DEFINICJE

DEFINIOWANIE POJĘĆ – UWAGI

OGÓLNE

• PROBLEM OGÓLNY:
• Na ile precyzyjnie rozumiemy

używane terminy?

• Czy znamy dokładne kryteria ich

użycia?

PRZYKŁADY

1. Zastanawiamy się nad zależnością zadowolenia

z pracy od inteligencji danej osoby. Co do
dokładnie jest inteligencja i zadowolenie z
pracy? Jak to zmierzyć? Jakie są kryteria?

2. Co to znaczy, że dana osoba jest kreatywna?
3. Podpisujemy umowę o wykonanie pewnego

dzieła. Jest tam fragment dotyczący
zachowania należytej staranności. Co to
znaczy?

4. Co to jest toksyczny związek?

PRZYKŁADY c.d.

1. Prawnicy mówią o niskiej szkodliwości

społecznej pewnych czynów. Jakie są
kryteria?

2. Jak scharakteryzować talent literacki?
3. Co to jest dezaprobata opinii publicznej?
4. Po czym poznać, że firma poprawiła swój

wizerunek?

5. Kiedy możemy mówić o mobbingu?

JĘZYK NAUKOWY A

POTOCZNY

• Na ogół: sens naukowy ≠ sens potoczny

•  PRAWO: zobowiązanie, sprzedaż, zaliczka,

zadatek, pełnoletniość, umowa...

•  PSYCHOLOGIA: agresja, frustracja, uzależnienie,

depresja...

•  FIZYKA siła, praca, moc, energia, pęd...
•  SOCJOLOGIA: grupa społeczna, przemiany

społeczne, transformacja ustrojowa, opinia
publiczna, kredyt zaufania...

•  EKONOMIA: inflacja, wskaźnik optymizmu

konsumentów, wizerunek firmy...

UWAGI OGÓLNE

• Definicja terminu W - opis,

charakterystyka, podanie (nadanie)
znaczenia terminu W,

•  Zdefiniować wyrażenie W = podać

znaczenie (sens) wyrażenia W.

• Gdzie spotykamy definicje:
• encyklopedie, Słownik Języka Polskiego,

akty prawne, umowy, prace naukowe,
podręczniki...

PRZYKŁADY

•

ZMIENNA KONTROLNA – zmienna, której podczas
eksperymentu nadaje się wartość ustaloną

•

PLĄSAWICA – choroba neurologiczna, w której
występują skurcze mięśni i nagłe ruchy, nad
którymi chory nie panuje

•

REJESTR – elektroniczna ewidencja danych
wszystkich członków Funduszu

•

OKRESOWA EMERYTURA KAPITAŁOWA –
świadczenie pieniężne ze środków
zgromadzonych w otwartych funduszach
kapitałowych

DEFINICJA INFORMACYJNA A

PERSWAZYJNA

•

POINFORMOWANIE odbiorcy o znaczeniu terminu

•

WYWOŁANIE SKOJARZEŃ (zmiana postawy
ocennej)

• Żołnierz-patriota, to żołnierz, który bez wahania wykona

każdy rozkaz dowódcy.

• Kara śmierci to morderstwo w majestacie prawa.
• Prawdziwa wolność to ścisłe podporządkowanie się

obowiązującemu porządkowi prawnemu.

• Pesymista to dobrze poinformowany optymista.
• Cynik to ktoś, kto ma odwagę otwarcie wypowiadać

swoje zdanie.

KRYTERIA KLASYFIKACJI

DEFINICJI

1. Sposób uzasadnienia (i rola)

definicji (dlaczego posługujemy się
taką, a nie inną definicją).

1. Jaką ma pełnić funkcję
2. Jak uzasadniamy jej wprowadzenie
3. Na jakiej podstawie została przyjęta

2. Budowa definicji.

1. Kryterium o charakterze formalnym

DEFINICJE SPRAWOZDAWCZE A

PROJEKTUJĄCE

SPRAWOZDAWCZE
1. Zdają sprawę z

pewnego istniejącego
zwyczaju językowego:

2. Informują o

znaczeniu, jakie
ustaliło się w toku
rozwoju języka.

