O różnicach indywidualnych..

najpierw trochę długoletniej

historii…



Cyceron (I w p.n.e.) wprowadził pojęcie

inteligencji, która była właściwością umysłu

determinującą różnice międzyludzkie.



Teofrast z Eresos (II/III w p.n.e.)– dzieło

Charaktery – opis zróżnicowanych osobowości

(30 portretów wad ludzkich).



Typologia temperamentów Hipokratesa-

Galena (IV/V w p.n.e).



Michał Wiszniewiecki (1837r.) – pierwsze w

Polsce studium psychologiczne Charaktery

Rozumów Ludzkich (różnice w funkcjonowaniu

intelektualnym).

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

2

Różnice indywidualne

…”to zjawisko polegające na tym, że

jednostki (ludzie i zwierzęta) należące

do tej samej populacji różnią się

między sobą pod względem

porównywanych charakterystyk

fizycznych i psychicznych”

(Strelau,

2001).

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

3

Psychologia różnic

indywidualnych jako

dyscyplina naukowa



Za twórcę psychologii różnic

indywidualnych uznaje się Sterna, który w
1910 r. opublikował monografię (w j.
niemieckim) O psychologii różnic
indywidualnych.



Powyższą datę uznaje się za początek

dyscypliny.



Psychologia różnic indywidualnych dotyczy

nie wszystkich różnic – jedynie tych
odznaczających się względną stałością:
temperament i osobowość, inteligencja i
zdolności, style poznawcze.

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

4

Psychologia różnic

indywidualnych jako

dyscyplina naukowa

Ciągły rozwój…



Nowe metody badawcze i sposoby

analizy danych



Wkraczanie w inne dziedziny

psychologii, które do tej pory
pomijały aspekt różnic
indywidualnych

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

5

Powszechność różnic

indywidualnych

NIE ISTNIEJE taka cecha fizyczna lub

psychiczna, ani forma zachowania,
pod względem której ludzie byliby
identyczni między sobą (nie różnili
się) (Strelau, 2001).

 Wynika z tego, że każdy z nas jest

NIEPOWTARZALNY 

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

6

Różnice

interindywidualne/intraindywid

ualne



Interindywidualne (międzyosobnicze) –

różnice w obrębie określonej cechy lub
zachowania, pomiędzy jednostkami w
ramach tego samego gatunku.



Intraindywidualne (wewnątrzosobnicze)

– różnice w zakresie określonej cechy lub
zachowania u tej samej jednostki.

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

7

Przykłady

•

Ogólna prawidłowość – osoby z niską
reaktywnością mają wyższe zadowolenie z
życia niż osoby z wysoką reaktywnością
(Klonowicz, 2001; Zalewska 2003);

•

Modyfikacja – posiadanie celów
wewnętrznych osłabia negatywny „wpływ”
wysokiej reaktywności na zadowolenie z
życia.

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

8

Ogólna

prawidłowość

Modyfikacja

Strategie nieadaptacyjne

częściej stosowane są w

sytuacjach straty niż syt.

niepowodzenia

Prawdziwe tylko dla osób:
•

o małych możliwościach

przetwarzania stymulacji

(nisko żwawych, wysoko

reaktywnych emocjonalnie)

•

zorientowanych na stan

Strategie adaptacyjne

częściej stosowane są w

sytuacjach niepowodzenia

niż syt. straty

Prawdziwe tylko dla osób
zorientowanych na działanie

Osoby o tendencjach

depresyjnych (subklinicznie

depresyjni) częściej stosują

strategię obwiniania innych

niż niedepresyjni

Prawdziwe tylko dla sytuacji o

małej zależności od podmiotu

(sytuacje straty)

Strategia akceptacji

stosowana jest częściej w

sytuacjach straty niż

niepowodzenia

Prawdziwe tylko dla osób:
•

nisko perseweratywnych

•

zorientowanych na

działanie

Różnice

podstawowe pojęcia opisowe



Typ



Cecha: wymiar / czynnik



Styl

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

10

Typ

Po raz pierwszy pojęciem tym posłużono się

do opisu klasycznych temperamentów.

