Alexander Thomas

i

Stella Chess

Interakcyjna Teoria

Temperamentu

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

2

Inspiracje…



Już w pierwszych tygodniach życia między

dziećmi zaznaczają się różnice indywidualne w

zachowaniu.



Różnic tych nie da się wyjaśnić nastawieniem

rodziców czy praktykami wychowawczymi.



Oparcie na pojęciu dobroci dopasowania

(goodness of fit) używanym przez Hendersona

(1913) i Dubosa (1965) – rozwój człowieka

zależy od wzajemnych stosunków między

organizmem (aktywna rola) a środowiskiem.



Temperament odgrywa ważną rolę w rozwoju -

zarówno prawidłowym, jak i odbiegającym od

normy.

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

3

Projekt NYLS

New York Longitudinal Study



1956-1990 podłużne badania nad
temperamentem



133 dzieci z 85 rodzin z klasy średniej
(większość 2+2)



Wczesne niemowlęctwo  dojrzałość



Obserwacje: żłobek, przedszkole, szkoła, dom
rodzinny, warunki kliniczne



Informacje zbierane od osób badanych oraz od
rodziców i nauczycieli



Badano: cechy temperamentalne, postawy
rodziców wobec dzieci, praktyki wychowawcze,
przeprowadzano kliniczne postępowanie
diagnostyczne

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

4

TEMPERAMENT



Odnosi się do tego, jak dziecko się zachowuje



Jest jednoznaczny z pojęciem styl
zachowania (koncepcja stylistyczna)



„temperament jest pojęciem
fenomenologicznym i nie wynikają z niego
żadne implikacje dotyczące etiologii czy
niezmienności” (Thomas i Chess, 1977, s.9, za:
Strelau, 1998)

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

5

9 kategorii

temperamentu

1.

Aktywność

2.

Rytmiczność

3.

Zbliżanie się – wycofywanie

4.

Łatwość przystosowania

5.

Próg reagowania

6.

Siła reakcji

7.

Jakość nastroju

8.

Roztargnienie

9.

Zasięg uwagi i wytrwałość

Zob. prezentację cech temperamentu

:

http://www.youtube.com/watch?v=25nooinsHbc

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

6

Konstelacje

temperamentalne

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

7

Temperament „trudny”



…gdy dzieci sprawiają kłopoty rodzicom, w
odróżnieniu od „łatwości” wychowania;



„bardziej niż którakolwiek inna konstelacja
zdecydowanie naraża dziecko na większe
ryzyko zaburzeń zachowania” (Chess i Thomas,
1984, s. 186, za: Strelau, 1998);



odnosi się do obserwacji w ramach NYLS –
wymagania i oczekiwania rodziców w innych
kulturach niekoniecznie muszą wiązać się z
podobnym stopniem ryzyka wystąpienia
zaburzeń.

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

8

Temperament „trudny”

a podejście interakcyjne



temperament trudny nie będzie prowadzić do
zaburzeń zachowania, jeśli wystąpi tzw.
dobroć dopasowania, czyli..



..gdy między możliwościami, temperamentem i
innymi cechami indywidualnymi jednostki a
oczekiwaniami i wymaganiami otoczenia
(rodziców, rówieśników, nauczycieli) będzie
występowała zgodność



w przeciwnym wypadku  niedopasowanie

powodujące nieprzystosowanie i zakłócające
rozwój

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

9

Temperament „trudny”

a zaburzenia zachowania (1)



Przede wszystkim dotyczy zaburzeń

przystosowania, zachowania i związanych z

lękiem.



42 dzieci z NYLS ujawniło zaburzenia zachowania –

miały znacząco inne kategorie

temperamentalne niż grupa niezaburzona.



Objawy aktywne zaburzenia (większość dzieci z

grupy klinicznej): różne przejawy lęku – wybuchy

złości, jąkanie, zaburzenia snu, itd.  wyższa

aktywność, nieregularność, nieprzystosowanie,

intensywność reakcji, wytrwałość, roztargnienie i

niższy próg reaktywności,



Objawy bierne zaburzenia: różnice w zakresie

nastroju, poziomu aktywności, wytrwałości i

tendencji do zbliżania/wycofywania.

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

10

Temperament „trudny”

a zaburzenia zachowania (2)



Wśród 52 dzieci z lekkim upośledzeniem
umysłowym (5-11 lat) te, które przejawiały
zaburzenia zachowania miały jednocześnie
konstelację cech temperamentu trudnego.



