1

UKŁAD

POKARMOWY

2

Funkcje życiowe organizmu człowieka wymagają stałego dostarczania
energii i wody ze środowiska zewnętrznego. Spożywanie pokarmów, czyli
ilość energii wprowadzana do organizmu zależy głównie od metabolizmu i
zużycia energii wewnątrz organizmu. Podobnie ilość wypijanej wody ściśle
wiąże się z ilością wody wydalanej z organizmu przez nerki, płuca i skórę.

W ciągu doby powinna być zachowana równowaga energetyczna
pomiędzy energią wprowadzoną w postaci pokarmów a energią zużytą. U
dorosłego człowieka bilans wprowadzonej i zużytej w ciągu doby energii
powinien być równy zeru.

Odżywianie obejmuje:

 przyjmowanie pokarmów

 trawienie

 wchłanianie składników pokarmowych i wody

 przyswajanie składników pokarmowych.

3

PRZYJMOWANIE POKARMÓW

Kontrolę nad ilością spożywanych pokarmów pełnią ośrodki pokarmowe
zlokalizowane w podwzgórzu: ośrodek głodu – wyzwala mechanizm
poszukiwania, zdobywania i przyjmowania pokarmów, natomiast ośrodek
sytości – hamuje apetyt. Układ limbiczny hamuje ośrodek głodu, kora
mózgowa i inne ośrodki podkorowe pobudzają lub hamują ten ośrodek.
Występujący w podwzgórzu neuropeptyd Y pobudza ośrodek głodu i
może być uważany za czynnik głodu.

Głównym czynnikiem wpływającym na pobudliwość ośrodków
pokarmowych jest leptyna, hormon białkowy wydzielany przez adipocyty
(komórki tkanki tłuszczowej), która działa jak czynnik sytości. Wchłonięte
w przewodzie pokarmowym składniki pobudzają adipocyty do wydzielania
leptyny bezpośrednio i pośrednio poprzez insulinę. Leptyna na zasadzie
ujemnego sprzężenia zwrotnego przez ośrodki pokarmowe w podwzgórzu
hamuje przyjmowanie pokarmów i jednocześnie hamuje magazynowanie
energii w tkance tłuszczowej.

4

U osób z nadwagą występuje duże stężenie leptyny we krwi,
proporcjonalne do masy tkanki tłuszczowej, i jednoczesny brak
hamowania spożywania pokarmów. Świadczy to o niewrażliwości ośrodka
sytości na zwiększające się stężenie leptyny we krwi i na przewagę
oddziaływania podwzgórzowego neuropeptydu Y na ośrodek głodu.

Impulsacja odbierana z interoreceptorów w ścianach przewodu
pokarmowego zmienia pobudliwość ośrodka sytości. Rozciągnięcie ścian
przewodu pokarmowego pobudza ten ośrodek. Apetyt jest hamowany
także przez zwiększone pragnienie wywołane wzrostem ciśnienia
osmotycznego krwi na skutek utraty wody z organizmu lub jej
wydzielaniem przez gruczoły przewodu pokarmowego razem z innymi
składnikami soków trawiennych.

5

TRAWIENIE POKARMÓW

Pokarmy spożywane zostają w układzie trawiennym poddane działaniu
czynników mechanicznych i chemicznych.

Pokarmy zawierają składniki odżywcze: węglowodany, białka, tłuszcze
oraz witaminy, sole mineralne i wodę. Węglowodany, białka i tłuszcze
spożywane są zwykle w postaci wymagającej obróbki mechanicznej i
chemicznej (enzymy), natomiast witaminy i sole mineralne są uwalniane z
pokarmów dzięki obróbce mechanicznej, tylko w mniejszym stopniu
wskutek działania czynników chemicznych.

Jama ustna i przełyk (wydzielanie śliny i żucie)

Zetknięcie się pokarmu z powierzchnią błony śluzowej jamy ustnej
powoduje wydzielanie śliny na drodze odruchu bezwarunkowego. Ślina i
inne soki trawienne mogą być wydzielane na sam widok lub zapach
pokarmu (odruch warunkowy, nabyty).

6

Ślina (około 1,5 l/dobę, pH ok. 7,0) wydzielana jest do jamy ustnej przez 3
parzyste gruczoły: śliniankę podjęzykową, podżuchwową i przyuszną.
Włókna nerwowe przywspółczulne unerwiają wydzielniczo ślinianki.
Włókna biegnące z n. twarzowym (VII) unerwiają ślinianki: podjęzykową i
podżuchwową, a razem z n. językowo – gardłowym (IX) biegną włókna
ślinianki przyusznej.

Najwięcej śliny surowiczo – śluzowej wydzielają ślinianki podżuchwowe.

