Funkcjonalne znaczenie

temperamentu



Znaczenie temperamentu ujawnia się

najsilniej w sytuacjach skrajnych lub
szczególnie wymagających, np.
stresujących.



Cechy temperamentu posiadają status

MODERATORA, czyli stanowią one warunek
poprzedzający pojawienie się innych
zjawisk, na które wpływają.

2

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

Funkcjonalne znaczenie

temperamentu



Cechy temperamentu dotyczą przede

wszystkim energetycznych i czasowych
parametrów zachowania, dlatego
modyfikują wszystkie zjawiska związane ze
stresem, mające charakter energetyczny
lub czasowy.



Wiele cech temperamentu wiąże się

bezpośrednio z emocjami - emocje są
jednym z podstawowych składników stanu
stresu.

3

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

STRES

(definicja wg Strelaua)

Stan charakteryzujący się negatywnymi

emocjami o dużym natężeniu, któremu

towarzyszą zmiany fizjologiczne i

biochemiczne wyraźnie przekraczające poziom

charakterystyczny dla spoczynkowego

poziomu pobudzenia.

Przyczyną stanu stresu u jednostki jest brak

równowagi między wymaganiami stawianymi

jednostce, a jej możliwościami sprostania tym

wymaganiom.

Wielkość stanu stresu jest funkcją stopnia

rozbieżności między wymaganiami stawianymi

jednostce, a jej możliwością sprostania tym

wymaganiom, przy założeniu, że jednostka ma

odpowiednią motywację do poradzenia sobie z

nimi.

4

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

Wymagania

Wymagania = stresory lub sytuacje

stresowe:

 Nieprzewidywalne lub niekontrolowalne

wydarzenia życiowe

 Kłopoty dnia codziennego
 Istotne zmiany życiowe
 Sytuacje o skrajnie wysokiej lub skrajnie

niskiej wartości stymulacyjnej

 Uwewnętrznione wartości i wzorce

zachowania

5

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

Wymagania



obiektywne: istnieją niezależnie od

percepcji jednostki (traumatyczne lub
ekstremalne zmiany życiowe: śmierć,
utrata osoby bliskiej, katastrofy, wojny)



subiektywne: wynikają ze specyficznej

dla danej jednostki oceny

6

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

Możliwości radzenia sobie z

wymaganiami

Zależą od:



inteligencji



zdolności specjalnych



umiejętności



wiedzy



cech osobowości i temperamentu



cech fizycznych



liczby doświadczeń związanych z daną sytuacją

stresową



strategii radzenia sobie ze stresem



aktualnego stanu (fizycznego i psychicznego)

7

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

Radzenie sobie ze stresem

Funkcja regulacyjna polegająca bądź na

utrzymywaniu odpowiedniej równowagi
między wymaganiami stawianymi
jednostce a jej możliwościami, bądź na
redukowaniu rozbieżności między
wymaganiami a możliwościami.

Kiedy proces radzenia sobie nie przebiega

sprawnie, stan stresu się nasila.

8

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

Radzenie sobie ze stresem



Niewielka rozbieżność między

wymaganiami a możliwościami (o ile nie
trwa zbyt długo) może wpłynąć
pozytywnie, zwiększając skuteczność
działania lub przyśpieszając rozwój.



Powodem złego przystosowania jest stres

nadmierny.

9

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

Radzenie sobie ze stresem



Nadmierny stres: niezwykle silne emocje

negatywne, którym towarzyszy wysoki
przyrost poziomu aktywacji.



Stres przewlekły: stały lub często

powtarzający się stan stresu, który nie
musi być nadmierny.



Stres nadmierny i stres przewlekły mogą

powodować zmiany w organizmie, np. lęk i
depresję, choroby psychosomatyczne i
inne problemy zdrowotne.

