Hormony płciowe

Gonadotropiny
Antygonadotropiny - danazol
Estrogeny
Selektywne modulatory receptorów estrogenowych
(SERM)
Antyestrogeny
Progestogeny
Antypregestogen
Hormonalne środki antykoncepcyjne
Hormonalna terapia zastępcza
Androgeny
Steroidy anaboliczne
Antyandrogeny

Gonadotropiny – FSH i LH,

a w ciąży gonadotropina

kosmówkowa

Aktywność

Leki

Źródło
otrzymywania

Aktywność LH

Lutropina alfa#

Ludzka gonadotropina
kosmówkowa

Choriogonadotropina alfa

Ludzkie gonadotropiny
menopauzalne
(menotropina)*

Metodami inżynierii
genetycznej

Mocz ciężarnych kobiet

Metodami inżynierii
genetycznej

Mocz kobiet w okresie
pomenopauzalnym

Aktywność FSH

Folitropina alfa i beta#

Ludzkie gonadotropiny
menopauzalne
(menotropina)*

Urofolitropina

Metodami inżynierii
genetycznej

Mocz kobiet w okresie
pomenopauzalnym

Mocz kobiet w okresie
pomenopauzalnym

# mają identyczną sekwencję aminokwasów jak naturalne ludzkie hormony
* aktywność LH : FSH = 1 : 1

Gonadotropiny – FSH i LH, a

w ciąży gonadotropina

kosmówkowa

• Leki o aktywności FSH i LH łącznie (np. taką

aktywność ma menotropina), leki o aktywności
FSH w monoterapii lub gonadotropina
kosmówkowa są stosowane w leczeniu
niepłodności u kobiet z udowodnioną
niedoczynnością przysadki

• Gonadotropiny bywają również stosowane w

hipogonadyzmie hipogonadotropowym i w
związanej z nim oligospermii.

• Stosowane są s.c lub i.m.

Gonadotropiny – FSH i LH, a w

ciąży gonadotropina

kosmówkowa

Przed rozpoczęciem leczenia

niepłodności należy wykluczyć inne jej
przyczyny (niedoczynność tarczycy,
niedoczynnosć nadnerczy,
hiperprolaktynemię, guzy przysadki
lub podwzgórza).

Gonadotropiny – FSH i LH,

a w ciąży gonadotropina

kosmówkowa

1. zagrożenie zespołem hiperstymulacji jajników, z

powiększeniem jajników, tworzeniem torbieli i bólami

brzucha - w ciężkich przypadkach może wystąpić

gromadzenie płynu w jamie otrzewnej i opłucnej,

hipowolemia lub pęknięcie torbieli;

2. nudności, wymioty, bóle głowy, bóle sutków, bóle stawów,

zwiększenie ciepłoty ciała, powikłania zakrzepowo-zatorowe;

3. u mężczyzn może wystąpić ginekomastia, trądzik i wzrost

masy ciała;

4. miejscowe podrażnienia w miejscu wstrzyknięcia;
5. podczas stosowania gonadotropin o aktywności LH

opisywano także senność, drażliwość i depresję.

Gonadotropiny – FSH i LH,

a w ciąży gonadotropina

kosmówkowa

1. nie mogą być stosowane u kobiet w ciąży ani karmiących piersią;
2. nie wolno ich stosować u chorych na nowotwory hormonozależne:

sutka, macicy, jajników, jąder ani prostaty ani u kobiet z

krwawieniami z macicy o nieznanej etiologii; nie wolno ich także

stosować po stwierdzeniu guzów przysadki i/lub podwzgórza;

3. przeciwwskazaniem są także torbiele jajników i ich powiększenie

z przyczyn innych niż zespół policystycznych jajników, ponieważ

występuje zagrożenie pęknięciem torbieli z krwawieniem

wewnątrzotrzewnowym.

4. w sytuacji wystąpienia zespołu hiperstymulacji jajników z ich

powiększeniem nie należy przeprowadzać badań przedmiotowych

narządów miednicy lub robić to bardzo uważnie; należy też w

takich sytuacjach zalecić kobiecie zaprzestania stosunków

seksualnych.