Po 6 latach u 44 dzieci potwierdzono zgodność
temperamentu trudnego z późniejszymi
zaburzeniami zachowania.

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

11

Temperament „trudny”

a zaburzenia zachowania (3)



Z badań obejmujących 243 dzieci z wrodzoną
różyczką (2,5-4 lat) także wynikało, że dzieci z
temperamentem „trudnym” częściej
przejawiają zaburzenia zachowania.



Szczególnie widoczne u dzieci głuchych
(trudności w porozumiewaniu się).



Po 4 latach związek między temperamentem
„trudnym” a zaburzeniami potwierdzono.

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

12

Temperament „trudny”

a zaburzenia zachowania (4)

Wnioski:



Nie było różnic w występowaniu konstelacji
temperamentalnych pomiędzy tymi
badaniami.



Związek między temperamentem „trudnym” a
zaburzeniami zachowania silniejszy był w
grupach „klinicznych” w porównaniu do NYLS
 dodatkowe trudności w przystosowaniu

spowodowane upośledzeniem
umysłowym/fizycznym, konieczność większego
wysiłku ze strony otoczenia.

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

13

Temperament „trudny”

a wymagania środowiska



95 dzieci (0-6lat) z portorykańskich rodzin

robotniczych.



Brak różnic w rozkładach kategorii

temperamentalnych.



Obecność różnic w objawach zaburzeń

zachowania:

•

NYLS: zaburzenia snu, niezdyscyplinowanie,

zaburzenia nastroju, mowy, trudności w uczeniu

się, w kontaktach z rówieśnikami (wymagania:

potrzeba osiągnięć, dobrze zorganizowany czas).

•

Dz.portorykańskie: aktywność fizyczna, jedzenie,

wydalanie (wymagania: ciasnota mieszkaniowa,

liczne potomstwo).

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

14

Metody badawcze



Niemowlęta – opis zachowania dziecka przez

rodziców. 9 kategorii oceniano na 3-stopniowej

skali w oparciu o wywiad strukturalizowany

dotyczący odżywiania, wydalania, cyklu

snu/czuwania, itd.



Wiek szkolny - jw. + 1-2 godzinne obserwacje

zachowania dziecka w klasie i wywiady z

nauczycielami.



Kwestionariusze oceny dzieci 3-7 lat (72 pyt.

dla rodziców i 64 pyt. dla nauczycieli + 7-

stopniowa skala odpowiedzi).



Kwestionariusz samoopisowy dla dorosłych

(140 pyt. + 7-stopniowa skala odpowiedzi).

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

15

Krytyka

Konieczność kontynuowania raz obranych koncepcji i

metod badawczych przez cały czas trwania

badania podłużnego 



Liczba kategorii temperamentalnych powinna być

zredukowana.



Struktura cech temperamentalnych podlega

zmianom rozwojowym.



Etykietowanie „trudnym temperamentem”

sugeruje, że temperament jest jedynym

determinantem zaburzeń, bez udziału otoczenia –

zdejmowanie odpowiedzialności za wychowanie z

rodziców/nauczycieli.



„To, co w jednej sytuacji wydaje się trudne, w innej

trudne być nie musi” (Rothbart, za: Strelau, 1998,

s. 113).



Brak operacjonalizacji „zaburzeń zachowania”,

słabe dopracowanie psychometryczne

kwestionariuszy.

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

16

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych -

wykład

17

Kilka słów wstępu

-

Najbardziej uporządkowana i najsolidniejsza
metodologicznie teoria spośród tych
skoncentrowanych na temperamencie
dziecka.

-

Jest to teoria wyjaśniająca,
wielowymiarowa, obejmująca całokształt
zachowania.

-

Mimo, że koncepcja powstała w odniesieniu
do dzieci, to została także rozszerzona (w
teorii i badaniach) na dorosłych.

18

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

Arnold H. Buss

-

Emerytowany profesor
psychologii w University of
Texas.

-

Zainspirowany atmosferą
zimnej wojny z Rosją
prowadził badania nad
ludzką agresją w
kontekście cech
osobowości i
temperamentu przy
uwzględnieniu ewolucji i
rozwoju.

19

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

Robert Plomin

-

Wieloletni pracownik Instytutu Genetyki
Zachowania na University of Colorado.