10

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

Temperament & stres

1.

rola temperamentu jako czynnika
współodpowiedzialnego za pojawienie się
stanu stresu oraz wpływ na intensywność
stresorów

2.

modyfikujący wpływ temperamentu na
umiejętność radzenia sobie ze stresem

3.

wpływ cech temperamentalnych na
wielkość kosztów psychofizjologicznych i /
lub psychologicznych stresu

11

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

Ad1.

rola temperamentu jako

czynnika

współodpowiedzialnego za

pojawienie się stanu stresu

oraz za intensywność

stresorów

12

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

determinuje wartość

energetyczną (stymulacyjną)

wymagań (1)

W stanie silnego pobudzenia zmniejsza

się tolerancja jednostki na działanie
silnie stymulujących zdarzeń
życiowych (zachodzi proces
wzmacniania stymulacji).

W stanie słabego pobudzenia

jednostka gorzej toleruje zdarzenia
życiowe o małej wartości
stymulacyjnej (wskutek zjawiska
tłumienia stymulacji).

13

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

determinuje wartość

energetyczną (stymulacyjną)

wymagań (2)

14

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

determinuje optymalny poziom

aktywacji, stanowiący dla

jednostki wzorzec

funkcjonowania normalnego (1)

15

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

Zabarwienie emocjonalne pełni rolę procesu

afektywno-motywacyjnego w regulacji

zapotrzebowania na stymulację.

Zarówno zbyt niski poziom aktywacji

(spowodowany niedoborem stymulacji), jak i

zbyt wysoki poziom aktywacji (spowodowany

nadmiarem stymulacji) powoduje ujemne

zabarwienie emocjonalne (uczucie przykrości),

którego wzrost prowadzi do stanu stresu.

Umiarkowany poziom aktywacji  źródło

dodatnich emocji.

determinuje optymalny poziom

aktywacji, stanowiący dla

jednostki wzorzec

funkcjonowania normalnego (2)

16

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

Wysoka aktywowalność x stresor o dużej

intensywności  ujemne zabarwienie

emocjonalne

 
Niska emocjonalność x stresor o dużej

intensywności  nie musi wystąpić stres,

czasem nawet występują emocje
pozytywne

cechy temperamentu związane ze

sferą emocjonalną…

17

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

… mogą wzmagać tendencję jednostki do

reagowania w sposób emocjonalny, a
zwłaszcza do przeżywania emocji
negatywnych

„Emocjonalność oznacza dyskomfort –

tendencję do łatwego i silnego
zdenerwowania”(Buss, Plomin)

Neurotyczność oznacza skłonność do

odczuwania dyskomfortu nawet wtedy, gdy
nie działa żaden stresor. Przyczyną tej
skłonności jest predyspozycja do przeżywania
negatywnych emocji.

Ad2.

modyfikujący wpływ

temperamentu na

umiejętność radzenia sobie ze

stresem

18

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

Radzenie ze stresem (1)

19

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

Pojęcia (dot. radzenia ze stresem - coping):

1)

proces: cała aktywność podejmowana przez

człowieka w danej sytuacji stresowej; o

złożonej strukturze, długotrwała, wpływająca

na pierwotną sytuację powodując wystąpienie

zmian zwrotnie oddziałujących na przebieg

aktywności zaradczej

2)

strategia: mniejsze jednostki aktywności,

dające się wyróżnić w procesie radzenia sobie

3)

styl: będący w dyspozycji jednostki i

charakterystyczny dla niej zbiór strategii czy

sposobów radzenia sobie, z których część

uruchamiana jest w procesie radzenia sobie z

konkretną konfrontacją stresową.

Radzenie ze stresem (2)

20

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

Każda jednostka ma własny sposób

oceny sytuacji i indywidualny styl

radzenia sobie ze stresem.

Każda sytuacja wyzwala sobie

właściwe (zależne od kontekstu)

procesy radzenia sobie.

Rozwój własnego stylu radzenia sobie

ze stresem jest moderowany przez

cechy temperamentalne.

Radzenie ze stresem (3)

21

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

Style radzenia sobie ze stresem wg

Endlera i Parkera:

-

Styl zorientowany na zadanie (task-

oriented coping)

-

Styl zorientowany na emocjach (emotion-

oriented coping)

-

Styl zorientowany na unikaniu (avoidance-

oriented coping):

-

styl czynności zastępcze

-

styl poszukiwanie towarzystwa

Radzenie ze stresem (4)

22

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

Ekstrawersja, poszukiwanie doznań,

siła U.N., aktywność 

styl radzenia zorientowany na

rozwiązanie problemu
(podejmowanie aktywnego wysiłku na
rzecz zmiany niekorzystnej relacji
jednostka – środowisko).