Danazol

• Hamuje syntezę i wydzielanie LH i FSH
• Ma słabe działanie androgenowe –

syntetyczna poch. 17-alfa-

etinylotestosteronu

• Jest stosowany w leczeniu

endometriozy (powoduje także atrofię

prawidłowego endometrium), dysplazji

włóknisto-torbielowatej sutka,

ginekomastii

Estrogeny

•

G03CA Estrogeny naturalne i półsyntetyczne

•

G03CA01 Etinylestradiol (tylko w połączeniu z gestagenem)*

•

G03CA03 Estradiol*

•

G03CA04 Estriol*

•

G03CA06 Chlorotrianisen

•

G03CA07 Estron

•

G03CA09 Promestrien

•

G03CA53 Estradiol w połączeniu z innymi lekami*

•

G03CA57 Estrogeny sprzężone (skoniugowane)*

•

G03CB Estrogeny syntetyczne

•

G03CB01 Dienestrol

•

G03CB02 Dietylstilbestrol

•

G03CB03 Metallenistril

•

G03CB04 Moksestrol

Estrogeny

pobudzają wzrost pęcherzyka jajnikowego i regenerację błony śluzowej

macicy, czyli przerost miometrium i rozrost endometrium oraz powodują
rozrzedzenie śluzu szyjkowego, co umożliwia zapłodnienie - Estrogeny
egzogenne u kobiet z prawidłowym cyklem miesięcznym, powodują
zahamowanie sekrecji gonadotropin, a przez to zahamowanie owulacji.

2. wpływają także na liczne tkanki nie związane z układem płciowym oraz

wielokierunkowo regulują metabolizm:

- zwiększają masę kostną i przyspieszają zrastanie nasad i trzonów kości

długich.

- mają wpływ na układ sercowo-naczyniowy: zwiększają stężenie

cholesterolu HDL zmniejszają cholesterolu LDL i Lp(a) oraz powodują
zwiększenie syntezy NO i prostacykliny

- powodują istotne zmiany w zakresie układu krzepnięcia i fibrynolizy.

Zwiększają syntezę VII i XII czynników krzepnięcia, a zmniejszają
naturalnych czynników antykoagulacyjnych: białka C, białka S i
antytrombiny III.

Estrogeny

Działanie estrogenowe ma wiele związków naturalnie

występujących, nie posiadających budowy steroidowej
(występujących np. w soi).

Preparaty roślinne zawierające te związki znalazły

zastosowanie w łagodzeniu dolegliwości
postmenopauzalnych.

Choć „estrogeny środowiskowe” (fitoestrogeny oraz związki

chemiczne wytwarzane przemysłowo, np. pestycydy) mają
słabe powinowactwo do receptorów estrogenowych to ich
duża liczba i powszechne występowanie w środowisku oraz
kumulacja w tkance tłuszczowej powodują zaniepokojenie
ewentualnym szkodliwym wpływem na ludzi i zwierzęta.

Estrogeny

Naturalne

Półsyntetyczn

Syntetyczne

niesteroidowe

Estradiol i jego
formy

zmikronizowane
oraz estry
Estriol
Estrogeny
naturalne

sprzężone
(skoniugowane),

gł. estron i
ekwilina z moczu

ciężarnych
klaczy,

Etinyloestradi

ol
Mestranol

Dietylostilbestrol

– nie stosowane z

powodu ciężkich

działań
niepożądanych

Naturalne estrogeny

• Naturalne estrogeny, estradiol i sprzężone estrogeny, są stosowane w stanach

niedoboru tych hormonów. Hormonalna terapia zastępcza (HTZ) prowadzona

jest w hipogonadyzmie pierwotnym i wtórnym oraz zespołach po

farmakologicznej lub chirurgicznej oophorotomii

• HTZ jest najczęściej prowadzona z powodu dolegliwości związanych ze

spadkiem stężenia hormonów w okresie okołomenopauzalnym. HTZ jest

wskazana w przypadku dolegliwości naczynioruchowych (nagłe uderzenia

gorąca i zaczerwienienia twarzy), oraz dolegliwości ze strony układu

moczowo-płciowego: suchości pochwy, zanikowego zapalenia błony śluzowej

pochwy, dyspareunii, świądu, nietrzymania moczu.

• Objawy ze strony układu moczowo-płciowego mogą być łagodzone przez

miejscowe stosowanie estrogenów (szczególnie ważne dla kobiet, u których

estrogeny stosowane ogólnie są przeciwwskazane).

• Ze względu na korzystny antyresorbcyjny wpływ na kości estrogeny mogą być

stosowane w zapobieganiu i leczeniu osteoporozy pomenopauzalnej lub

posteroidowej u kobiet (ale nie są lekami z wyboru.)

• Nie rozstrzygnięte są kwestie jaki jest idealny czas na rozpoczęcie stosowania

estrogenów z tego powodu, ani jak długi powinien być czas ich stosowania.

• Wbrew wcześniejszym oczekiwaniom nie wykazano korzyści ze stosowania

HTZ w pierwotnej ani wtórnej profilaktyce choroby wieńcowej. Długotrwała

HTZ u kobiet z zachowaną macicą wymaga profilaktycznego stosowania

progestagenów w celu minimalizacji zagrożenia rozwojem raka endometrium.

