Metodologia nauk
społecznych
wykład2

Język nauki oraz teorie

i twierdzenia naukowe



1. O języku nauki (ostrość,
jednoznaczność pojęć). Problemy z
językiem socjologii



2. Definiowanie (rodzaje definicji,
przykłady)



3. Twierdzenia naukowe



4. Teorie naukowe i hipotezy

1.

O języku nauki



Podstawowym narzędziem wszelkiego

myślenia (również naukowego) jest

język, czyli zasób możliwie ostrych,

precyzyjnych, jednoznacznych pojęć.



Aby móc poruszać się w świecie teorii

socjologicznych, w świecie socjologii,

trzeba nauczyć się myśleć i mówić w

socjologicznym języku (takimi pojęciami

są np.: normy, wartości, role społeczne,

refleksyjność).

1. O języku nauki



Język, narzędzie międzyludzkiej komunikacji,
podobnie jak np. lekarstwa posiada w swym
działaniu pewne własności pożądane oraz
skutki uboczne. Tymi skutkami ubocznymi jest
np. wieloznaczność pojęć, nieokreśloność
sensu wyrażeń, metaforyczność, nieostrość
pojęć.



Dlatego podstawowym sposobem usuwania
owych niepożądanych skutków jest definiowanie
(posłużenie się definicją). (T.Pawłowski, Tworzenie
pojęć w naukach humanistycznych, PWN 1986)

1. O języku nauki

NIEOSTROŚĆ POJĘĆ - z nieostrością
pojęć mamy do czynienia zwłaszcza w
naukach humanistycznych - gdy pewne
pojęcia o charakterze naukowym wzięte
są z języka codziennego, potocznego
(np. rola społeczna, norma, instytucja,
aktor społeczny, kultura itp.).

1. O języku nauki

Dwa rodzaje nadawania znaczenia pojęciom:
DENOTACJA - poprzez wiązanie ich z przedmiotem lub

ogółem przedmiotów, które mamy na myśli, posługując się

jakąś nazwą.

Denotacja to inaczej zakres nazwy, czyli zbiór wszystkich jej

desygnatów, czyli przedmiotów, do których ta nazwa się

odnosi.

KONOTACJA - poprzez wiązanie ich z treścią, czy też

właściwościami zjawiska.

Konotacja to inaczej zespół cech, których posiadanie sprawia,

że odpowiednie przedmioty są desygnatami danej nazwy;

Pojęcie - jest tym ogólniejsze, im więcej desygnatów

obejmuje, czyli im większy ma zakres przedmiotowy;

1. O języku nauki



Typy pojęć:



JEDNOSTKOWE - takie, na mocy swego znaczenia mają swój

jeden desygnat (np. włoski renesans, albo „artyzm

Kochanowskiego”)



OGÓLNE - takie, których zakres obejmuje więcej niż jeden

przedmiot czy zdarzenie. Czasem desygnatów jest bardzo

wiele - np. „królowie z dynastii Jagiellonów”



HISTORYCZNE - takie pojęcia, których dsygnaty mogą

zaistnieć tylko w ramach pewnych uwarunkowań czaso-

przestrzennych. np. „chłopi polscy w XVIII w.”, „ofiary II Wojny

Światowej”



UNIWERSALNE - pojęcia bez czasowo-przestrzennych

ograniczeń. Są to pojęcia o zakresach otwartych we

wszystkich możliwych kierunkach, a liczba desygnatów

nieskończona - np. pojęcie matki, przyjaciela itp.



Aby sprecyzować dane pojęcie naukowe potrzebne jest

podanie jego definicji.

2. Definicje



Definicja - (z łac. definitio) jest to
określenie znaczenia danego wyrazu,
sprowadzające się zwykle do
sprecyzowania jego treści i
zorientowania w jego możliwym
zakresie, co ułatwia posługiwanie się
tym wyrazem. (Słownik Wyrazów
Obcych)

2. Definicje



BUDOWA DEFINICJI:



a) DEFINIENDUM (z łac. dosł. to, co
należy określić) - wyraz, termin
definiowany; część definicji stanowiąca
jej człon definiowany;



b) DEFINIENS (z łac. dosł. określający) -
wyraz, termin definiujący; część definicji
stanowiąca jej człon określający;

2. Definicje

RODZAJE DEFINICJI:

1. DEFINICJA KLASYCZNA

- wywodzi się z tradycji greckiej; definiowanie to wskazanie po

pierwsze na nazwę ogólniejszą od tej, którą chcemy zdefiniować a

następnie na cechę różniącą;

- zatem definiowanie klasyczne składa się z dwóch elementów:



- GENUS PROXIMUM - czyli rodzaj najbliższy (np. socjologia to nauka)



- DIFFERENTIA SPECYFICA - cecha specyficzna, różniąca (socjologia

to nauka o zbiorowym wymiarze życia społecznego)

D.S. to inaczej mówiąc różnica gatunkowa zgodnie z łacińską formułą,

że definicja powstaje za pomocą rodzaju i różnicy gatunkowej:

Inne przykłady definicji klasycznych:
Planeta - jest to ciało niebieskie (GP) krążące wokół słońca (DS)
Dentysta - to lekarz (GP) zajmujący się leczeniem, chirurgią i

wstawianiem zębów (DS);