Radzenie ze stresem (5)

23

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

Tendencja do wycofywania się,

temperament zahamowany,
neurotyczność, emocjonalność,
reaktywność emocjonalna 

styl radzenia zorientowany na

emocje.

Radzenie ze stresem (6)

24

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

O stopniu zaangażowania w radzenie sobie

świadczy też stopień rozdysponowania i
zużycia zasobów, siła oraz wytrwałość, z
jaką jednostka korzysta z posiadanych
zasobów.

Temperament wpływa moderująco na

wydatkowanie wysiłku wkładanego w
radzenie sobie.

Radzenie ze stresem (7)

25

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

A. Temperament wpływa na to, ile wysiłku

jednostka wkłada w wykonanie

zadania.
Miary wysiłku: subiektywna ocena jednostki,

zaangażowanie na poziomie zachowania,

poziom aktywacji, zmiany biochemiczne.
Np. aby osiągnąć ten sam poziom

wykonania w war. silnie stresujących, osoba

o wys. poziomie lęku musi podjąć większy

wysiłek (ponieść większe koszty

psychofizjologiczne) niż osoba o niskim

poziomie lęku.

Radzenie ze stresem (8)

26

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

B. Temperament reguluje wartość

stymulacyjną warunków, w jakich
przebiega radzenie sobie, chroniąc tym
samym posiadane zasoby.
Np. czynności pomocnicze pochłaniają
dodatkowe zasoby, ale „w warunkach
wysokiego ryzyka i możliwości porażki
podejmowanie ich może pomóc w
utrzymywaniu wysokiej wydajności,
chroniąc tym samym zasoby”.

Radzenie ze stresem (9)

27

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład



Styl działania jest jednym z regulatorów

zapotrzebowania na stymulację.



Wysokoreaktywni: wspomagający styl

działania (CzZ<CzP)



Niskoreaktywni: prostolinijny styl działania

(CzZ>=CzP)

Ad3.

temperament jako

moderator skutków

stresu

28

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

Temperamentalny czynnik

ryzyka

29

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

Jest to każda cecha temperamentalna lub

konfiguracja cech, która w interakcji z
innymi czynnikami działającymi bardzo
intensywnie, w sposób ciągły lub
powtarzający się, zwiększa ryzyko
pojawienia się zaburzeń zachowania lub
patologii bądź sprzyja kształtowaniu się
osobowości nieprzystosowanej (Strelau,
1996).

TCR można zaliczyć do grupy czynników

względnego ryzyka.

Podatność na zaburzenia

kliniczne

30

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

Szczególnie dotyczy tych dzieci,

które posiadają nie sprzyjającą
konfigurację cech
temperamentalnych i do tego
jeszcze narażone są na działanie
nie sprzyjających czynników
środowiskowych (Maziade, 1988)

Podatność na zaburzenia

kliniczne wynika ze

współdziałania czynników

genetycznych i

środowiskowych

31

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

Interakcja genów i środowiska może

mieć trojaki charakter:



addytywny wpływ genotypu i

środowiska



genetyczna kontrola wrażliwości

jednostki na oddziaływanie środowiska



genetyczna kontrola narażenia na

wpływy środowiska

32

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

Rodzaje środowisk

33

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład



Środowisko chroniące –

pozbawione nadmiernych lub
długotrwałych stresorów.



Środowisko predysponujące –

zawierające czynniki wywołujące
nadmierny lub długotrwały stres.

34

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

MODELE INTERAKCJI

CZYNNIKÓW
TEMPERAMENTALNYCH I
ŚRODOWISKOWYCH

(zwiększające podatność na zab.

zachowania lub zmiany
patologiczne)

I. zaburzenia zach. jako efekt

sumowania się dwóch niezależnych

czynników: temperamentu i

środowiska

35

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

I. zaburzenia zach. jako efekt

sumowania się dwóch niezależnych

czynników: temperamentu i

środowiska

36

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

Osoby z TCR są bardziej podatne na

zaburzenia zachowania bez względu na
to, czy są w środowisku chroniącym, czy
nie.

