Joanna Radoszewska
Otyłość i zaburzenia jedzenia w psychologii klinicznej

1

Wykład 8.

Otyłość w psychologii klinicznej

•

Otyłość jest zaburzeniem somatycznym, którego objawem jest tusza, nadmiar ciała osoby. W
praktyce klinicznej najczęściej spotykamy pacjentów z tzw. otyłością prostą (pierwotną). U
ponad 90% dzieci i młodzieży otyłej rozpoznaje się tę postać zaburzenia. (Woynarowska,
Wrocławska; 1995).

•

Wśród przyczyn powstawania otyłości prostej wymienia się predyspozycje genetyczne,
czynniki środowiskowe oraz właściwości psychiczne dziecka. (Jonides,2002). Wyklucza się
udział czynników organicznych, chorobowych, które leżą u podłoża otyłości wtórnej.

•

W psychiatrycznej klasyfikacji zaburzeń DSM-IV otyłość nie jest wymieniana, chociaż
niektórzy badacze postulują uwzględnianie tego zaburzenia (ze względu na częstość jego
występowania oraz obiektywne i subiektywne przesłanki do leczenia. (Kreitler, Chemeriński,
1990).

•

Otyłość jest złożonym, objawiającym się na wielu wymiarach, problemem o wieloczynnikowej
etiologii ( WHO, 2000)

•

Otyłość jest uważana za współczesną chorobę cywilizacyjną, historia zmagań człowieka z jej
występowaniem sięga początków ludzkości: Hipokrates poświęcił jej wiele uwagi w swoich
dziełach i jako pierwszy stwierdził, że otyli ludzie żyją krócej niż szczupli.

Początek badań naukowych nad problematyką otyłości wiąże się z powstałymi w XVII wieku

pracami lekarza Santorio Santorio ( Bray, 2002).

•

Santorio „ ojciec badań nad otyłością” poszukiwał ilościowych metod pomiaru, pozwalających
na sformułowanie weryfikowalnej diagnozy somatycznego funkcjonowania osoby.

•

w 1602 roku, Santorio przedstawił krytykę ówczesnych poglądów medycznych.

•

stan organizmu zdeterminowany jest między innymi przez jego wagę, kształt, położenie( oraz
inne) a nie jak nauczał Galen (ok. 130-ok. 200) - tylko od czterech podstawowych jakości:
ciepła, zimna, wilgotności i suchości.
Badania: metabolizm własnego ciała, ogromną wagą, której szalką był duży fotel.

•

Pierwsze monografie dotyczące otyłości pojawiają się w XVIII w. Thomas Short (1772) i
Malcolm Flemyng (1760) otwierają długą listę autorów, publikujących prace dotyczące
otyłości.

•

Praca Flemynga jest uważana za pierwsze, wszechstronne opracowanie dotyczące otyłości.

Joanna Radoszewska
Otyłość i zaburzenia jedzenia w psychologii klinicznej

2

•

W 1863 ukazuje się najbardziej znany „ List o tuszy” ( Letter on Corpulence) Williama
Bantinga. Stanowi pierwszy poradnik dotyczący stosowania diety, jako metody leczenia
otyłości.

•

W. Banting

1797 – 1878

Banting pisał…

•

Dla lepszego zobrazowania zagadnienia przyjmę, że pewne elementy codziennej diety
przynoszące korzyści w młodości są w wieku późniejszym szkodliwe; przykładem fasola, którą
karmi się konie, choć paszą dla nich naturalną jest siano i kukurydza. Takie odstępstwo od
normalności może być przydatne czasami, w pewnych niezwykłych sytuacjach, ale stosowane
na co dzień przynosi szkody. Korzystając z tego porównania wymienię takie produkty w
ludzkim pożywieniu. Produkty, których zalecano mi się wystrzegać z całą stanowczością, to
pieczywo, cukier, piwo i ziemniaki; były one dotychczas głównym i, jak sądziłem, zupełnie
niewinnym elementem mojego jadłospisu, przez wiele lat konsumowanym bez ograniczeń
przy każdej okazji. Zgodnie z tym, co powiedział mój znakomity doradca, zawierają one
skrobię i sacharozę, które mają tendencję do tworzenia tłuszczu i których w ogóle należałoby
unikać... Mogę dziś z całą stanowczością powiedzieć, że ILOŚĆ przyjmowanego pożywienia
można spokojnie pozostawić do uznania apetytowi, ponieważ JAKOŚĆ tego, co jemy,
zmniejsza i leczy otyłość.