Stern (1921): jest to dominująca dyspozycja

psychiczna bądź psychofizyczna, która
przysługuje dającej się wyróżnić na jej
podstawie grupie ludzi, przy czym grupy
tej nie można jednoznacznie i
wszechstronnie oddzielić od innych grup.

Jung (1960): powtarzający się w

charakterystyczny sposób wzorzec tego, co
ogólne.

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

11

Typ

(wg Strelaua, 1969)

1.

Stanowi kategorię klasyfikacyjną, na
podstawie której klasyfikować możemy
osoby wg ustalonych kryteriów (jednostka
nie MA typu, lecz do niego NALEŻY); służy
systematyzacji różnic indywidualnych.

2.

Stoi na pograniczu tego co ogólne i
indywidualne.

3.

Obejmuje względnie stałe cechy
(psychiczne, fizjologiczne, anatomiczne).

4.

Granice między typami są płynne –
podziały trudno jest ostro odgraniczyć od
siebie.

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

12

Typ

- koncepcja biegunowa

1.

Za podstawę podziału bierze się pod
uwagę ekstremalne wartości jakiejś cechy,
którą da się opisać dwubiegunowo.

2.

Dwa bieguny mogą oznaczać dwa
jakościowo odmienne typy.

3.

Kryterium wyodrębniania może być
wartość odchylenia standardowego.

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

13

Typ

- koncepcja modalna

Podział na więcej niż dwa typy, także w

oparciu o stopień nasilenia danej
cechy.

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

14

Typ

- koncepcja szufladkowa

1.

Kryterium stanowi zespół odmiennych
jakościowo charakterystyk dla
poszczególnych typów.

2.

Najbardziej krytykowana koncepcja
(dlaczego?)

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

15

Typ

- koncepcja wymiarowa

1.

Kryterium typologicznym są dwie cechy,
które można opisać dwubiegunowo,
układające się w wymiary.

2.

Pozycja danej osoby na wymiarze opisana
być może za pomocą więcej niż jednej
wartości cechy.

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

16

Typ

- zarzuty

1.

Tendencja do szufladkowania ludzi, opisu
tylko przypadków skrajnych – a przecież
większość charakterystyk układa się
zgodnie z krzywą rozkładu normalnego
(czyli jednak najwięcej jest np.
ambiwertyków).

2.

Podejście deterministyczne, związane z
typologiami konstytucjonalnymi.

3.

Założenie o niezmienności cech.

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

17

Cecha



Względnie stała, charakterystyczna dla

jednostki, zgeneralizowana tendencja do
określonych zachowań, przejawiająca się w
różnych sytuacjach (Strelau, 2001).



Ma charakter latentny.



Jest zmienną pośredniczącą między

bodźcem a reakcją.



Zwykle (jeśli mowa o PRI) ma podłoże

biologiczne.



Może mieć różne nasilenie, a ludzi można

uporządkować wg tego nasilenia (wymiar).



Może współwystępować (korelować) z inną

cechą (cechami) - czynnik.

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

18

Cecha –

kiedy „widać” jej obecność i rolę?



Badania wielokrotne (nie jednorazowe).



Badania długotrwałe (nie krótko trwające).



W szerokim zakresie zachowań i reakcji (nie w

pojedynczych).



Kiedy brak jest nacisku, norm (a nie tam gdzie

rządzą sztywne zasady).



Gdy można samemu wybierać sytuację (nie

wtedy, gdy ktoś wybrał za nas).



Jeśli możemy modyfikować sytuację, tworzyć ją.



W warunkach naturalnych (nie

eksperymentalnych).



Jeśli mamy cechę, która sprawia, że preferujemy

zachowania zgodne z naszymi cechami (a nie

zachowujemy się jak chorągiewka na wietrze ).

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

19

Styl

Sposób, w jaki przebiega określony

proces, czynność czy działanie.



Style poznawcze – różnice ze

względu na określony sposób

przetwarzania informacji/percepcji.



Style radzenia sobie – różnice ze

względu na sposób radzenia sobie z

sytuacją stresową.