-

Uczeń Bussa, zainteresowany był
temperamentem i jego interakcją
w rodzinach biologicznych.

-

Najbardziej znany z powodu prowadzenia badań
nad bliźniętami w kontekście genetyki
zachowania.

-

Obecnie pracuje w Instytucie Psychiatrii w King's
College London, prowadzi badania nad wczesnym
rozwojem bliźniąt, obejmujące wszystkie bliźnięta
urodzone w Anglii w latach 1994-1996 – próbuje
wykazać, czy wczesne opóźnienia w rozwoju
dzieci mają związek z ich późniejszymi
problemami w zachowaniu.

20

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

Definicja temperamentu

Arnold H. Buss i Robert Plomin (1984)

definiują temperament jako zespół cech
osobowości, które ujawniają się we
wczesnym okresie życia jednostki.

Cechy te są zdeterminowane

genetycznie i widoczne są już w
pierwszych dwóch latach życia
człowieka.

Powyższe dwa kryteria definicyjne są

nierozłączne!

21

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

Inne charakterystyki cech

temperamentalnych



Temperament stanowi podstawę

kształtowania się i rozwoju osobowości.



W dzieciństwie całą osobowość wypełnia

temperament (nie biorąc pod uwagę sfery
intelektualnej).



Cechy temperamentu obejmują szeroki

zakres zachowań i sytuacji.



Temperament pełni funkcję regulacyjną –

ułatwia przystosowanie w różnych
sytuacjach.

22

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

Cechy temperamentu EAS

W oparciu o dwa założenia definicyjne oraz na

podstawie wyników prowadzonych badań autorzy

wyodrębnili trzy zasadnicze cechy określające

strukturę temperamentu:



emocjonalność (Emotionality)



aktywność (Activity)



towarzyskość (Sociability)

…których pierwsze litery wyjaśniają skrót EAS.

Początkowo za cechę temperamentalną uznana

została również impulsywność (Impulsivity),

jednak:



wyniki analizy czynnikowej wskazały na

konieczność uznania jej za cechę niejednorodną,



nie udało się jednoznacznie ustalić jej wskaźników

odziedziczalności.

23

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

EMOCJONALNOŚĆ



Skłonność do reagowania silnym pobudzeniem,
niezadowolenie, skłonność do łatwego i silnego
rozstrojenia (Buss i Plomin, 1984).



Niezadowolenie przejawia się już od pierwszego dnia
życia (płacz), różnicując się w 2-3 miesiącu na strach
(próba ucieczki od bodźców
zagrażających/awersyjnych), a później (ok. 6 m.ż.) na
złość (atak i narzekanie w odpowiedzi na bodźce
powodujące frustrację).



Aktywacja jest tym elementem emocji, który można
zmierzyć w odniesieniu do genetycznie
uwarunkowanych różnic indywidualnych w zakresie
parametrów energetycznych i czasowych.



Brak uwzględnienia emocji pozytywnych – nie
spełniają kryteriów definicyjnych i towarzyszy im niski
poziom aktywacji.



Płeć różnicuje poziom emocjonalności. Chłopcy –
wyższy poziom złości; dziewczynki – wyższy poziom
strachu.

24

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

AKTYWNOŚĆ



Poziom wydatkowanej energii. Aktywność =

ruch.



Może przejawiać się w każdym zachowaniu.

Każdej reakcji towarzyszy wydatkowanie energii,
którą to można opisać pod kątem określonego
wigoru i tempa.



Składa się z dwóch charakterystyk: wigoru i

tempa, które zwykle są ze sobą skorelowane
dodatnio (jeśli jesteśmy aktywni, to wkładamy
dużo energii w aktywności wymagające wigoru,
wykonywane w dużym tempie.

25

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

TOWARZYSKOŚĆ



Oznacza tendencję do przedkładania towarzystwa

innych ludzi nad samotność (Buss i Plomin, 1984).



Im wyższa towarzyskość, tym silniejsze reagowanie

na pozytywne wzmocnienia społeczne i dotkliwszy
ich niedobór:

1)

Obecność innych ludzi

2)

Wspólna aktywność

3)

Przejawy zainteresowania ze strony innych

4)

Wzajemne reagowanie na siebie
(zgoda/niezgoda, zaskoczenie, zaciekawienie)

5)

Inicjowanie kontaktów społecznych



Jest jednym z dwóch składników ekstrawersji.