Model ten podkreśla znaczenie

temperamentu jako czynnika
sprzyjającego słabemu dopasowaniu
jednostki do środowiska.

Np. psychotyczność w rozumieniu

Eysenckowskim.

II. zaburzenia zach. jako efekt

temperamentu modyfikującego

wrażliwość na oddziaływanie

środowiska

37

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

II. zaburzenia zach. jako efekt

temperamentu modyfikującego

wrażliwość na oddziaływanie

środowiska

38

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

Określone cechy temperamentalne

uznane za TCR (wysoki poziom lęku,
emocjonalność, duża siła reakcji i
reaktywność) zwiększają wrażliwość
jednostki na stresujące sytuacje i tym
samym modyfikują natężenie wpływu
stresorów.

III. zaburzenia zach. jako efekt

temperamentu moderującego

kontakt jednostki ze środowiskiem

39

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

III. zaburzenia zach. jako efekt

temperamentu moderującego

kontakt jednostki ze środowiskiem

40

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

Zależnie od tego, jaki jednostka ma

temperament, może ona wybierać,
poszukiwać lub sama tworzyć środowiska
sprzyjające zaburzeniom zachowania.

Cechy temperamentalne składające się na

TCR (np. wymiar poszukiwania doznań,
aktywność, skłonność do zbliżania się,
impulsywność) skłaniają jednostkę do
kontaktu ze środowiskami nadmiernie lub
przewlekle stresującymi, co prowadzić
może do rozwoju zaburzeń zachowania.

Przykłady czynników

wpływających na zaburzenia

zachowania (1)

41

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład



brak zrównoważenia emocjonalnego,

introwersja



kłopoty codzienne i lęk – cecha



reaktywność



wysoka aktywowalność (przeciwieństwo

filtrowania bodźców) x długotrwałe stany
aktywacji spowodowane zmianą sytuacji
życiowej = subiektywne poczucie choroby

Przykłady czynników

wpływających na zaburzenia

zachowania (2)

42

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład



poszukiwanie grozy i przygód



wzór zachowania A (związany z

aktywnością o wysokiej wartości
stymulacyjnej) + wysoka reaktywność =
prawdopodobieństwo ukształtowania się
wysokiego poziomu lęku



osoby o wysokiej emocjonalności twierdzą,

że mają kontakt z większą liczbą stresorów,
cecha ta też zwiększa
prawdopodobieństwo pojawienia się
zaburzeń zachowania

Przykłady czynników

wpływających na zaburzenia

zachowania (3)

43

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład



wysoki poziom neurotyczności i

psychotyczności wchodzi w interakcję ze
stresorami, zwiększając ryzyko powstania
choroby wieńcowej



chroniczne podniecenie i tłumienie emocji

– predyktory zgonu na raka

Prawdopodobieństwo pojawienia się

zaburzeń zachowania rośnie wprost
proporcjonalnie do liczby czynników
ryzyka.

Model OSOBA-SYTUACJA

44

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład



Przebieg radzenia sobie zależy od

właściwości sytuacyjnych, indywidualnych
oraz interakcji między nimi.



Właściwości indywidualne – np.

temperament, styl radzenia sobie ze
stresem



Właściwości sytuacyjne – kontrolowalność

sytuacji

Kontrolowalność – w sytuacjach, w których przebieg

i/lub stan końcowy zależą od aktywności jednostki
efektywne są strategie polegające na pobieraniu i
przetwarzaniu informacji; w syt. braku kontroli
zachowania takie zwiększają obciążenie
emocjonalne.

Model OSOBA-SYTUACJA

45

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

W sytuacjach kontrolowalnych lepiej

stosować strategie „czujne”, w innych
„unikowe”.

Generalnie ludzie potrafią dostosować

zachowania zaradcze do wymagań
sytuacyjnych, stosując te bardziej
efektywne.