Ślina surowicza zawiera enzym trawiący wielocukry – alfa-amylazę
ślinową. Natomiast w ślinie śluzowej występują mucyny – glikoproteidy
ułatwiające połykanie kęsa.

Połykanie

Dzieli się na 3 fazy:

 ustno – gardłowa – polega na przesunięciu kęsa z jamy ustnej do
gardła, uczestniczą w tym mm języka i policzków

 gardłowo – przełykowa – m. zwieracz górny gardła najpierw rozkurcza
się przepuszczając kęs, potem kurczy się i rozpoczyna falę perystaltyczną
przesuwającą kęs wzdłuż gardła i przełyku

7

 przełykowo - żołądkowa – kęs przesuwany przez falę perystaltyczną
zbliża się do wpustu, wywołuje jego rozkurcz i dostaje się do jamy żołądka.

Faza I jest fazą dowolną, natomiast II i III – są fazami odruchowymi.

Żołądek

Spełnia 3 funkcje:

 gromadzi i przechowuje spożywane pokarmy

 trawi pokarmy

 wyjaławia pokarmy.

Gromadzenie pokarmów w żołądku

Płynne pokarmy po dostaniu się do żołądka spływają wzdłuż krzywizny
mniejszej do części odźwiernikowej. Pokarmy o stałej konsystencji najpierw
wypełniają trzon żołądka, a potem w miarę ich przybywania zajmują dno
żołądka. Kolejne porcje zajmują część środkową jamy żołądka, rozpychając
w kierunku ścian żołądka znajdujący się w nim pokarm.

8

Trawienie pokarmów w żołądku

Pokarmy, które wypełniają część środkową żołądka i nie stykają się z błoną
śluzową, są trawione początkowo przez alfa-amylazę ślinową. Zmieszanie
się treści pokarmowej z sokiem żołądkowym rozpoczyna właściwe
trawienie w żołądku.

Sok żołądkowy jest wydzielany przez gruczoły błony śluzowej żołądka w
ilości ok. 3 l/dobę, o pH ok. 1,0. Zawiera kwas solny, enzymy trawienne,
śluz, sole mineralne i wodę.

Kwas solny powstaje w kanalikach wewnątrz komórek okładzinowych
gruczołów błony śluzowej. W komórkach głównych gruczołów błony
śluzowej żołądka znajdują się w cytoplazmie ziarnistości, które zawierają
pepsynogen – nieczynny enzym proteolityczny. Wydzielony do światła
gruczołów błony śluzowej zamienia się pod wpływem kwasu solnego na
aktywny enzym – pepsynę.

Komórki dodatkowe gruczołów błony śluzowej wydzielają śluz, który,
pokrywając ściany żołądka, zabezpiecza je przed działaniem kwasu
solnego i enzymów.

Pepsyna rozkłada duże cząsteczki białek na mniejsze – polipeptydy.

9

Pusty żołądek w kilka lub kilkanaście godzin po opróżnieniu wykazuje
okresowo występujące silne skurcze błony mięśniowej, tzw. skurcze
głodowe. Po dostaniu się pierwszych porcji pokarmu do żołądka następuje
chwilowy rozkurcz mięśni ścian żołądka. Potem skurcze błony mięśniowej
powracają i przyczyniają się do mieszania się treści pokarmowej z sokiem
żołądkowym i do opróżniania się żołądka.

Wyróżnia się dwa rodzaje aktywności ruchowej błony mięśniowej żołądka:

 nasilenie i osłabienie napięcia całej błony mięśniowej występujące
naprzemiennie, z czym wiążą się wahania ciśnienia w jamie żołądka

 skurcze perystaltyczne rozpoczynające się w okolicy wpustu żołądka i
przesuwające się wzdłuż ścian żołądka aż do odźwiernika.

W części wpustowej średnio co 20 s występuje skurcz warstwy okrężnej,
który posuwa się wzdłuż ścian w postaci fali perystaltycznej i dochodząc
do odźwiernika, powoduje jego otwarcie i przejście z żołądka do
dwunastnicy płynnej treści żołądkowej.

10

Fala perystaltyczna, przesuwając się wzdłuż ścian żołądka, po dotarciu do
odźwiernika staje się znacznie silniejsza dzięki skurczowi grubszej
warstwy mięśni w tej części żołądka. Silny ucisk wywierany przez
skurczową ścianę tej części żołądka przenosi się na treść wypełniającą
jamę odźwiernikową. Następuje wyciśnięcie treści płynnej do dwunastnicy
przez otwierający się odźwiernik i cofnięcie treści stałej do jamy żołądka.
Powtarzające się w ciągu kilku godzin trawienia w żołądku cofanie się
treści stałej do jamy żołądka powoduje jej mieszanie, rozdrobnienie i
stopniową zamianę na treść płynną. Wyciskanie płynnej treści do
dwunastnicy i cofanie do żołądka treści stałej nazywa się pompą
odźwiernikową.

