Plan wykładu
1.
Poznawcze mechanizmy
inteligencji.
2.
Triarchiczna teoria inteligencji
Sternberga.
3.
Formalna koncepcja inteligencji
Nęcki.
2
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Ogólna idea teorii
poznawczych inteligencji
(informacyjnych)
Jakie jest poznawcze podłoże cech
intelektualnych?
Co znaczy być osobą inteligentną
lub nieinteligentną w
odniesieniu do funkcjonowania
procesów poznawczych, np.
uwagi czy pamięci?
3
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Poszukiwanie korelatów (1)
-
Badania z wykorzystaniem
elementarnych zadań poznawczych.
-
Pionier - Earl Hunt:
-
Czy ludzie różnią się między sobą
czasem, jaki jest im potrzebny na
identyfikację semantycznych aspektów
liter?
-
Co znaczy być osobą uzdolnioną
werbalnie?
4
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Poszukiwanie korelatów (2)
Czy litery znaczą to
samo?
A A
A a
5
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Poszukiwanie korelatów (3)
Porównywanie liter różnych pod
względem fizycznym wymaga
dodatkowego etapu
przetwarzania - dotarcia do
leksykonu mentalnego (pamięć
długotrwała)
-
Wyniki pierwszych badań: osoby o
wyższej inteligencji werbalnej
szybciej identyfikują znaczenie liter
-> krótszy czas dostępu do
magazynu leksykalnego.
6
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Poszukiwanie korelatów (4)
-
Korelacja między zdolnościami
werbalnymi (poziom molarny cechy) a
czasem identyfikacji znaczenia liter
(poziom molekularny) wynosi ok. -0,30.
-
Jaki jest kierunek tej zależności?????
Czy rzeczywiście poziom inteligencji
jest uwarunkowany sprawnością
procesu identyfikacji? (bottom-up)
Czy może procesy z poziomu
molekularnego przebiegają szybciej z
powodu wyższej inteligencji? (top-
down)
7
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Poszukiwanie korelatów (5)
Ogólny schemat kolejnych (wielu) badań:
pomiar parametrów wykonania
elementarnych zadań poznawczych
(czas i poprawność reagowania) * wynik
testu inteligencji (zwykle Wechslera lub
Ravena).
Ciekawy wynik: osoby inteligentne lepiej
weryfikują treść zadań, podejmują
właściwe decyzje semantyczne i mają
szybsze tempo rotacji mentalnej
(pamięć krótkotrwała i uwaga).
Czas reakcji - nie tylko jest wskaźnikiem
ogólnego tempa przetwarzania, ale też
radzenia sobie z różnymi modelami
zadań.
8
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Poszukiwanie korelatów (6)
9
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
1.
Obchodzenie w
myślach kształtu
blokowego
(figury/litery).
2.
Naciskanie
odpowiedniego
klawisza w momencie
obchodzenia figury w
prawo lub w lewo.
3.
Pomiar czasu
naciśnięcia klawiszy.
Poszukiwanie korelatów (7)
10
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Wskaźniki (
badania Nęcki i Rychlickiej)
:
a)
akceleracji: czy przemierzanie dłuższych
odcinków prowadzi do przyspieszenia tempa
procesu poznawczego?
b)
zwrotności: ilość czasu przeznaczanego na
ostry zakręt (kąty ostre wymagają go więcej);
c)
inercji: czas przeznaczany na wykonanie
innego zakrętu niż seria poprzednich (np.
zakręt w lewo po serii zakrętów w prawo);
d)
antycypacji: czas skracania zakrętu po serii
tych samych zakrętów (np. kolejny zakręt w
lewo po serii zakrętów w lewo).
Poszukiwanie korelatów (8)
11
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Wnioski (
badania Nęcki i Rychlickiej)
:
1.
Osoby o wyższym IQ (t.Ravena) – mniejszy
wskaźnik inercji.
2.
Wskaźnikiem inteligencji może być łatwość
zmiany sposobu reagowania w elementarnych
zadaniach poznawczych (giętkość).