26

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

Odziedziczalność cech EAS



Wyniki badań na bliźniętach (43 m.ż. do 7,5 r.ż.)

wskazywały na genetyczne uwarunkowanie
wszystkich 3 cech.



Aktywność – różnice indywidualne w zakresie

aktywacji behawioralnej (od głębokiego snu po
silne podniecenie).



Emocjonalność – różnice indywidualne w zakresie

aktywacji autonomicznej (reaktywność układu
sympatycznego - dominacja części współczulnej
AUN).



Towarzyskość – brak bezpośrednich odniesień do

korelatów biologicznych, jedynie poprzez
kojarzenie z ekstrawersją wnioskować można, że
cecha ta ma związek z aktywacją struktur
mózgowych.



Brak badań potwierdzających założenia o

fizjologicznych korelatach temperamentu.

27

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

Regulacyjna funkcja temperamentu



hipotezy (brak dowodów empirycznych):

- kombinacja Aktywności i Towarzyskości → źródło
depresji/podwyższonego nastroju;
- kombinacja skrajnej Aktywności i

Impulsywności (braku

kontroli) → nadaktywność psychoruchowa

dzieci;

- kombinacja Aktywności i Złości (składnika
Emocjonalności) → zachowania agresywne



gdy matka i dziecko mają wysoki poziom

Emocjonalności, reakcje matki nasilają lęk u

dziecka → zachowania nerwicowe;



skrajne temperamenty powodują zmiany w

środowisku (temperament → środowisko), zaś

umiarkowane natężenie cech temperamentalnych

- odwrotny kierunek wpływu (środowisko →

temperament)

28

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

Krytyka



Zbyt spekulacyjny charakter rozważań n.t.

regulacyjnej roli temperamentu.



Brak dowodów empirycznych na to, że poziom

pobudzenia ulega podwyższeniu jedynie w
przypadku lęku, złości i seksu. Potoczne
obserwacje pozwalają na wnioskowanie, że w
wypadku niektórych emocji (nienawiść, wstyd)
poziom aktywacji przekracza ten typowy dla złości.



Wg Goldsmitha i Camposa - brak wystarczających

dowodów na odziedziczalność EAS (co nie jest
prawdą).



Stopień odziedziczalności EAS nie różni się od

wskaźników podawanych dla innych cech
osobowości.



Mimo oczywistych podobieństw do teorii

Heymansa-Wiersmy, Buss i Plomin nie nawiązują
wcale do tej koncepcji typów temperamentu.

29

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych -

wykład

30

Jerome Kagan

Pochodzi z Newark
(New Jersey, USA).
Stopień doktora uzyskał
w 1954 roku w Yale University.
Jest emerytowanym profesorem
na Uniwersytecie Harvarda.
Główne dziedziny jego zainteresowań to:
psychologia rozwojowa, psychologia społeczna
i osobowości, a także psychologia porównawcza
i fizjologiczna.
Najbardziej znany z długoletnich badań nad

temperamentem dzieci.

31

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

Charakterystyka teorii



Jednowymiarowa (typologiczna)



Przyczynowa



Emocjonalna



Koncentracja na okresie

niemowlęcym i wczesnodziecięcym

32

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

Inspiracje (1)



Badania podłużne Fels Longitudinal Study
dotyczące około 100 osób. Ich analiza ex
post wykazała, że jedyną cechą nie
podlegającą zmianom rozwojowym była
nieśmiałość-lękliwość vs śmiałość-
towarzyskość.



Wynik badania międzykulturowego dzieci
w wieku 3-29 miesięcy: dzieci chińskie w
porównaniu z dziećmi rasy białej były
spokojniejsze i bardziej lękliwe, a różnic
tych nie dało się wyjaśnić praktykami
wychowawczymi.

33

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

Inspiracje (2)



Biologiczna teoria ekstrawersji-introwersji
Junga.



Wyniki badań Thomasa i Chess: obecność
różnic indywidualnych w stylach
zachowania od najwcześniejszego
dzieciństwa.



Badania na zwierzętach: biologiczne
uwarunkowanie tendencji do zbliżania
się/unikania w odpowiedzi na kontakt z
bodźcem nowym/nieznanym

34

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

Pojęcie temperamentu

Uwarunkowane dziedzicznie profile (kategorie,

jakości, typy) zachowania i funkcjonowania
biologicznego, obecne od najwcześniejszego
dzieciństwa, współwyznaczające, wraz z
doświadczeniami wczesnodziecięcymi,
fenotyp jednostki (Kagan, 1989, 1994, za:
Strelau, 1998, s. 140).