Pokarmy płynne szybko przechodzą przez żołądek. Pokarmy złożone z
węglowodanów pozostają w żołądku kilka godzin. Dłużej pozostają
pokarmy o przewadze białek, a najdłużej bogate w tłuszcze.

11

Kontrola motoryki żołądka

Na skurcze toniczne błony mięśniowej i perystaltykę żołądka mają wpływ
czynniki nerwowe i humoralne. Nerw błędny (X) przez neurony
przywspółczulne nasila skurcze i przyspiesza perystaltykę żołądka.
Przeciwnie działają nerwy współczulne.

Czynniki hamujące na drodze odruchowej i humoralnej perystaltykę
żołądka i zwalniające jego opróżnianie to:

 rozciągnięcie ścian dwunastnicy przez pokarm przechodzący z żołądka
(zmniejszenie pH w dwunastnicy)

 zawartość kwasów tłuszczowych, częściowo strawionych białek i
węglowodanów w treści pokarmowej przechodzącej do dwunastnicy

 sekretyna i cholecystokinina powstające w dwunastnicy

 wysokie ciśnienie osmotyczne treści żołądkowej dostającej się do
dwunastnicy.

12

Kontrola wydzielania soku żołądkowego

Dzieli się na 3 fazy, które w warunkach fizjologicznych występują często
prawie jednocześnie i zachodzą na siebie:

 faza głowowa

 faza żołądkowa

 faza jelitowa.

W fazie głowowej (nerwowej) występuje wydzielanie soku żołądkowego
pod wpływem impulsów biegnących przez nerwy błędne. Biorą tu udział
odruchy warunkowe i bezwarunkowe (kiedy pokarm znajduje się już w
jamie ustnej i drażni receptory w błonie śluzowej).

W fazie żołądkowej wskutek podrażnienia błony śluzowej przez pokarm
wypełniający żołądek zachodzi odruchowe i bezpośrednie oddziaływanie
na komórki dokrewne G znajdujące się w błonie śluzowej żołądka, które
wydzielają gastrynę. Gastryna na drodze humoralnej pobudza do
wydzielania gruczoły błony śluzowej żołądka.

13

W fazie jelitowej pod wpływem treści pokarmowej przechodzącej z
żołądka do dwunastnicy zachodzi zarówno pobudzanie, jak i hamowanie
czynności żołądka. Wytwarzana w dwunastnicy gastryna i
cholecystokinina pobudzają wydzielanie soku żołądkowego, natomiast
sekretyna działa hamująco . Na drodze odruchu jelitowo – żołądkowego
następuje hamowanie opróżniania żołądka i wydzielania soku
żołądkowego.

Jelito cienkie

Stanowi niezbędny odcinek przewodu pokarmowego. Treść pokarmowa
jest w nim trawiona do składników prostych, które są w tym odcinku
wchłaniane do krwi.

Motoryka jelita cienkiego

Błona mięśniowa jelita cienkiego wykazuje:

 okresowe zmiany napięcia

 skurcze odcinkowe zaznaczające się okresowym pojawianiem się i
zanikaniem okrężnych przewężeń jelita

 skurcze perystaltyczne.

14

Trawienie w jelicie cienkim

Biorą w nim udział:

- sok jelitowy

- sok trzustkowy

- żółć.

Wydzielanie soku jelitowego

W błonie śluzowej początkowego odcinka dwunastnicy występują gruczoły
dwunastnicze podśluzówkowe, które wydzielają gęsty śluz. Zabezpiecza
on błonę śluzową dwunastnicy przed działaniem silnie zakwaszonej treści
żołądkowej. Znajdujące się w błonie śluzowej jelita cienkiego gruczoły
jelitowe wytwarzają sok jelitowy, który zawiera enzymy trawienne
rozkładające związki znajdujące się w treści jelitowej do składników
prostych, wchłanialnych. Występują w nim:

 aminopeptydazy rozkładające peptydy do aminokwasów

 enzymy rozkładające kwasy nukleinowe do pentozy, zasad purynowych i
pirymidynowych oraz kwasu fosforowego

15

 enzymy rozkładające wielocukry i dwucukry do jednocukrów

 lipaza hydrolizująca tłuszcze obojętne do kwasów tłuszczowych i
glicerolu.