Poszukiwanie komponentów
(1)
12
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
…czyli o dekompozycji procesu poznawczego…
(Sternberg, 1977)
Zadania dotyczące zdolności rozumowania
indukcyjnego: wymagające uzupełnienia serii,
kategoryzowania, logicznego uzupełniania
wzorców oraz dostrzeganie i wykorzystanie
analogii, np.:
WRÓBEL FIOŁEK JABŁKO DĄB
Który z powyższych wyrazów logicznie uzupełnia
relację:
pojazd do samochodu ma się tak, jak owoc
do…?
Z jakich etapów składa się proces rozwiązywania
tego zadania???
Poszukiwanie komponentów
(2)
13
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Etapy procesu poznawczego wg Sternberga:
1)
Kodowanie składników analogii.
2)
Wnioskowanie o relacji między dwoma
pierwszymi składnikami (np. pojazd
samochód).
3)
Umiejscowienie trzeciego składnika (owoc) w
strukturze logicznej.
4)
Wykorzystanie wykrytej wiedzy w celu
wybrania odpowiedzi.
5)
Udzielenie odpowiedzi.
Poszukiwanie komponentów
(3)
14
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Analiza komponentowa – badania nad
modelem dotyczącym wyróżnionych etapów
procesu poznawczego (weryfikacja trafności
modelu) mierzenie czasu potrzebnego na
wykonanie różnych wariantów zadania (np.
dopiero po wykonaniu kroku nr 2).
Zasadniczy wniosek: choć osoby inteligentne
ogólnie reagują szybciej, to dłuższy jest u nich
wstępny etap analizy zadania
sprawności intelektualnej nie można wyjaśniać
jedynie ogólnym tempem reakcji!
Poszukiwanie komponentów
(4)
15
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Różnice indywidualne w odniesieniu do ujęcia
komponentowego dotyczą:
1)
Liczba i rodzaj komponentów
2)
Reguła ich zestawiania w proces poznawczy
3)
Kolejność komponentów
4)
Reguła kończenia aktywności
5)
Czas i poprawność działania
6)
Rodzaj reprezentacji poznawczej w jakiej
działają komponenty
Triarchiczna teoria
inteligencji Sternberga (1)
Jaki układ elementarnych składników
procesu przetwarzania informacji
(komponentów) jest
charakterystyczny dla zadań
decydujących o ludzkiej inteligencji?
17
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Triarchiczna teoria
inteligencji Sternberga (2)
Istnieją 3 obszary ludzkiej inteligencji,
odpowiadające trzem perspektywom jej
analizowania:
1.
subteoria kontekstu – dot. relacji w
stosunku do zewnętrznego otoczenia;
2.
subteoria doświadczenia – dot. relacji do
indywidualnego doświadczenia jednostki ze
światem zewnętrznym, czyli indywidualnych
zasobów wiedzy, pamięci, nawyków;
3.
subteoria składników (komponentów) –
dot. relacji do świata wewnętrznego
jednostki, tzn. jej procesów psychicznych.
18
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Triarchiczna teoria
inteligencji Sternberga (3)
19
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Triarchiczna teoria
inteligencji Sternberga (4)
1.
subteoria kontekstu
Znaczenie kontekstu środowiskowego dla
zachowań inteligentnych – inteligencja
jest celową adaptacją do realnie
istniejącej rzeczywistości.
W przypadku braku możliwości adaptacji:
a) Kształtowanie (zmiana) rzeczywistości;
b) Selekcja środowiska odpowiadającego
zdolnościom adaptacyjnym
20
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Triarchiczna teoria
inteligencji Sternberga (5)
1.
subteoria kontekstu
Przyjmuje relatywizm społeczno-kulturowy
w zakresie badań nad inteligencją i trafne
ekologicznie kryteria oceny intelektu (które
zachowanie, kiedy, gdzie i dla kogo można
uznać za inteligentne).
Człowiek inteligentny, to ten, który potrafi
celowo przystosowywać się do środowiska,
adekwatnie wybiera swoje środowisko i
zmienia go wedle własnych możliwości i
preferencji.