Etinyloestradiol

• w złożonych środkach do antykoncepcji hormonalnej.
• w preparatach złożonych z cyproteronem służy do

leczenia hirsutyzmu i trądziku łojotokowego u kobiet, a
dodatkowo preparaty takie mają działanie
antykoncepcyjne.

• wykazano, że doustne środki antykoncepcyjne
- łagodzą dolegliwości związane z cyklem

miesiączkowym (dysmenorrhoe, menorrhagię, objawy
zespołu napięcia przedmiesiączkowego),

- zmniejszają częstość powstawania torbieli jajnika oraz

łagodnych zmian w obrębie gruczołów sutkowych,
zmniejszają ryzyko raka jajnika oraz

- ograniczają narażenie na powstanie zapalenia w

obrębie narządów miednicy.

Estrogeny

• mogą powodować powikłania zatorowo-zakrzepowe: zakrzepicę żył

głębokich kończyn dolnych i jej powikłania w postaci zatorowości
płucnej, czy zatorowości naczyń mózgowych (w przypadku wad serca
z przeciekiem prawo-lewym), zakrzepicę żył mózgowych;

• powodują patologiczny przerost endometrium, krwawienia i

plamienia z dróg rodnych, rozwój endometriozy, nowotworów macicy
i sutka;

• powodować powiększenie i bolesność sutków;
• mogą powodować żółtaczkę cholestatyczną, kamicę żółciową, nasilać

uszkodzenie komórek wątroby, zaostrzenie porfirii; u kobiet bez
zaburzeń funkcji wątroby mogą powodować przejściowe zwiększenie
stężenia enzymów wątrobowych w surowicy;

• mogą powodować także nudności, wymioty, wzdęcia i jadłowstręt;
• estrogeny powodują retencję wody i sodu, a w konsekwencji wzrost

ciśnienia tętniczego krwi. Powodują także obrzęki, szczególnie
kończyn dolnych, uczucie ciężkości nóg i bolesne kurcze łydek.

• u kobiet chorujących na migrenowe bóle głowy preparaty

zawierające estrogeny mogą nasilać dolegliwości.

Estrogeny

• starszej generacji preparaty antykoncepcyjne,

zawierające duże dawki hormonów powodowały
przyrost masy ciała (przyrost ilości tkanki
tłuszczowej) i upośledzoną tolerancję glukozy.

• estrogeny mogą powodować zaburzenia libido

(głównie spadek libido), depresję, uczucie
zmęczenia.

• systemy transdermalne mogą powodować

miejscowe podrażnienia, a preparaty
ogólnoustrojowe reakcje alergiczne: świąd skóry,
rumień wielopostaciowy, rumień guzowaty.

• u kobiet noszących soczewki kontaktowe, estrogeny

mogą spowodować ich zmniejszoną tolerancję.

Estrogeny

Przed zleceniem preparatów

zawierających estrogeny należy zebrać
dokładne wywiady medyczne i
przeprowadzić badanie ginekologiczne
oraz badanie sutków (w przypadku
młodych kobiet - USG sutka, u kobiet
starszych- mammografię). Regularne
kontrole medyczne są konieczne w
trakcie prowadzenia terapii.

Estrogeny

• Nie wolno ich także stosować w przypadku przebytej lub

aktualnej choroby zatorowo – zakrzepowej, trombofilii i

wystąpienia stanów medycznych usposabiających do

zakrzepicy. Zakrzepicy żylnej sprzyja min. palenie

papierosów (jeśli kobieta pali 40 lub więcej papierosów

dziennie nie powinna być otrzymywać estrogenów). Należy

zaprzestać stosowania preparatów zawierających estrogeny

na około 4-6 tygodni przed planowaną operacją.

• Stosowanie estrogenów jest przeciwwskazane w przypadku

nowotworów hormonozależnych, czyli raku endometrium lub

sutka (także w wywiadach) oraz w niewyjaśnionych

krwawieniach z dróg rodnych, które nasuwają podejrzenie

choroby nowotworowej. Preparaty jednoskładnikowe,

zawierające jedynie estrogen(y) są przeciwwskazane w

przypadku kobiet z nieusuniętym narządem rodnym, gdyż ich

stosowanie stwarza ryzyko niekontrolowanego przerostu

endometrium i rozwoju raka endometrium. Należy także

unikać stosowania preparatów zawierających estrogeny w

przypadku zmian guzkowych i włóknistych sutków oraz

endometriozy.

Estrogeny

• Nie należy stosować estrogenów u kobiet z aktywnymi

chorobami wątroby (szczególnie z porfirią, żółtaczką
cholestatyczną, kamicą żółciową), a u kobiet bez dodatnich
wywiadów w tym kierunku monitorować funkcje wątroby w
trakcie terapii.