3. Dotyczą wyrażeń o

znaczeniu już
ustalonym.

PROJEKTUJĄCE
1. Wprowadzają pewną

konwencję
terminologiczną

2. Ustanawiają

znaczenia wyrażeń

3. Definiują wyrażenia o

znaczeniu
ustanowionym.

DEFINICJE SPRAWOZDAWCZE A

PROJEKTUJĄCE c.d.

SPRAWOZDAWCZE
• SYTUACJA: w języku

jest termin o już
ustalonym znaczeniu
(pies, depresja, rower,
skuter)

• CEL: opis tego

znaczenia

PROJEKTUJĄCE

• SYTUACJA: brak terminu,

który jest nam potrzebny

– Nowe zjawisko,

urządzenie...

• CEL: wprowadzenie

nowego terminu

• UWAGA: może być też

wykorzystany już
istniejący termin, ale w
zmodyfikowanym
znaczeniu

TYPY DEFINICJI

PROJEKTUJĄCYCH

REGULUJĄCA
• SYTUACJA: jest termin,

ale jego znaczenie nie
jest dostatecznie
precyzyjne

• CEL: precyzacja

(„regulacja”)
znaczenia terminu

• UWAGA:

uwzględniamy
istniejący sens

KONSTRUKCYJNA

• SYTUACJA: potrzebny

nam termin o zupełnie
nowym znaczeniu

• CEL: wprowadzenie

terminu

• METODY:
1. Wymyślamy nowe słowo
2. Wykorzystujemy stare

słowo, ale nadajemy mu
zupełnie nowy sens

PRZYKŁADY

REGULUJĄCA

• OSOBA PEŁNOLETNIA to

osoba, która ukończyła
lat 18 lub zawarła
związek małżeński

• ZBOŻE (w rozumieniu

niniejszego
rozporządzenia to):
pszenica, żyto,
jęczmień, proso, gryka,
owies

KONSTRUKCYJNA

• MYSZ to urządzenie

peryferyjne komputera,
które...

• ADHEZJA UNILOGICZNA

to skłonność do
stosowania ustalonej
konstrukcji logicznej

• TAUTOAMNEZJA to

niezdolność do
zapamiętania tautologii
KRZ

PO CZYM ODRÓŻNIĆ SPRAW. od

PROJ.?

• UWAGA: Rodzaj definicji zależy nie od kształtu

(postaci) definicji, ale od SPOSOBU JEJ
UZASADNIENIA (relatywnie do danego języka).

• Nie jest to cecha formalna, lecz raczej

pragmatyczna

• Dana definicja może – w zależności od języka, tła,

kontekstu – pełnić różne role

• Istotne jest ustalenie języka, relatywnie do którego

definicja winna być rozważana

– Język wysoce specjalistyczny (medyczny, prawniczy,

fizyczny, psychiatryczny...)?

– Język potoczny (zakładający przeciętny stan wiedzy)?

PRZYKŁADY

• Osobowość narcystyczna to zaburzenie osobowości

charakteryzujące się przesadnym poczuciem własnej
ważności...etc.

– z punktu widzenia psychologii – SPRAWOZDAWCZA
– z punktu widzenia języka potocznego - ???

• Powidok to spostrzeżenie pojawiające się po usunięciu

pierwotnego źródła stymulacji.

– z punktu widzenia psychologii – SPRAWOZDAWCZA
– z punktu widzenia języka potocznego - ??? raczej KONSTRUKCYJNA?

• Dyfeomormizm to homeomorfizm różniczkowalny,

którego odwrotność jest też różniczkowalna

– Z punktu widzenia matematyki – SPRAWOZDAWCZA
– Z punktu widzenia języka potocznego – na pewno KONSTRUKCYJNA

PRZYKŁADY c.d.

• Termin „sól” oznacza związek chemiczny,

którego cząsteczka składa się z metalu i
reszty kwasowej.

• Awersja to niechęć wobec pewnego

zjawiska.

• Termin „oktytron” oznaczać będzie 1/277

część milimetra

• W języku stosowanym na zajęciach z logiki,

termin „mbambab” oznaczać będzie
mistrza Polski w kolarstwie górskim.

UWAGI

• Definicja sprawozdawcza może być

PRAWDZIWA lub FAŁSZYWA

– zależy to od tego, relatywnie do jakiego

języka jest ona rozpatrywana (od punktu
widzenia)

• Definicja projektująca może być co

najwyżej BEZUŻYTECZNA

– Oktytron, mbambab...

WYBRANE RODZAJE

DEFINICJI

• UWAGA: typy definicji = sposoby

poinformowania odbiorcy o znaczeniu
używanych przez nas terminów

• klasyczna
• nieklasyczna (zakresowa)
• przez abstrakcję
• aksjomatyczna (przez postulaty)
• ostensywna (przez wskazanie, deiktyczna)

WAŻNE POJĘCIA

• definiendum - człon definiowany
• spójnik definicyjny wyrażający

równoważność (równozakresowość)
definiendum i definiensa

• definiens - człon definiujący
• ...DUM - ...-any
• ...ENS - ...-ący

– (eksplanandum; eksplanans)

PRZYKŁADY

• Definiendum jest to definiens

• Powidok to spostrzeżenie pojawiające się po

usunięciu pierwotnego źródła stymulacji.

• Motocykl jest to pojazd jednośladowy napędzany

silnikiem o pojemności pow. 50 cm

3

.

• Logarytm liczby a przy podstawie b to liczba

c, taka że b

c

= a.

• Hemianestezja to zanik czucia w całej prawej

lub lewej połowie ciała.

• Romb jest to czworokąt równoboczny.

DEFINICJA KLASYCZNA

• A jest to B o cechach C

• A: termin definiowany
• B: to nazwa o zakresie szerszym niż A (genus

proximum – rodzaj najbliższy)

• C: określenie cech wyodrębniających ze zbioru B

podzbiór A (differentia specifica – różnica
gatunkowa).

• IDEA: chcę wiedzieć, gdzie znaleźć obiekty typu A
1. Trzeba ich szukać wśród obiektów typu B (ogólny typ).
2. Ale interesują nas tylko takie, które mają pewną

dodatkową cechę C (szczególna cecha).

A = B o cesze (cechach) C

• (A) Kwadrat jest to (B) prostokąt (C) równoboczny.
• (A) Bursztyn jest to (B) żywica (C) skamieniała.
• (A) Romb to (B) czworokąt (C) równoboczny.
• (A) Powidok negatywny to (B) powidok (C) o

właściwościach negatywnych względem bodźca
pierwotnego.

• (A) Lobotomia przedczołowa to (B) zabieg chirurgiczny

(C) polegający na przecięciu włókien istoty białej,
łączących płaty czołowe z międzymózgowiem.

• (A) Pląsawica to (B) choroba neurologiczna, (C) w

której występują skurcze mięśni i nagłe ruchy, nad
którymi chory nie panuje

DEFINICJA NIEKLASYCZNA

(ZAKRESOWA)

• Wskazuje kilka zakresów, które w sumie są

równe zakresowi terminu definiowanego:

•

A jest to: B i C i D....

• Zboże jest to: pszenica, żyto, owies, jęczmień,

gryka, proso.

• Substancjami z grupy TTC nazywamy: monofluorydy,

monofluorobisacharydy oraz polichlorowinoidy.

• Mienie to własność i inne prawa majątkowe.
• Papiery wartościowe, to czeki, weksle, obligacje,

akcje oraz inne dokumenty zastępujące w obrocie
gotówkę

PRZYKŁAD

• Przez „kierującego”

rozumiemy osobę,
która kieruje
pojazdem lub
zespołem pojazdów; a
także osobę, która
prowadzi
zorganizowaną grupę
pieszych, jedzie
wierzchem albo pędzi
zwierzęta pojedynczo
lub w stadzie.