Style działania – różnice ze względu

na sposób, w jaki przebiega dana

czynność.

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

20

Dziedziczność czy

środowisko?

(nature or nurture? F. Galton)



Geniusz jest zdeterminowany przez

dziedziczność (Galton, 1869).



Pomyłki dotyczące tego, czy mowa o ogólnych

zjawiskach, czy o różnicach indywidualnych

(dziedziczenie vs odziedziczalność np.

inteligencji).



Wszelkie zachowanie jest wynikiem

współdziałania zarówno genów jak i

środowiska.



Hebb (1953) – suma udziału obu czynników:

100% dziedziczności i 100% środowiska.



Współcześnie: Z=f(GxS)  jeśli któryś z

czynników ma wartość zerową, to zachowanie

nie wystąpi.

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

21

GENETYKA ZACHOWANIA

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

22

Czym jest genetyka

zachowania?



Dyscyplina naukowa z pogranicza genetyki i

nauk o zachowaniu.



Cel badań: ustalenie wkładu czynnika

genetycznego w ogólną zmienność

fenotypową cech/zachowań, przy kontroli

czynników środowiskowych.



Zapoczątkowana przez F.Galtona,

zajmującego się badaniem dziedziczenia

geniuszu.



Pierwsze dowody na istnienie czynników

dziedzicznych (genów) zostały pokazane w

pracach G.Mendla (eksperymenty nad

dziedziczeniem u grochu).

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

23

Założenia

1.

Jednostki w populacji różnią się zarówno z
przyczyn genetycznych, jak i
środowiskowych (obserwowana w populacji
zmienność zachowań wynika z wpływów
zarówno genetycznych jak i
środowiskowych).

2.

Różnice indywidualne są zdeterminowanie
działaniem wielu genów, różnie
umiejscowionych w chromosomach (jest
mało prawdopodobne, aby jakikolwiek
pojedynczy gen determinował zmienność
fenotypową).

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

24

Ogólny wzór

V

P

= V

G

+ V

E

V

P

- wariancja fenotypowa

(phenotypic variance)

V

G

- wariancja genetyczna

(genetic variance)

V

E

- wariancja środowiskowa

(environmental

variance)

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

25

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

26

Wariancja genetyczna

addytywna



Związana jest z przekazem genetycznym

rodzice –dziecko: organizm potomny

otrzymuje od każdego z rodziców materiał

genetyczny- dokładnie po połowie od matki i

ojca.



Obejmuje tę cześć wyposażenia

genetycznego, która „odtwarza się w

identycznej postaci”, czyli przyczynia się do

podobieństwa dziecka do rodziców.



Każde z rodziców i ich dziecko, a także

rodzeństwo biologiczne mające tych samych

rodziców ma połowę wspólnych genów.

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

27

Dobór rodziców



Związany z wariancją genetyczną addytywną.



Odnosi się do tendencji ludzi polegającej na
nielosowym doborze partnerów na podstawie
jednej lub więcej charakterystyk
psychologicznych.



Jeśli te cechy są silnie uwarunkowane
genetycznie, to w momencie doboru
partnerów na zasadzie podobieństwa:



potomstwo będzie do nich bardziej podobne, niż
wynikałoby to bezpośrednio z wkładu addytywnego
czynnika genetycznego;



w kolejnych populacjach zmienność tej cechy
będzie się zwiększać (gdyby dobór był
komplementarny – zmniejszać).

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

28

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

29

Wariancja genetyczna

nieaddytywna

jest wynikiem złożonych procesów interakcji między

genami w chromosomach organizmu potomnego,
które przejawiają się w postaci dominacji i epistazy

Dominacja

interakcja alleli zajmujących jednakowe położenie

(locus) w chromosomie; polega na tym, że allel
dominujący wywiera silniejszy wpływ na daną cechę
niż drugi allel z tej samej pary.

Epistaza

interakcja między allelami zajmującymi różne położenie

w chromosomach; to tłumienie cechy
uwarunkowanej przez określony gen w wyniku
współdziałania genów dominujących z różnych par
alleli.