35

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

Temperament

zahamowany/niezahamowany

Jedyna wyróżniona przez Kagana cecha; odnosi się

do pierwszych reakcji dziecka na zdarzenia
nieznane. Mogą to być osoby, bodźce, sytuacje.

Reakcją na nieznane jest niepewność. Dzieci różnią

się między sobą reakcją na ten stan.

Temperament zahamowany: reagowanie w

sposób nieśmiały i ostrożny, milczenie,
powstrzymywanie ekspresji emocji, strach.

Temperament niezahamowany: nawiązywanie

kontaktu, rozmowność, spontaniczność,
okazywanie emocji, brak strachu.

36

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

Występowanie typów

temperamentu

Rasa biała:
10% - temperament zahamowany;
25% - temperament niezahamowany.

Są to dwie skrajności na kontinuum od nieśmiałości

i powściągliwości po towarzyskość i
spontaniczność afektywną.

37

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

Charakterystyka temperamentów



Na dany konstrukt (t.zahamowany lub
t.niezahamowany) składają się wzorce
behawioralne, genetyczne i fizjologiczne.



Są względnie stałe (badania dzieci od 2 m.ż. do
7 r.ż. wykazały, że do późnego dzieciństwa dzieci
zahamowane pozostają zahamowanymi i
podobnie jest z t.niezahamowanym).



Istnieje analogia typów temperamentu dzieci do
różnic indywidualnych u zwierząt, zwłaszcza u
małp.



Typy te przypominają też wymiar ekstrawersji-
introwersji.

38

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

Podstawy biologiczne



Reaktywność układu limbicznego (zwłaszcza ciała
migdałowatego i podwzgórza) oraz układów
pokrewnych. Dzieci zahamowane – wyższa reaktywność
układów.



Pomiar reaktywności układu limbicznego: napięcie
mięśni krtani i strun głosowych (zaburzenia głosu i zmiana
częstości wypowiedzi słownych).



Pomiar reaktywności układu współczulnego: częstość
i zmienność skurczów serca, przyśpieszenie akcji serca,
rozszerzanie źrenic, poziom noradrenaliny w moczu w
reakcji na stres psychologiczny.



Pomiar aktywności osi podwzgórze-przysadka-
nadnercze: próbki śliny.



Odziedziczalność behawioralnego zahamowania u
bliźniąt: wyższe korelacje u MZ niż DZ,
współczynnik=0,62.

39

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

Metody diagnostyczne



Brak pomiarów psychometrycznych.



Posługiwanie się obserwacją dziecka w
warunkach wystandaryzowanych – tworzenie
różnych sytuacji („epizodów”), szczególnie
takich, które wiążą się z typowymi reakcjami dla
analizowanej cechy temperamentu, np. rozłąka z
matką, kontakt z nieznanymi przedmiotami, z
nieznaną osobą, grupą osób.



Zachowanie oceniane było przez sędziów
kompetentnych.



Obserwacjom towarzyszył pomiar
psychofizjologiczny.



Korzystanie z tzw. globalnego wskaźnika
zahamowania (uśrednione oceny z różnych
sytuacji).



Wystandaryzowane metody uzupełniano
informacjami otrzymanymi od rodziców.

40

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

Metody diagnostyczne

Zob:

http://www.youtube.com/watch?v=CGjO1KwltOw

41

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

Badania



Wykazano związek między temperamentem
zahamowanym a objawami alergii u krewnych 1 i
2 stopnia (częstszy katar sienny i egzema) 

istnieje czynnik genetyczny pośredniczący w
powstawaniu nieśmiałości i lękliwości u dzieci
oraz wrażliwości układu immunologicznego u
dorosłych na niektóre alergeny.



Dzieci zahamowane odczuwają większy stres w
sytuacji nieznanej niż niezahamowane, mają
słaby układ nerwowy (odniesienie do teorii
Pawłowa).

42

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

Krytyka



Brak empirycznych dowodów na to, że dwa
wyróżnione typy temperamentu są jakościowo
odrębne (także w sensie odrębnych
mechanizmów fizjologicznych).



Sam termin „temperament zahamowany” może
być mylący – dzieci nie hamują zachowania, tylko
reagują strachem/niezadowoleniem w nowej
sytuacji.

43

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład