nie wolno ci przytyć

”

•

bulimia psychiczna, jest swego rodzaju kompromisem: jem, ale nie tyj ę (por.
Abraham, Lewellyn-Jones, 1995).

"Syndrom gotowości anorektycznej"

•

rozumiany jest jako podatność do reagowania zaburzeniami jedzenia w przyszłości,

•

podstawowe wskaźniki to: podatność na wpływy reklamy, okazjonalne stosowanie
diet, okazjonalne wzmożenie wysiłku fizycznego, potrzeba rywalizacji i
perfekcjonizmu, brak realistycznych, konstruktywnych strategii radzenia sobie w
sytuacjach trudnych.

Syndrom gotowości anorektycznej"

•

mo żna traktowa ć jako zaburzenie psychosomatyczne nale ży przyj ąć, że:

1) zarówno uwarunkowania psychologiczne jak i somatyczne wspó łdecyduj ą o

powstaniu zaburzenia;

2) jedynie poligenetyczne uzasadnienia mechanizmu SGA s ą prawdopodobne,.

•

Szczupły = atrakcyjny

•

Lalka Barbie jako narzędzie kształtujące pożądany wizerunek ciała

Historia Barbie

Gazeta.pl 12.01.2009

•

Barbie, czyli Barbara Millicent Roberts zawdzięcza swoje istnienie córce polskich
imigrantów.

•

Ruth Handler zauważyła, je jej córka Barbara od zmieniania pieluszek woli wycinać
ubrania dla "dorosłych" lalek z papieru.

•

Pierwowzór : niemiecka lalka Bild Lilli z długimi nogami, maleńką talią i wyraźnie
zarysowanym biustem. Pani Handler nie miała pojęcia, że postać Lilli była wzorowana
na prostytutce z kreskówki dla dorosłych i wcale nie była przeznaczona dla dzieci.
Niemiecka call girl została prototypem najsłynniejszej lalki świata.

Joanna Radoszewska
Otyłość i zaburzenia jedzenia w psychologii klinicznej

4

•

Pierwsza Barbie przyszła na świat w 1959 roku i została zaprezentowana podczas
nowojorskich targów producentów zabawek.

• Co sekundę gdzieś na świecie sprzedawane są dwie lalki Barbie, a zysk korporacji

Matel, producenta Barbie, oblicza się w miliardach dolarów (3,2 mld USD w 1994
roku). "http://www.oska.org.pl/biuletyn/b9/charkiewicz.html

•

Dla kolejnych pokoleń kobiet Barbie symbolizuje pożądany wzór urody: długie nogi,
szczupłe biodra, wąska talia i obfity biust, pociągła twarz, prosty nos, wypukłe usta,
rzęsy jak firanki i wysokie obcasy.
http://www.oska.org.pl/biuletyn/b9/charkiewicz.html

•

Barbie jest piękna i bogata, nie ma się więc co dziwić, że wzbudza kontrowersje.
Największe dotyczą jej wyglądu. Obliczono, że gdyby istniała kobieta o wymiarach
Barbie, ważyłaby ona 23,5 kg, miała 175 cm wzrostu, 84 cm w biuście, 46 cm w talii i
80 cm w biodrach. śywa Barbie nigdy nie miałaby menstruacji.

•

Australijski psycholog Dr Michael Carr-Gregg wyliczył, że jej nogi są o połowę dłuższe
od jej rąk (u człowieka przeciętnie 20 procent), co oznacza, że Barbie nie mogłaby
chodzić. Krytycy Barbie atakują nie tylko jej wygląd, ale i styl życia - zamiłowanie do
luksusu i przepychu - i nazywają lalkę księżniczką konsumpcjonizmu.

Dlaczego kobiety częściej chorują na zaburzenia jedzenia?

•

Kulturowe wymagania związane z rolą kobiety nie są jednoznacznie sformułowane i
zawierają sprzeczne oczekiwania.

•

Kulturowe wymagania znacznie bardziej „obciążają” kobiety poprzez ilość stawianych
wymagań aniżeli ma to miejsce w przypadku mężczyzn

• Przekonanie, że kobiety powinny być bardziej aniżeli mężczyźni nastawione na relacje

z innymi wynika z treści społecznych oczekiwań (Striegel-Moore, 1995). Uważa się, że
kobiety częściej od mężczyzn określają siebie w odniesieniu do swoich interakcji
społecznych. Wydaje się, że powinny bardziej aniżeli mężczyźni troszczyć się o innych,
przejmować się ich uczuciami i opiniami (Kapla, Surrey 1984; Miller 1976, za Striegel-
Moore, 1995).

• Nieudane relacje z innymi mogą zatem mieć ogromny wpływ na poczucie tożsamości

kobiety i jej poczucie własnej wartości (Striegel-Moore, 1995).

•

Dziewczęta znacznie bardziej burzliwie przechodzą przez okres dojrzewania aniżeli
chłopcy.

Niską zachorowalność chłopców tłumaczy się mniejszym stresem związanym z

dojrzewaniem biologicznym.

Joanna Radoszewska
Otyłość i zaburzenia jedzenia w psychologii klinicznej

5

•

Rozbieżność miedzy psychiczną i fizyczną dojrzałości ą, połączona z brakiem
satysfakcji z własnego ciała ( zwiększenie ilości tłuszczu na piersiach i udach i
związane z tym mniejsze poczucie własnej wartości, wzrost piersi ) może wywołać u
dziewcząt większe ryzyko zachorowań na zaburzenia odżywiania

•

im wcześniejsze rozpoczęcie dojrzewania fizycznego u dziewcząt tym mniej
pozytywny stosunek do własnego ciała.

•

U chłopców występuje zależność odwrotna - im wcześniejsze dojrzewanie, tym
bardziej pozytywny stosunek do własnego ciała.

•

U dziewcząt wystąpienie zaburzeń odżywiania związane było z wcześniejszym niż u
rówieśniczek dojrzewaniem biologicznym oraz wcześniejszymi do świadczeniami
seksualnymi

•

Zaburzenia odżywiania są przez wielu psychologów interpretowane jako przejaw walki
dojrzewającej osoby o autonomię i niezależność.

•

W kulturze zachodniej szczupłe kobiety są spostrzegane jako piękniejsze i bardziej
atrakcyjne seksualnie.

Ujęcie feministyczne

•

kultura Zachodu produkuje patologiczne wzorce estetyczne, co wynika z
zakorzenionego w niej, skrajnego maskulinizmu (Wycisk, 2000)

•

przyjmuje się, i ż anoreksja stanowi kraniec continuum, oznaczającego wrażliwość i
dostosowanie się do wymagań danej kultury.

•

W odniesieniu do anoreksji będzie to

continuum

związane przede wszystkim z

wymaganiami kulturowej konstrukcji kobiecości.
(Wycisk, 2000)

•

"Anoreksja wydaje się fenomenem pokrewnym histerii, a epoka, w jakiej rozwinęła się
ta druga, pod pewnym względem przypomina naszą: chodzi o konflikt dążeń, jakiemu
muszą stawić czoło kobiety, z jednej strony uwikłane w dawne, tradycyjne
oczekiwania, z drugiej - dostrzegające szereg nowych możliwości rozwojowych"
(Bordo, 1993, s. 157).