Wyodrębnienie subteorii kontekstu
zaowocowało analizą inteligencji
społecznej i praktycznej.
21
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Triarchiczna teoria
inteligencji Sternberga (6)
1.
subteoria doświadczenia
Nie wszystkie zadania poznawcze w równym
stopniu wymagają inteligencji (nie wszystkie
testy w równym stopniu ją mierzą).
Najlepsze pod tym względem są zadania,
które wymagają radzenia sobie z nowością
lub szybkiego automatyzowania procesów
poznawczych.
Inteligencja odnosi się do dwóch
podstawowych zdolności:
zdolność radzenia sobie z nowym zadaniem
(udział ogólnego systemu przetwarzania
informacji),
zdolność automatyzacji procesów
informacyjnych (udział lokalnego systemu
informacyjnego).
22
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Triarchiczna teoria
inteligencji Sternberga (7)
1.
subteoria doświadczenia
W ogólnym systemie przetwarzania
informacji procesy przetwarzania informacji
mają strukturę hierarchiczną, przebiegają w
sposób kontrolowany i świadomy. Zadania
nowe, charakteryzujące się brakiem lub
małym stopniem doświadczenia angażują
wiedzę i ogólny system przetwarzania
informacji.
Lokalny system informacyjny działa
wybiórczo i nie ma struktury hierarchicznej.
Bierze udział przy rozwiązywaniu zadań
znanych i w znanych sytuacjach.
Wykonywanie takich zadań wymaga
zautomatyzowanych procesów
informacyjnych.
23
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Triarchiczna teoria
inteligencji Sternberga (8)
1.
subteoria doświadczenia
Nowość i automatyzacja stanowią dwa
bieguny wymiaru doświadczenia.
Uzupełniają się.
W miarę nabywania doświadczenia coraz
większe porcje informacji przekazywane
są do systemu lokalnego. Im bardziej
efektywne są procesy informacyjne w
jednym z systemów, tym większe zasoby
ma osoba w drugim z nich.
24
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Triarchiczna teoria
inteligencji Sternberga (9)
1.
subteoria doświadczenia
Człowiek inteligentny to ten, który
skutecznie wykonuje zadania
wymagające adaptacji do nowości
(zadania polegające na rozwiązywaniu
problemów) lub automatyzacji
wykonywanych czynności (zadania, w
których mierzy się czas i szybkość
wykonywania uprzednio nabytych reakcji
werbalnych i motorycznych).
25
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Triarchiczna teoria
inteligencji Sternberga (10)
1.
subteoria składników
Składniki – to elementarne procesy
przetwarzania informacji, przebiegające
na wewnętrznych reprezentacjach
przedmiotów i symboli.
W zależności od pełnionych funkcji można
wyodrębnić trzy rodzaje składników:
1.
metaskładniki,
2.
składniki wykonawcze,
3.
składniki nabywania wiedzy.
26
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Triarchiczna teoria
inteligencji Sternberga (11)
1.
subteoria składników
Metaskładniki – procesy przetwarzania informacji
wyższego rzędu występujące w czynnościach
planowania, kontroli i podejmowania decyzji.
Nadzorują one przebieg procesów niższego
rzędu (składników wykonawczych i składników
nabywania wiedzy). Są to:
decyzja, co do problemu, który należy rozwiązać,
wybór składników niższego rzędu,
selekcja sposobu organizacji informacji,
selekcja strategii porządkowania składników niższego
rzędu,
decyzja dotycząca angażowania zasobów uwagi,
kontrola rozwiązania zadania,
wrażliwość na zewnętrzne sprzężenie zwrotne;
27
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Triarchiczna teoria
inteligencji Sternberga (12)
1.
subteoria składników
Składniki wykonawcze – procesy
przetwarzania informacji
uczestniczące w wykonywaniu zadań
na etapie
(1)
kodowania bodźców,
(2)
strukturalizacji i porównywania
bodźców,
(3)
reakcji.
Najbardziej złożony jest etap drugi
(wnioskowanie, przekształcanie,
zastosowanie, porównywanie i
wyjaśnianie).