(allele to para lub więcej genów, z których każdy wywołuje odmienne wykształcenie tej samej

cechy)

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

30

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

31

Wariancja środowiskowa:

środowisko wspólne



Środowisko wspólne (dzielone,

międzyrodzinne) – czynniki środowiskowe,
które upodobniają poszczególnych
członków danej rodziny do siebie i zarazem
odróżniają ich od członków innych rodzin.



Np. zachowania względem siebie członków

rodziny, rodzaj wzajemnych interakcji,
otoczenie fizyczne, tradycje rodzinne,
liczba wspólnie mieszkających osób, status
materialny, społeczny…

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

32

Wariancja środowiskowa:

środowisko specyficzne



Środowisko specyficzne (nie dzielone,

wewnątrzrodzinne) – czynniki
środowiskowe, które przyczyniają się do
powstawania różnic między członkami tej
samej rodziny.



Zasób indywidualnych doświadczeń

środowiskowych danej jednostki; istotny
jest sposób, w jaki człowiek spostrzega i
reaguje na te same bodźce środowiskowe



Np. zróżnicowane postawy rodziców wobec

dzieci, choroby, urazy, doświadczenia
szkolne, kolejność urodzin

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

33

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

34

Interakcja i korelacja

genotypu i środowiska

Interakcja i korelacja czynników

genetycznych i środowiskowych prowadzi

do tworzenia się zróżnicowanych

doświadczeń, odmiennych dla każdej

jednostki, a w efekcie do powstawania i

utrzymywania się różnic indywidualnych w

populacji.

Różnice indywidualne w zachowaniu

ujawniają się już we wczesnej ontogenezie.

Ludzie rozwijają się w zróżnicowanych

warunkach środowiskowych.

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

35

Interakcja (GxE)



Odnosi się do specyficznego wpływu

środowiska na jednostki o zróżnicowanych
genotypach.



Określa stopień, w jakim czynniki

genetyczne uwrażliwiają człowieka na
wpływy środowiskowe (genotyp modyfikuje
wrażliwość jednostki na specyficzny wpływ
środowiska).

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

36

Interakcja (GxE): przykłady



Określone oddziaływania wychowawcze

mogą być bardziej skuteczne dla jednych

dzieci (o określonym wyposażeniu

genetycznych), a mniej efektywne w

stosunku do innych (o innym wyposażeniu

genetycznym).



Środowisko optymalne dla ludzi o

określonym wyposażeniu genetycznym

może nie być optymalne dla osób z

odmiennym genotypem.



Wkład interakcji G x E w ogólną wariancję

cech – od 2 do 6%

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

37

Korelacja(GE)



Odnosi się do specyficznej ekspozycji na

bodźce środowiskowe ludzi w zależności od

ich wyposażenia genetycznego.



Geny zmieniają prawdopodobieństwo

ekspozycji człowieka na czynniki

środowiskowe.

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

38

Korelacja(GE) - rodzaje



Korelacja pasywna (bierna): odnosi się do

warunków środowiskowych sprzyjających

rozwojowi tych cech, które są determinowane

przekazanymi genami. Występuje tylko

między osobami spokrewnionymi ze sobą i nie

wymaga aktywnego uczestnictwa jednostki.



Korelacja reaktywna: podleganie wpływom

środowiskowym związanym z reakcjami ludzi

na zachowanie jednostki wynikające z cech

zdeterminowanych genetycznie.



Korelacja aktywna: odnosi się do

aktywnego wyboru warunków środowiskowych

odpowiadających genotypowi jednostki.

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

39

Odziedziczalność



Miara statystyczna, proporcja

obserwowalnej zmienności fenotypowej,

którą można wyjaśnić wpływami

genetycznymi.



Odnosi się nie do jednostki, ale do całej

populacji, w której została obliczona i nie

może być uogólniana na inne populacje czy

środowiska.