• KIERUJĄCY TO:
1. osoba, która kieruje

pojazdem;

2. osoba, która kieruje

zespołem pojazdów;

3. osoba, która prowadzi

zorganizowaną grupę
pieszych;

4. osoba, która jedzie

wierzchem;

5. osoba, które pędzi zwierzęta

pojedynczo;

6. osoba, która pędzi zwierzęta

w stadzie;

PRZYKŁAD

• POWÓDŹ – zalanie

terenów w następstwie
podniesienia się poziomu
wody w korytach wód
płynących lub stojących w
następstwie nadmiernych
opadów atmosferycznych,
topnienia kry lodowej,
tworzenia się zatorów
lodowych, sztormu i
podniesienia się poziomu
morskich wód
przybrzeżnych

• POWÓDŹ: zalanie terenów

w następstwie:

1. podniesienia się poziomu

wody w korytach wód
płynących lub stojących

1. w następstwie nadmiernych

opadów atmosferycznych

2. w następstwie topnienia kry

lodowej

3. w następstwie tworzenia się

zatorów lodowych

2. Sztormu
3. Podniesienia się poziomu

morskich wód
przybrzeżnych

DEFINICJA PRZEZ

ABSTRAKCJĘ

• Co to jest talent do gry na skrzypcach?
• Zdefiniowanie wprost, poprzez

sprowadzenie do innych cech danej osoby
(np.: budowa dłoni, słuch muzyczny,
pracowitość, wzrost, ilość wysłuchanych w
życiu koncertów, inne) jest bardzo trudne,
lub wręcz niemożliwe.

• Zdefiniujemy operacyjnie: powiemy, kiedy

dwie osoby mają taki sam talent

OGÓLNY SCHEMAT DEFINICJI

• Dwie osoby A i B mają taki sam talent do gry na

skrzypcach, gdy ćwicząc grę na skrzypcach w
ten sam sposób, w tych samych warunkach
osiągają takie same wyniki.

• SCHEMAT:

• Przedmiotom a, b przysługuje cecha C w takim

samym stopniu, gdy przedmioty a, b są w pewnej
(często empirycznie dostępnej) relacji

• C(a) = C(b)  aRb, gdzie C jest definiowaną

cechą, R- relacją między przedmiotami.

PRZYKŁADY

•

Słuch rytmiczny osoby A jest taki sam, jak słuch
rytmiczny osoby B, jeśli są w stanie zidentyfikować te
same nieregularności w częstości słyszanych dźwięków.

•

Kultowość zespołu A jest identyczna z kultowością
zespołu B  zespoły A i B wywołują podobne reakcje

społeczne.

•

Dwa materiały mają taką samą twardość, gdy żadnym
z nich nie da się zarysować drugiego.

•

Dwie osoby wykazują ten sam stopień dyfrakcji
intelektualnej, gdy w badaniu metodą MIDI
odpowiadają pozytywnie na te same pytania w tym
samym czasie.

UWAGI

• WAŻNY MECHANIZM TWORZENIA NOWYCH POJĘĆ
• (1) dostrzegamy pewne ważne, ciekawe

zależności między przedmiotami.

• (2) Na podstawie tych podobieństw między

przedmiotami przypisujemy im pewne cechy

• powiemy, że pewne dwa przedmioty mają tę samą

cechę C, jeśli są podobne pod pewnym względem

• Nie pytamy o „istotę” danego pojęcia, raczej o

operacyjne kryteria stosowania (porównania)

• UWAGA TERMINOLOGICZNA: Prawidłowy termin to

definicja przez abstrakcję (!!!)

DEFINICJA PRZEZ

POSTULATY

1. Słyszymy rozmowę, w

którym wielokrotnie
pada zwrot „ona”.

2. Początkowo nie wiemy

o kogo chodzi,

3. W końcu – gdy

usłyszymy
dostatecznie dużo
informacji – jesteśmy w
stanie zidentyfikować
osobę, do której ten
zaimek się odnosi.