28
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Triarchiczna teoria
inteligencji Sternberga (13)
1.
subteoria składników
Składniki nabywania wiedzy –
procesy przetwarzania informacji
obecne w czynnościach uczenia się i
nabywania wiedzy.
Są to: selektywne kodowanie,
selektywne łączenie, selektywne
porównywanie.
29
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Triarchiczna teoria
inteligencji Sternberga (14)
1.
subteoria składników
Istota subteorii składników polega na
analizowaniu inteligencji jako procesu
rozwiązywania rozmaitych zadań
poznawczych przy pomocy właściwych
składników wykonawczych, pod
nadzorem metaskładników i przy
„zasilaniu” ze strony składników
nabywania wiedzy.
Inteligencja ogólna (czynnik g) przejawia
się w różnicach indywidualnych w
efektywności wykorzystywania
składników, w tym głównie
metaskładników.
30
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Triarchiczna teoria
inteligencji Sternberga (15)
Zarzuty:
„Omnibusowy” charakter teorii (niczego nie wyjaśnia, a
jedynie porządkuje wiedzę na temat inteligencji).
Brak ekonomiczności – wyjaśnia zjawisko inteligencji w
sposób bardziej skomplikowany niż inne teorie.
Ignoruje rolę czynnika biologicznego (nie zajmuje się
ewolucją inteligencji, pomija podstawy
neurofizjologiczne, nie dostrzega roli czynnika
genetycznego).
Pomija problem indywidualnego rozwoju inteligencji.
Nie definiuje niektórych pojęć (zwłaszcza w subteorii
kontekstu, takich jak, kultura, środowisko).
IQ traktuje jako arbitra, czym jest inteligencja, a czym
nie jest.
Relatywnie ubogie badania empiryczne w stosunku do
rozbudowanej teorii.
31
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Inteligencja a uwaga (1)
32
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Zasoby uwagi (Hunt i Lansman, 1982) – wielkość
mocy przetworzeniowej systemu poznawczego,
energia determinująca zdolność do kontroli
czynności poznawczych (zwłaszcza tych
wykonywanych jednocześnie).
Deficyt zasobów wynikać może z konieczności ich
rozdysponowania pomiędzy konkurencyjnymi
czynnościami lub ze stopnia złożoności zadania,
jakie trzeba wykonać.
Wielkość zasobów jest stała, indywidualnie
zróżnicowana – im więcej zasobów ktoś posiada,
tym więcej może ich przydzielić czynnościom i
tym mniejsze są negatywne skutki deficytu.
Inteligencja a uwaga (2)
33
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Badania nad zasobami uwagi (Stankow, 1988)
wykazały, że poziom wykonania zadań
poznawczych wyżej korelował z IQ, jeśli
prezentowano równolegle dwa zadania (a nie
jedno). Korelacje te były silniejsze przy pomiarze
inteligencji płynnej.
Nęcka (1994, 1996) w swoim badaniu sprawdzał
takie cechy uwagi, jak: selektywność, wielkość
zasobów, wytrzymałość, odporność na dystrakcję.
Okazało się, że wszyscy gorzej wykonywali dwie
czynności niż jedną, ale osoby bardziej
inteligentne traciły mniej. Lepiej też radziły sobie
ze wzrostem poziomu trudności zadania
pierwszego (ocena wykonania obu zadań)
zwiększona pula zasobów uwagi.
Inteligencja a uwaga (3)
34
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Przełączanie zasobów uwagi (Nęcka, 1994, 1996)
z jednej czynności na inną polega na chwilowym
zignorowaniu czynności A po to by móc
skoncentrować się na czynności B. Czynność A nie
traci przy tym całkowicie zasobów, ale nie ma
pierwszeństwa w dostępie do nich, dlatego poziom
wykonania może być gorszy.
Osoba o mniejszej ogólnej puli zasobów mniej
może przeznaczyć na czynność A niż osoba o
większej puli zasobów, dlatego gorzej radzi sobie
zarówno w zadaniach eksperymentalnych, jak i w
złożonych zadaniach intelektualnych,
wymagających dużych zasobów.