Może się zmieniać w czasie i między

populacjami –różnice w obliczonym

wskaźniku mogą być spowodowane

wpływem środowiska na ekspresję

genetyczną

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

40

Współczynnik

odziedziczalności h

2

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

41

P

G

V

V

h

2

=

E

G

G

V

V

V



h

2

=

Współczynnik

odziedziczalności h

2

N

w wąskim rozumieniu

(narrow-sense heritability)

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

42

P

A

V

V

h

2

N

=

Ta część wariancji fenotypowej,
którą można przypisać
genetycznej wariancji addytywnej
V

A

Współczynnik

odziedziczalności h

2

B

w szerokim rozumieniu

(broad-sense heritability)

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

43

P

NA

A

V

V

V 

h

2

B

=

Ta część wariancji fenotypowej, którą
można przypisać
genetycznej wariancji addytywnej V

A

oraz wariancji nieaddytywnej V

NA

Rozwinięte równanie –

badanie zmienności fenotypowej

określonej cechy

V

P

= V

A

+ V

AM

+V

D

+V

EP

+V

E

+V

GxE

+ 2covGE

Zmienność fenotypowa określonej cechy to rezultat

addytywnego wpływu



czynników genetycznych: addytywnego (V

A

) i

związanego z nim doboru rodziców (V

AM

),

dominacji (V

D

) i epistazy (V

EP

) oraz



czynników środowiskowych (V

E

) a także interakcji

(V

GxE

) i kowariancji

(2covGE)* czynników

genetycznych i środowiskowych

(*podwojenie wynika z faktu, że genetyczny

składnik kowariancji wyników dziecka i jednego z

rodziców to połowa genetycznej wariancji

addytywnej)

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

44

Wskaźnik odziedziczalności

wg Falconera

h

2

= 2(r

mz

- r

dz

)

(r - współczynnik korelacji Pearsona)

r

mz

- interkorelacja dla bliźniąt monozygotycznych

wychowywanych razem

r

dz

- interkorelacja dla bliźniąt dyzygotycznych

wychowywanych razem

Wskaźnik ten pozwala oszacować odziedziczalność

w szerokim rozumieniu i zazwyczaj zawyża

udział czynników genetycznych.

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

45

Metody badawcze



Metoda bliźniąt, polegająca na

porównaniu fenotypowych różnic w parach

bliźniąt DZ i MZ
(w jakim stopniu zmienność zachowania

obserwowana u różnych osobników – w

określonej populacji- wynika z różnic

genetycznych między nimi, a w jakim

została spowodowana wpływami

środowiska, w którym żyli i rozwijali się).



Metoda studiów rodzinnych -

porównanie podobieństwa fenotypowego

członków rodzin biologicznych.

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

46

Metody badawcze



Metoda badań adopcyjnych - badanie

podobieństwa fenotypowego osób

niespokrewnionych genetycznie, ale

mieszkających razem i tworzących rodzinę - cenne

źródło informacji o roli środowiska wspólnego.



Metody molekularne - identyfikacja genów

mających nawet niewielki udział w kształtowaniu

się różnic indywidualnych w zakresie danej

cechy/zachowania.
QTL (Quantitative Trait Loci) – symultaniczne

wykrywanie i identyfikacja genów o różnym

umiejscowieniu i zmiennym zakresie wpływu na to

samo zachowanie, a zwłaszcza jego zaburzenia.

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

47

Wybrane wyniki badań



50% - odziedziczalność zdolności ogólnych



Podobieństwo w zakresie Ilorazu Inteligencji:



80% dla MZ wychowywanych razem, 60% dla

DZ wychowywanych razem, 47% zwykłe

rodzeństwo, 40% rodzice-dzieci biologiczne,

<30% rodzice-dzieci adopcyjne (Plomin & Petril,

1997).



Schizofrenia – 9% rodzice-dzieci, 17% DZ,

48% MZ.



Depresja – 9% rodzice-dzieci, 11% DZ, 40%

MZ.



Zaburzenie Dwubiegunowe – 8% rodzice-

dzieci, 40% DZ, 72% MZ.

(Plomin, DeFries, McClearn, Rutter, 1997)

dr Anna Siwy-Hudowska - Psychologia Różnic Indywidualnych - wykład

48