Za: http://www.dobradieta.pl/banting.php

•

Otyłość najczęściej definiuje się jako patologiczne zwiększenie ilości tkanki tłuszczowej ( por.
Bryl, Hoffmann, Miczke, Pupek – Misialik,2006).

•

Jest traktowana jako choroba somatyczna, której objawem jest tusza – nadmiar ciała osoby.
Uwarunkowania psychiczne stanowią jedną z determinant powstawania i utrzymywania się
zaburzenia (Haggerty, 1999; Ford-Martin,2001).

Kryteria diagnozy

•

Otyłość definiuje się jako patologiczne zwiększenie ilości tkanki tłuszczowej, doprowadzające
do upośledzenia czynności organizmu człowieka, a ostatecznie będące odpowiedzialne za
zwiększenie ryzyka pojawienia się innych chorób i utraty życia ( Tatoń, 2006).

•

Nadwagą określa się zwiększenie masy ciała 110 – 120% masy należnej, czyli odpowiedniej
do wzrostu i wieku osoby. Natomiast o otyłości mówi się wówczas, gdy ilość tkanki
tłuszczowej przekracza u kobiet 30%, a u mężczyzn 25% masy ciała

•

Jednym z najczęściej spotykanych w piśmiennictwie medycznym i w literaturze informacyjnej
wskaźników jest wskaźnik masy ciała - BMI.

•

BMI oddaje relację pomiędzy masą ciała a wzrostem.

•

Osoby z BMI powyżej 25 mają nadwagę, natomiast

osoby z BMI powyżej 30 są oceniane jako osoby otyłe.

Joanna Radoszewska
Otyłość i zaburzenia jedzenia w psychologii klinicznej

3

•

BMI (Body Mass Index) czyli Wskaźnik Masy Ciała charakteryzuje relację pomiędzy masą ciała
a wzrostem. Obliczając BMI możemy określić ilość tkanki tłuszczowej w organizmie.

Klasyfikacja zaburzeń masy ciała

•

Badacze europejscy są zdania, że BMI w przedziale 85.–95.upoważnia do rozpoznania
nadwagi, a powyżej 95. – otyłości (Flodmark , Lissau , Moreno,2004

•

W polskich badaniach przesiewowych wykorzystuje się siatki centylowe, wg których nadwagę
stwierdza się przy BMI wynoszącym 90–97 centyli, a otyłość przy BMI powyżej 97.centyla,
odniesionego do wieku i płci ( Palczewska, Niedźwiecka,1999).

•

Otyłość stanowi problem będący udziałem osoby niezależnie od jej płci, wieku oraz koloru
skóry. Otyłość jest zaburzeniem, którego występowanie wpływa na jakość somatycznego,
społecznego i psychicznego funkcjonowania osoby.

•

Otyłość stanowi problem będący udziałem ludzi na całym świecie. ( Bjorntorp, 2002). Dotyczy
osób zamieszkujących kraje wysoko rozwinięte oraz państwa o niskim i średnim dochodzie
narodowym brutto .

•

Dane statystyczne pochodzące z Europy Zachodniej dowodzą, że w ostatnim dwudziestoleciu
doszło do istotnego zwiększenia częstości występowania otyłości ( Buksińska – Lisik, Lisik,
Zalewska, 2004 ).

•

Badania POL-MONICA przeprowadzone w Polsce kolejno w latach 1984, 1988, 1993 i 2001
nie wykazują istotnej tendencji wzrostowej, ale pozwalają na określenie, że nadmierną masę
ciała stwierdza się u 72 % mężczyzn i 60 % kobiet. 28 % dorosłych Polaków doświadcza
otyłości ( Dennis, Pająk, Pardo,2000).

•

Z badań przeprowadzonych przez TNS OBOP w 2006 roku wynika iż w Polsce problem
otyłości dotyka coraz częściej mężczyzn niż kobiety. W grupie wiekowej od 15 do 49 lat na
nadwagę cierpi 10 % więcej osób płci męskiej ( Mateusiak, 2006 ).

Epidemia???