1. Czytamy tekst w

obcym języku.

2. W tekście pojawia się

nieznany nam wyraz.

3. Początkowo nie

wiemy, jakie jest jego
znaczenie, ale po
przeczytaniu całego
tekstu już wiemy

DEFINICJA PRZEZ

POSTULATY

1. Czytamy tekst w obcym języku.
2. W tekście pojawia się nieznany

nam wyraz.

3. Początkowo nie wiemy, jakie

jest jego znaczenie, ale w
miarę czytania, zyskujemy
coraz większą wiedzę na ten
temat.

4. Dochodzimy do wniosku, że ten

termin nie ma polskiego
odpowiednika, ale wiemy już,
jaki jest jego sens.

5. Ten sens wynika z całego

kontekstu, z przeczytanych
przez nas np. 20 zdań.

• Sens terminu nie jest

podany w jednej, zwięzłej
formule, ale poprzez
szereg postulatów (czyli
pewnych zdań).

• każdy z tych postulatów

zawiera pewną
fragmentaryczną
informację na temat
definiowanego terminu.

• Jesteśmy w stanie

zrozumieć sens terminu
dopiero po zapoznaniu się
z wszystkimi postulatami.

RELAKS

•Rodzina składa się z: dziadka (ze strony ojca), ojca,

matki, syna, córki. Nie ma już nikogo innego! Kogo definiuje
układ postulatów (nasz bohater = ?):

• (1a) Nasz bohater ma córkę.
•(1b) Nasz bohater nie ma ojca.
• 
•(2a) Nasz bohater ma syna.
•(2b) Nasz bohater jest płci żeńskiej.
• 
•(3a) Nasz bohater ma syna.
•(3b) Nasz bohater ma wnuka.

DUŻY RELAKS:

– co to znaczy, że x jest meridem?

1. Jeśli X jest meridem

y-a, to X jest mężczyzną.

2. Jeśli X jest meridem

y-a, to x nie jest ojcem
y-a

3. Jeśli X jest meridem

y-a, to X oraz jedno z
rodziców

y-a

są

rodzeństwem.

4. Jeśli X jest meridem

y-a, to X nie jest
krewnym matki y-a.

• Nasz bohater =

DEFINICJA CZĄSTKOWA

• NA OGÓŁ: PARA ZDAŃ WARUNKOWYCH:
1.Jeśli x ma cechę P, to ma też cechę W.
2.Jeśli x ma cechę R, to nie ma cechy W.

• Podawany jest warunek dostateczny i

konieczny bycia typu W:

1.Wystarczy mieć cechę P, aby mieć W.
2.Trzeba nie mieć cechy R, aby mieć W.

PRZYKŁADY

• Definicja dzieła sztuki
1. Obrazy Rembrandta, Moneta, van Gogha – to dzieła

sztuki.

2. Przedmioty wykonywane seryjnie to nie są dzieła

sztuki.

• Definicja cechy bycia wysokim:
1. Każdy kto ma ponad 2 m wzrostu jest wysoki.
2. Każdy, kto ma poniżej 1.50 wzrostu nie jest wysoki..
• Definicja dużego miasta
1. Warszawa, Kraków, Wrocław, Poznań to duże miasta.
2. Miasta poniżej 50.000 mieszkańców nie są duże.

DEFINICJA OSTENSYWNA

• Na definicję ostensywną

składa się, oprócz formuły

słownej, także gest wskazujący na desygnat terminu
definiowanego

• Definicja taka nie dostarcza jasnego kryterium jej

zakresu.

• Raczej odwołuje się do pewnych intuicji odbiorcy.
• dzieci uczące się języka

– JAK UCZYMY SIĘ: NAZW KOLORÓW, SMAKÓW, KSZTAŁTÓW

etc.

• Można uznać za formę definicji cząstkowej
• w naukach empirycznych tak definiowane są terminy

obserwacyjne