Warunkiem są jednak właściwości stylu

radzenia sobie: bogaty repertuar strategii i
elastyczność w ich stosowaniu.

Ocena efektywności radzenia

sobie

46

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

POZIOM ANALIZY

FUNKCJA

MOMENT
CZASOWY

Fizjologiczny: koszt
ze strony organizmu
Psychologiczny:
rodzaj przeżyć
emocjonalnych
Społeczny: ze
względu na interes
grupy

Radzenie sobie
instrumentalne:
kształtowanie relacji
będącej istotą
transakcji stresowej
Radzenie sobie z
własnymi
emocjami (np.
os.chora
nieuleczalnie nie jest
w stanie zmienić
relacji stresowej,
która dotyczy
sytuacji medycznej,
ale może
kontrolować emocje.)

Bezpośrednio po
zakończeniu
transakcji stresowej
W jakiejś
perspektywie
czasowej

Wzór zachowania A

47

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

…jako chroniczna, powtarzalna reakcja na

stres…



skuteczna na poziomie społecznym (np.

w pracy);



mieszanina pozytywnych i negatywnych

silnych emocji na poziomie
psychologicznym;



spore koszty, konsekwencje zdrowotne na

poziomie fizjologicznym

U tych osób zdrowie jest ceną za

sukces.

Zachowanie w sytuacji zagrożenia:

model dotyczący pogorszenia

obiektywnej sytuacji

48

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

Zachowanie w sytuacji zagrożenia:

model dotyczący pogorszenia

obiektywnej sytuacji

49

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

Człowiek o małym zakresie możliwości

(mała odporność, wytrzymałość, wysoka
reaktywność, neurotyczność) przy
jednoczesnym wyborze kosztownych
strategii zaradczych może powodować
cykliczne pogarszanie własnej sytuacji
(bezsilność, wypalenie, wyczerpanie,
przemęczenie, załamanie się)

Zachowanie w sytuacji zagrożenia:

model dotyczący polepszenia

obiektywnej sytuacji

50

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

Zachowanie w sytuacji zagrożenia:

model dotyczący polepszenia

obiektywnej sytuacji

51

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

Zysk na końcu cyklu pozytywnego

oznacza wzrost potencjału zaradczego:
mniej stresu, mniejsze koszty, większe
oszczędności w zasobach i korzyść w
postaci doświadczenia, kompetencji
zaradczej.

Przykładowe wyniki badań

nad funkcjonalną rolą

temperamentu (1)

52

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

Badania Tatiany Klonowicz nad stresem osób

bezrobotnych

-

konsekwencje stresu bezrobocia były tym
intensywniejsze, im wyższy był poziom
reaktywności i bardziej zewnętrzne poczucie
kontroli;

-

im wyższy poziom reaktywności, tym częstsze
doświadczanie nastroju negatywnego (i rzadziej
pozytywnego), tym wyższe poczucie alienacji,
gorsza ocena zdrowia;

-

im częściej stosowana była strategia ucieczkowa
i poszukiwania wsparcia, tym częstsze i
intensywniejsze objawy somatyczne i wyższe
poczucie alienacji oraz niższe oceny zadowolenia
z teraźniejszości.

Przykładowe wyniki badań

nad funkcjonalną rolą

temperamentu (2)

Badania Jana Strelaua i jego współpracowników nad

PTSD:

1) We wszystkich próbach (powodzianie, z różnych

obszarów Polski, górnicy) reaktywność emocjonalna

okazała się najlepszym predyktorem PTSD.

2) Wagi uzyskane dla aktywności, żwawości i

perseweratywności jako predyktorów były mniejsze lub

nieistotne.

3) W przypadku górników również najlepszym

predyktorem PTSD była reaktywność emocjonalna, 2

inne cechy temperamentu to wytrzymałość (zaraz po

katastrofie) oraz aktywność (2lata po).

4) Styl skoncentrowany na emocjach u powodzian był

dość wysoko skorelowany z objawami PTSD (0,52 i

0,54).

5) U górników PTSD korelowało z poczuciem koherencji,

ale tylko w późniejszym pomiarze.

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

53