•

Co piąte dziecko w Europie ma problem w utrzymaniu prawidłowej wagi ciała.

•

Badania młodych Europejczyków w wieku 4 – 18 lat ujawniły, że 16 – 22% ma nadwagę i
otyłość.

•

Otyłość stwierdza się u 4- 6% dzieci i młodzieży mieszkających w Europie.

•

Co roku, u kolejnych czterystu tysięcy dziewcząt i chłopców obserwuje się wystąpienie
nadwagi lub otyłości ( Bryl, Hoffmann, Miczke, Pupek – Musialik, 2006).

•

Zgodnie z Health Survey for England (2004) jeden na dwóch brytyjskich chłopców (24 %) i
jedna na dwie brytyjskie dziewczęta (26 %) w wieku od jedenastu do piętnastu lat ma
problemy z otyłością.

•

Oszacowano iż liczba ta od 1995 roku wzrosła aż o 10 % i tendencja wzrostowa będzie nadal
się utrzymywać.

•

Wśród młodszej grupy wiekowej, 16 % chłopców oraz 11 % dziewczynek w wieku od dwóch
do dziesięciu lat zostało zaklasyfikowanych do grupy osób otyłych ( ASO, 2006 ).

Joanna Radoszewska
Otyłość i zaburzenia jedzenia w psychologii klinicznej

4

•

Każdy kilogram zmagazynowanej tkanki tłuszczowej to ok. 7000 kcal, które pozwalają
przetrwać 3-4 dni głodzenia (człowiek zużywa dziennie ok. 2000 kcal).

•

osoby szczupłe mają 7-10 kg zapasów tłuszczu, co pozwala na przeżycie kilku tygodni przy
minimalnych dziennych racjach żywnościowych.

•

Większość ludzi zaczyna tyć, gdy nie ograniczają ilości spożywanych produktów, a nie
wykonują wysiłków fizycznych, pozwalających na zużycie zjedzonych kalorii.

•

Otyłość częściej występuje u dzieci wychowywanych w mieście aniżeli na wsi (Lange i in.,
2001).

•

Przeprowadzone w Polsce badania wykazały, że wśród uczniów szkół podstawowych i
ponadpodstawowych nadwaga występuje u około 6%, a otyłość – u około 4% dzieci (
Błońska, 2005 ).

•

W krajach rozwijających się największą grupę "wagową" stanowią osoby z nadwagą
(wskaźnik masy ciała 25-30), przy czym nadwaga występuje u większego odsetka mężczyzn
niż kobiet.

•

Odsetek ludzi z otyłością (wskaźnik masy > 30) różni się w poszczególnych krajach i w tym
przedziale "wagowym" dominują kobiety.

•

Otyłość jest częstym i narastającym zjawiskiem w krajach byłego bloku wschodniego,

•

"enklawy" częstej otyłości w krajach Zachodu –Malta i Włochy.

Najniższy odsetek ludzi otyłych mają Japonia, Chiny, Australia i Nowa Zelandia.

•

Wśród krajów europejskich zwraca uwagę Szwecja i mały procent ludzi otyłych w Goteborgu.

Psychologia kliniczna

•

W psychologii klinicznej badacze koncentrują się na psychicznych , indywidualnych
uwarunkowaniach powstawania i utrzymywania się otyłości. Nie zostały wyodrębnione ogólnie
przyjęte kryteria diagnostyczne otyłości.

•

Otyłość stanowi zaburzenie ze względu na problem jaki stanowi dla osoby, to jest gdy
negatywnie wpływa na jakość jej funkcjonowania psychicznego, interpersonalnego lub
somatycznego (Radoszewska, 2003).

Behawioryzm

•

Behawioryści określają otyłość jako „brak równowagi pomiędzy energią pobieraną przez
jednostkę (jedzeniem) a energią przez nią zużywaną (aktywnością)” (Israel, 1990, s.820).

•

Za główne determinanty powstawania zaburzenia uważa się czynniki biologiczne (głównie
genetyczne) oraz czynniki środowiskowe (Israel, Zimand, 1989).

Teorie poznawcze

•

W nurcie poznawczym otyłość jest traktowana jako rezultat niepowodzenia w działaniu
mechanizmów kontroli jednostki (por. Israel, 1990; Kreitler, Chemerinski 1988).

Joanna Radoszewska
Otyłość i zaburzenia jedzenia w psychologii klinicznej

5

Psychoanaliza

•

W nurcie psychoanalitycznym otyłość nie jest traktowana jako oddzielne zaburzenie (Kreitler,
Chemerinski, 1988). Otyłość jest objawem, w związku z tym nie jest definiowana. Stanowi
niespecyficzny objaw występujący w zespole innych symptomów w różnych zaburzeniach.

Psychoanalitycy zajmujący się mechanizmami warunkującymi powstawanie otyłości, zwracają

uwagę na:

•

rolę czynników konstytucjonalnych, będących rezultatem dziedziczenia (co nie jest
przedmiotem bezpośrednich rozważań w tym nurcie),

•

rolę mechanizmów niesatysfakcjonującej gratyfikacji potrzeb instynktualnych, warunkujących
powstanie otyłości,

•

rolę mechanizmów nieskutecznej obrony przed naporem różnych potrzeb instynktualnych
warunkujących powstanie otyłości (Eildelberg, 1968, s.277).

Ujęcie psychosomatyczne

•

W modelu psychosomatycznym, otyłość można uznać za somatyczne odzwierciedlenie
niepowodzenia w funkcjonowaniu mechanizmów psychicznych jednostki.

•

T.Robbins i D.Fray (1980) wysunęli hipotezę istnienia „fałszywego głodu”, który stanowiłby
wyuczoną reakcję na stres. Dlatego też, osoba postrzegająca zagrożenie myli
niebezpieczeństwo z głodem i oddaje się jedzeniu. W efekcie tego jedzenia tyje.

•

C.P.Herman i J.Polivy (1980) uznają jedzenie za drogę uniknięcia zagrożenia. Jedzenie
redukuje natężenie głodu (który jest przejawem stanu emocjonalnego napięcia) i w ten
sposób tworzy się nowy wzorzec zachowania.

•

H.B. Andrews i S.Jones otyłość jest efektem nieadekwatnego interpretowania przez rodziców
płaczu dziecka. Rodzice uznają płacz dziecka, będący rezultatem przeżywanych emocji, za
płacz z głodu (Andrews, Jones, 1990). W konsekwencji dziecko znajdujące się w sytuacji
dyskomfortu emocjonalnego poszukuje jedzenia, jako gratyfikatora swoich potrzeb. Dziecko
nie uczy się nadawania adekwatnego znaczenia swoim potrzebom.

•

W psychologii klinicznej otyłość jest traktowana jako zaburzenie, z uwagi na problem jaki
stanowi ona dla osoby.

•

Otyłość staje się problemem klinicznym gdy wpływa negatywnie na jakość funkcjonowania
psychicznego, interpersonalnego lub somatycznego osoby.

•

otyłość jest wyrazem, problemu psychicznego: określone treści doświadczania siebie nie są
ustrukturowane na poziomie psychicznym, nie są dostępne autorefleksji.

•

nadmierne jedzenie pełni określone funkcje w życiu psychicznym osoby otyłej. Umożliwia
redukcję napięcia emocjonalnego, poczucia winy, stanowi substytut doświadczanych
przykrości i braków, kompensuje doświadczane porażki ( Radoszewska,2000).

Joanna Radoszewska
Otyłość i zaburzenia jedzenia w psychologii klinicznej

6

•

nadmierne jedzenie jest wyrazem specyficznych trudności w emocjonalnym doświadczaniu
siebie przez osobę otyłą.

•

niektóre treści emocjonalnego doświadczania siebie, nie ulegają przetworzeniu na poziomie
psychicznym. Efektem tego niepowodzenia są określone zachowania doprowadzające do
powstania somatycznego symptomu – otyłości.

K

K

t

t

o

o

t

t

o

o

j

j

e

e

s

s

t

t

o

o

t

t

y

y

ł

ł

y

y

?

?

•

Psychologowie kliniczni pracujący w nurcie behawioralnym i poznawczym, lekarze uznają za
otyłą osobę, której odchylenie od normy wagowej wynosi: dla dzieci 10-20%, dla dorosłych
20-30%

•

Psychologowie społeczni charakteryzują jednostkę otyłą jako taką, której inni przypisali
atrybut otyłości. Zewnętrzne (będące udziałem innych) spostrzeganie osoby jako otyłej
warunkuje przypisanie jej tego atrybutu.

•

w ujęciu psychologii klinicznej kryterium występowania określonej właściwości jest
subiektywne jej doświadczanie przez czlowieka (np. lęku, niskiej wartości itp.)

•

otyłą jest taka osoba, która doświadcza siebie jako otyłej, innymi słowy — która ma poczucie
otyłości

•

Wydaje się, że jednostka, która czuje się otyłą, może brać pod uwagę różne aspekty swojej
tożsamości i uznać, że jest otyła, pomimo braku nadwagi oraz odmiennego spostrzegania
przez innych. Skrajnym tego przykładem są pacjentki z

anorexia nervosa.

•

Hilda Bruch w jednej ze swoich prac (1957), proponowała wprowadzenie terminu wagi
preferowanej (preffered weight).

•

Waga preferowana, to waga umożliwiająca komfortowe i satysfakcjonujące doświadczanie
siebie. Innymi słowy, właściwości somatyczne osoby determinują jej psychiczne doznawanie
siebie.

•

Zdaniem H. Bruch normy antropometryczne nie dostarczają wiedzy dotyczącej
indywidualnego przeżywania przez człowieka jego wagi. Określona ilość kilogramów masy
ciała nie stanowi zindywidualizowanej, bezpośredniej determinanty poczucia komfortu i
satysfakcji.

*

Psychologowie kliniczni wskazują na znaczenie nadmiernego jedzenia dla psychicznego
funkcjonowania osoby. Stunkard (1959), wyodrębnił dwa wzorce, nieprawidłowych
zachowań jedzeniowych: nocne zaburzenie jedzenia ( night eating syndrome) i objadanie się
( binge eating disorder).Uważał, że stanowią one reakcję na stres, będący udziałem osoby.

Otyłość a zaburzenia jedzenia

•

Otyłość i zaburzenia jedzenia są traktowane jako odrębne problemy. Otyłość jest uważana za
symptom somatyczny, natomiast zaburzenia jedzenia mają charakter psychiczny.

•

W ujęciu tradycyjnym otyłość stanowi zaburzenie będące obiektem dociekań lekarzy,
biologów i specjalistów od żywienia. Zaburzeniami jedzenia zajmują się psychiatrzy i
psychologowie.

•

Od około pięćdziesięciu lat, w literaturze dotyczącej praktyki klinicznej opisywane są dwie
grupy pacjentów. Pierwszą stanowią nadmiernie objadające się osoby otyłe, drugą

Joanna Radoszewska
Otyłość i zaburzenia jedzenia w psychologii klinicznej

7

doświadczający napadów jedzenia, nie uruchamiający zachowań kompensacyjnych ( de
Zwaan, 2001)

•

Otyłość stanowi także czynnik ryzyka dla rozwoju zaburzeń jedzenia. Wskazuje się na
istnienie związku pomiędzy otyłością w okresie dzieciństwa i otyłością rodziców a
powstawaniem i utrzymywaniem się bulimii. Koncentracja rodziców na problemie wagi i diety
może uwrażliwiać dziecko na przeżywanie własnego wyglądu ( Fairnburn , 2006).

N

N

a

a

d

d

m

m

i

i

e

e

r

r

n

n

e

e

j

j

e

e

d

d

z

z

e

e

n

n

i

i

e

e

,

,

t

t

u

u

s

s

z

z

a

a

i

i

b

b

y

y

c

c

i

i

e

e

o

o

t

t

y

y

ł

ł

y

y

p

p

e

e

ł

ł

n

n

i

i

ą

ą

w

w

a

a

ż

ż

n

n

e

e

f

f

u

u

n

n

k

k

c

c

j

j

e

e

w

w

ż

ż

y

y

c

c

i

i

u

u

p

p

s

s

y

y

c

c

h

h

i

i

c

c

z

z

n

n

y

y

m

m

o

o

s

s

o

o

b

b

y

y

•

Redukuje napięcie emocjonalne, związane z różnego rodzaju cierpieniem, frustracją,
poczuciem winy, przynosząc choćby chwilowe ukojenie.

•

Może dawać jednostce poczucie komfortu i bezpieczeństwa, poprzez odwracanie uwagi od
bodźca o przykrym charakterze lub od trudnej sytuacji (Jablow, 1993; Radoszewska, 1998;
Radoszewska, 1998b).

•

Stanowi substytut doświadczanych braków: satysfakcjonującej relacji, wsparcia
emocjonalnego, zainteresowania, miłości i akceptacji ze strony rodziców, czy rówieśników.

•

Potrafi kompensować doświadczane niepowodzenia i porażki (Radoszewska, 1998).

•

Koncentracja na jedzeniu może odwracać uwagę od przykrych, bolesnych przeżyć. Jedzenie
jest również prostym sposobem na zabicie nudy (Radoszewska, 1997).

•

Jedzenie może stanowić podstawowy zakres funkcjonowania pozwalający osobie na
doświadczenie poczucia kontroli w odniesieniu do siebie oraz w stosunku do innych
(Radoszewska, 1998b).

•

Poprzez nadmierne jedzenie osoba ma możliwość dostarczyć sobie gratyfikacji różnego
rodzaju potrzeb. Gdy jednostka z różnych powodów pozbawiona jest możliwości, czy
umiejętności radzenia sobie z trudnościami w inny sposób, sięga po łatwo dostępne jedzenie.

•

Tusza oraz bycie otyłym stanowią ważny aspekt funkcjonowania osoby otyłej, zarówno w
negatywnym, jak i pozytywnym z perspektywy funkcjonowania osoby wymiarze.

•

Koncentracja na jedzeniu może odwracać uwagę od przykrych, bolesnych przeżyć. Jedzenie
jest również prostym sposobem na zabicie nudy (Radoszewska, 1997).

•

Jedzenie może stanowić podstawowy zakres funkcjonowania pozwalający osobie na
doświadczenie poczucia kontroli w odniesieniu do siebie oraz w stosunku do innych
(Radoszewska, 1998b).

•

Poprzez nadmierne jedzenie osoba ma możliwość dostarczyć sobie gratyfikacji różnego
rodzaju potrzeb. Gdy jednostka z różnych powodów pozbawiona jest możliwości, czy
umiejętności radzenia sobie z trudnościami w inny sposób, sięga po łatwo dostępne jedzenie.

•

Tusza oraz bycie otyłym stanowią ważny aspekt funkcjonowania osoby otyłej, zarówno w
negatywnym, jak i pozytywnym z perspektywy funkcjonowania osoby wymiarze.

•

Gdy osoba koncentruje się na somatycznym objawie, odwraca swoją uwagę od innych
problemów i chroni się przed konfrontacją z nimi. Podobną funkcję pełni otyłość dla systemu
rodzinnego, maskując konflikty i trudności wewnątrz niego (Jablow, 1993; Radoszewska,
1998b).

Joanna Radoszewska
Otyłość i zaburzenia jedzenia w psychologii klinicznej

8

•

Bycie otyłym może stanowić wymówkę i wyjaśnienie dla rożnych trudności.

•

W pewnym sensie zwalnia osobę od odpowiedzialności za porażki, a przynajmniej pozwala
sobie je wytłumaczyć. Stanowi więc swego rodzaju narzędzie racjonalizacji oraz pozwala
uniknąć konfrontacji z innymi przyczynami własnych niepowodzeń (Radoszewska, 1997;
2001).

•

Tusza może mieć znaczenie dla różnicowania pomiędzy „ja” a „nie-ja”, dawać osobie
możliwość doświadczenia własnych granic (Radoszewska, 1998).

•

Dewaluacja siebie z jednej może strony być efektem internalizacji opinii środowiska na temat
osoby otyłej. Może także sięgać głębiej, to znaczy wiązać się np. z wczesnym odrzuceniem
(nieakceptacją) ze strony rodziców i stanowić przyczynę lub jedną z przyczyn wystąpienia
objawu.

•

Uruchamiane wobec siebie negatywne emocje oraz sposób spostrzegania wpływają na
aktywność jednostki oraz jej funkcjonowanie społeczne. Mogą wiązać się z brakiem wiary we
własne możliwości, poczuciem winy, wstydu, pasywnością, depresją (Radoszewska, 1998b;
Friedman, Brownell, 2002). W konsekwencji osoba może mieć tendencję do izolowania się,
unikania towarzystwa innych oraz różnego rodzaju aktywności, w których antycypuje
niepowodzenie.