Pytanie tylko, czy tak naprawdę przedmiotem
pomiaru jest pula zasobów, czy może plastyczność i
mobilność samej uwagi, a może cechy
temperamentu (np. neurotyczność).
Inteligencja a pamięć
robocza (1)
35
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Pojemność pamięci krótkotrwałej jest także
ograniczona, co wpływa zarówno na poziom
wykonania zadań polegających na
zapamiętywaniu, ale także takich, jak
rozwiązywanie problemów, analiza tekstu,
rozumienie dyskursu.
Baddeley (1986): informacje przechowywane
są chwilowo w pętli artykulacyjnej (lub
szkicowniku wzrokowo-przestrzennym) i
wykorzystywane w odpowiednim momencie
przez centralny system wykonawczy.
Inteligencja a pamięć
robocza (2)
36
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Wyniki badań:
Badania 2144 rekrutów (Kyllonen i Christal,
1990), 4 rodzaje testów (i.płynna,
i.skrystalizowana, pojemność pamięci roboczej,
szybkość przetwarzania informacji): czynnik
inteligencji płynnej koreluje z czynnikiem
pamięci roboczej (0,80), pozostałe korelacje
były niższe (0,35 – 0,51).
Miller i Vernon (1992): i.ogólna * pamięć
robocza = 0,46; i.ogólna * szybkość
przetwarzania = 0,26.
Inteligencja a pamięć
robocza (3)
37
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Wyniki badań:
Nęcka (1992): o inteligencji może decydować
nie tylko pojemność pamięci roboczej, ale też
wolne tempo samoistnego zanikania
przechowywanej informacji.
Inteligencja a strategie
poznawcze
38
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Strategie poznawcze – swoisty sposób wykonania
pewnej grupy zadań poznawczych.
Strategie: werbalna vs wyobrażeniowa,
analityczna vs globalna.
Wysoki poziom inteligencji:
-
Strategia analityczna (szeregowe przetwarzanie
kolejnych elementów zdania).
-
Łatwiejsze zmiany strategii w odpowiedzi na
wymagania.
Niski poziom inteligencji: niedobór myślenia
strategicznego – posługiwanie się nieadekwatną
strategią lub nieumiejętność przenoszenia
wyuczonej strategii z jednej klasy zadań na inną.
Formalna teoria inteligencji
Nęcki (1)
39
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Dwa podejścia w jednej koncepcji inteligencji:
procesualne - typowe dla psychologii poznawczej
dyspozycyjne - charakterystyczne dla psychologii
różnic indywidualnych
Teoria uwzględnia zarówno:
-
czynniki poznawcze (wielkość zasobów uwagi,
pojemność pamięci krótkotrwałej);
-
czynniki niepoznawcze, tj. pobudzenie
(pobudzenie typu A [energetyczne, czuwaniowe i
kortykalne] oraz pobudzenie typu B [napięciowe i
wisceralne]). Pobudzenie energetyczne pełni
funkcje mobilizujące, zwykle zwiększa zasoby, a
pobudzenie napięciowe (lękotwórcze) zmniejsza
pojemność zasobów.
Formalna teoria inteligencji
Nęcki (2)
40
dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład
Istnieją trwałe różnice międzyosobnicze, których źródło
tkwi w indywidualnie zróżnicowanej wielkości zasobów
uwagi oraz indywidualnie zróżnicowanej pojemności
pamięci krótkotrwałej.
Proces inteligencji to szczególny układ operacji
intelektualnych, odpowiadających za zmaganie się z
zadaniem o określonych wymaganiach co do uwagi i
pamięci, przez system o określonych możliwościach i
ograniczeniach, w konkretnych warunkach
sytuacyjnych.
Aktualny stan pobudzenia organizmu (sytuacja)
zdeterminowany może być przez stresory (np. hałas),
ale też przez cechy temperamentu (ekstrawersja,
neurotyczność).
Nie mówi o inteligencji, ale o inteligentnym
zachowaniu – są to kompetencje osoby w zakresie
rozwiązywania klasy zadań.