2. Definicje



2. DEFINICJA ETYMOLOGICZNA - jest to
definicja, która sens wyjaśnianego terminu
oddaje w jego pierwotnym znaczeniu
(pochodzeniu). Definiowanie polega na
rozłożeniu wyrazu na części, z którego on
powstał: np.



socjologia (socius + logos) nauka o
społeczeństwie



dendrografia (gr. dendron = drzewo +
graphio= piszę) - leśnictwo: naukowy opis
drzew

2. Definicje

3. DEFINICJA SPRAWOZDAWCZA
(opisowo-wyliczająca)

- wyróżnia się tym, że w definiensie podajemy zespół cech,

którymi próbujemy zdefiniować dany termin:
np. def. socjologii Jana Szczepańskiego: „Socjologia jest to

nauka o zbiorowościach ludzkich, dokładniej - przedmiotem

jej badań są zjawiska i procesy tworzenia się różnych form

życia zbiorowego ludzi, struktury tych zbiorowości, zjawiska

i procesy zachodzące w tych zbiorowościach, wynikające ze

wzajemnego oddziaływania ludzi na siebie, siły skupiające i

siły rozbijające te zbiorowości, zmiany i przekształcenia w

nich zachodzące”.
(J.Szczepański - Elementarne pojęcia socjologii, s. 16)

2. Definicje

4. DEFINICJE INTUICYJNE
- często wykorzystuje znaczenie potoczne danego

pojęcia, stąd może wprowadzić w błąd, np.



materialista - (znaczenie potoczne) -
człowiek, dla którego ubieganie się o wartości
materialne jest głównym celem życia



materialista (filozofia) - człowiek, który uznaje
istnienie tylko materii



Stosując metodę intuicyjną w definiowaniu
można się często mylić

2. Definicje



Niektóre błędy związane z
definiowaniem:



1. Ignotum per ignotum (czyli nieznane
przez nieznane)



2. Tautologia (definiowanie „a” przez
„b” i „b” przez „a”)

3. Rodzaje twierdzeń



Typy twierdzeń:



TWIERDZENIA EMPIRYCZNE - takie, w

których coś się twierdzi o rzeczywistości

za pomocą pośredniej bądź bezpośredniej

obserwacji;



TWIERDZENIA ANALITYCZNE - takie,

których prawdziwość zagwarantowana

jest w sposób pośredni bądź bezpośredni

poprzez pewne umowy terminologiczne

(np. myślenie dedukcyjne w matematyce).

3. Rodzaje twierdzeń



Stopień ogólności twierdzeń:



a) ZDANIA JEDNOSTKOWE - np. pan Kowalski lubi chodzić

z żoną na spacery



b) ZDANIA OGÓLNE, gdy podmiot zdania jest nazwą

ogólną, a zdanie dotyczy wszystkich jej desygnatów: -

np. zdanie twierdzące, że w Polsce feudalnej żaden

mieszczanin nie mógł zostać królem;



Dwie podklasy twierdzeń ogólnych:



OGÓLNE PRAWA NAUKI - są uniwersalne, wolne od

czasowo-przestrzennych ograniczeń



GENERALIZACJE HISTORYCZNE - terminy obowiązujące

dla pewnych współrzędnych czasowo-przestrzennych,

dla określonych epok, społeczeństw czy kręgów

kulturowych;

4. Teorie naukowe



TEORIA - jest to zbiór uporządkowanych

twierdzeń, za pomocą których opisujemy i

nazywamy pewne zjawiska;



Giddens: Teorie naukowe to opowieści o tym,

jak i dlaczego następują wydarzenia. Teorie

socjologiczne są więc opowieściami o tym, jak

ludzie się zachowują, wchodzą w interakcje i

organizują.



Charakterystyczną cechą teorii naukowych

jest to, że wyrażone są w języku bardziej

formalnym od potocznego

4. Teorie naukowe



Wszystkie dziedziny naukowe rozwijają teorie, dlatego

też nauka ostatecznie dąży do :

1) skonstruowania abstrakcyjnych i sformalizowanych teorii
2) testowania tych teorii w obliczu przypadków

empirycznych w celu przekonania się o ich

wiarygodności.



Owo testowanie odbywa się poprzez stawianie hipotez



HIPOTEZA - idea lub pomysł odnośnie jakiegoś stanu

rzeczy, by zweryfikować ją empirycznie; jest to nie

przyjęta jeszcze racja, oparta o jakiś stan niewiedzy;

4.Teoria a badania
empiryczne



Teorie są rezultatem procesu
badawczego i równocześnie warunkiem
jego powodzenia; (sprzężenie zwrotne)



Jak mówi Renate Mayntz (Wprowadzenie do
metod socjologii empirycznej) budowanie
teorii socjologicznych i badania empiryczne są
przeplatającymi się i wzajemnie
uzależnionymi fazami tego samego procesu
poznania. Bez założeń teoretycznych badanie
jest nie tylko bezowocne, ale wręcz
niemożliwe.

4. Teorie naukowe



Karl POPPER - teorie naukowe (jako byty
samodzielne, należące do III-go świata)



Zdaniem Poppera istnieją trzy światy:



1) świat przedmiotów i stanów fizycznych



2) świat stanów psychicznych (stanów
świadomości) - subiektywny



3) świat obiektywnych treści myślenia - czyli
świat myśli naukowej. Do świata trzeciego
należą systemy teoretyczne, problemy i
sytuacje problemowe;