Wydzielanie soku trzustkowego

Sok trzustkowy jest szczególnie bogaty w węglowodany, pod jego
wpływem kwaśna treść żołądka dostająca się do dwunastnicy zostaje
szybko zobojętniona. Zawiera:

 trypsynogen i chymotrypsynogen – nieaktywne enzymy proteolityczne

 rybonukleazę i deoksyrybonukleazę – enzymy trawiące kwasy
rybonukleinowy i deoksyrybonukleinowy

 alfa-amylazę – enzym rozkładający wielocukry do dwucukrów

 lipazę – enzym hydrolizujący tłuszcze roślinne i zwierzęce do kwasów
tłuszczowych i glicerolu.

16

Wydzielanie żółci

Żółć wytwarzana w wątrobie przez hepatocyty (komórki wątrobowe)
zawiera liczne katabolity, które poprzez drogi żółciowe i przewód
pokarmowy wydalane są z organizmu. Mają one duże znaczenie dla
procesu trawienia i wchłaniania w jelicie cienkim.

Jelito grube

Treść jelita cienkiego przedostaje się do jelita ślepego, części początkowej
jelita grubego w momencie otwierania się zastawki krętniczo – kątniczej.
Zastawka otwiera się, gdy przechodzi przez nią fala perystaltyczna.
Występuje to zwłaszcza w okresie opróżniania się żołądka. W warunkach
fizjologicznych zastawka krętniczo – kątnicza uniemożliwia cofanie się
treści z jelita grubego do jelita cienkiego.

W jelicie grubym zachodzą 4 główne procesy:

 woda zawarta w treści jelita grubego jest zwrotnie wchłaniana

 wchłaniane są elektrolity, witaminy i aminokwasy

17

 formowany jest kał i nie strawione produkty są tam czasowo
magazynowane

 drobnoustroje stale się mnożą, wytwarzając związki dla organizmu
niezbędne (np. niektóre witaminy), jak i toksyczne (np. amoniak).

Gruczoły błony śluzowej jelita grubego nie wytwarzają enzymów
trawiennych. Jedyną ich wydzieliną jest śluz.

Oddawanie kału

Treść jelita grubego przesuwana do odbytnicy (na skutek ruchów
masowych) zawiera: wodę, błonnik, ciała bakterii, sole mineralne,
tłuszcze, złuszczone komórki nabłonka jelita cienkiego i jelita grubego oraz
śluz. Kał wypełniający odbytnicę rozciąga jej ściany i może dojść na drodze
odruchu do mimowolnego oddawania kału (u dzieci w pierwszym roku
życia). W późniejszym okresie wykształca się na poziomie wyższych pięter
OUN mechanizm kontrolujący oddawanie kału.

18

Podrażnienie receptorów w ścianie odbytnicy odbierane jest przez ośrodek
w części krzyżowej rdzenia kręgowego, który za pośrednictwem
przywspółczulnych nerwów trzewnych miednicznych zmniejsza napięcie
mięśnia gładkiego – m. zwieracza wewnętrznego odbytu i rozkurcza m
poprzecznie prążkowany – zwieracz zewnętrzny odbytu.

Jednocześnie z rozluźnieniem obu zwieraczy występują skurcze przepony i
mm brzucha, ciśnienie w jamie brzusznej wzrasta i kał usuwany jest na
zewnątrz.

19

Hormony żołądkowo – jelitowe

Gastryna

Jest hormonem pobudzającym najsilniej wydzielanie soku żołądkowego. W
mniejszym stopniu pobudza gruczoły w błonie śluzowej jelita cienkiego do
wydzielania soku jelitowego, komórki zewnątrzwydzielnicze trzustki do
wydzielania soku trzustkowego i komórki wątrobowe do wydzielania żółci.
Nasila też motorykę żołądka i jelit oraz skurcze ścian pęcherzyka
żółciowego.

Cholecystokinina

Pobudza wydzielanie soku trzustkowego, w mniejszym stopniu soku
żołądkowego, soku jelitowego i żółci. Silnie kurczy ścianę pęcherzyka
żółciowego, wzmaga perystaltykę jelit, a hamuje perystaltykę żołądka.

Sekretyna

Silnie pobudza trzustkę do wydzielania dużych ilości zasadowego soku
trzustkowego oraz wątrobę do wydzielania żółci. Hamuje perystaltykę
żołądka i jelit.

20

Wchłanianie w przewodzie pokarmowym

Substancje odżywcze, po ich rozłożeniu do związków prostych przez
enzymy soków trawiennych oraz witaminy, woda, sole mineralne są
wchłaniane do krwi lub chłonki na drodze dyfuzji lub transportu
aktywnego.

Najwięcej składników pokarmowych wchłania się w jelicie czczym.

Związki dobrze rozpuszczalne w tłuszczach mogą być wchłaniane z
każdego odcinka przewodu pokarmowego.