• Ciężkie choroby układu sercowo-naczyniowego, w tym nie

kontrolowane nadciśnienie tętnicze oraz powikłana cukrzyca
są przeciwwskazaniem do stosowania preparatów
zawierających estrogeny.

• U kobiet chorujących na migrenowe bóle głowy preparaty

zawierające estrogeny nie powinny być stosowane.

• Nie wolno stosować estrogenów w okresie ciąży i karmienia

piersią.

• Nie należy stosować estrogenów w hamowaniu laktacji, choć

mają one takie działanie farmakologiczne. Zakaz ten wynika
z istotnego zagrożenia powikłaniami zakrzepowymi oraz
dostępności bezpieczniejszej alternatywy w tym wskazaniu.

Estrogeny

Dawki estrogenów w preparatach do HTZ

są niewystarczające dla zapewnienia
działania antykoncepcyjnego.

Estrogeny mają liczne interakcje lekowe –

zawsze to sprawdzaj

Selektywne modulatory

receptorów

estrogenowych

Receptory estrogenowe (ER) nie są jednorodną grupą.

Selektywne modulatory receptorów estrogenowych
(SMRE) są syntetycznymi związkami, które wykazują
powinowactwo do ER, jednak ich działanie różni się w
zależności od narządu docelowego na który działają. W
niektórych narządach (np. w układzie kostnym) mogą
wywierać efekt podobny do endogennych estrogenów,
podczas gdy w innych (np. w macicy) mają efekt
antyestrogenowy.

SMRE są grupą niejednorodną, a efekt tkankowy jest
charakterystyczny dla poszczególnych związków.

Raloksyfen

jest agonistą ER znajdujących się w kościach. Zmniejsza ich

resorpcję, zwiększa gęstość mineralną kości i zmniejsza

liczbę osteoporotycznych złamań trzonów kręgów u kobiet

po wcześniej dokonanym złamaniu kręgosłupa i bez

wcześniejszego złamania. Nie stwierdzono wpływu

raloksyfenu na ryzyko złamań pozakręgowych.

2. działa także jak agonista ER, powodując zmniejszenie

stężenia cholesterolu całkowitego oraz frakcji LDL w

osoczu.

3. jest konkurencyjnym antagonistą ER w macicy i gruczole

sutkowym. W badaniach z zastosowaniem raloksyfenu

stwierdzono zmniejszenie częstości raka piersi o 70%.

4. w odróżnieniu od estrogenów stosowanych w hormonalnej

terapii zastępczej nie znosi objawów wypadowych

menopauzy.

Tamoksyfen

1. wykazuje działanie estrogenowe, antyestrogenowe

lub mieszane w zależności od narządu, na który

działa.

2. ma działanie antyestrogenowe w komórkach

nowotworowych, hamując wydzielanie zależnych

od estrogenów czynników wzrostu. Hamuje

proliferację komórek raka piersi i zmniejsza

rozmiary guzów z dużą liczbą receptorów

estrogenowych.

3. ma wpływ estrogenowy na endometrium.
4. działa korzystnie - antyresorpcyjnie na kości.
5. powoduje zmniejszenie stężenia cholesterolu

całkowitego, frakcji LDL oraz Lp(a) w osoczu.

Klomifen

1. jest związkiem o działaniu zarówno

estrogenowym, jak i antyestrogenowym, przy

czym za to drugie odpowiada głównie jego E-

izomer.

2. ma bezpośrednie antyestrogenowe działanie w

podwzgórzu i przysadce, hamując wiązanie

estradiolu ze znajdującymi się tam ER -

powoduje to zablokowanie hamującego

sprzężenia zwrotnego i wzrost wydzielania

hormonów gonadotropowych, zwłaszcza

lutropiny.

3. dzięki temu stymuluje owulację u kobiet i

spermatogenezę u mężczyzn.

SERM

• raloksyfen jest stosowany w leczeniu i

zapobieganiu osteoporozie pomenopauzalnej;

• tamoksyfen jest stosowany w leczeniu raka piersi

u kobiet. We wczesnym stadium choroby jest

stosowany jako hormonalne leczenie

wspomagające, zaś w chorobie zaawansowanej

jako leczenie paliatywne. U kobiet ze zwiększonym

ryzykiem raka piersi jest stosowany jako leczenie

profilaktyczne.

• klomifen u kobiet jest stosowany w leczeniu

niepłodności spowodowanej cyklami

bezowulacyjnymi (u kobiet, u których możliwa jest

owulacja) i u mężczyzn w przypadku oligospermii

Antyestrogeny

Wpływ endogennych estrogenów na rozwój guzów

hormonozależnych znany jest już od dawna.

Zmniejszenie stężenia tych związków (głównie

estradiolu) lub zablokowanie receptorów estrogenowych

(ER) może hamować proliferację komórek

nowotworowych. Hormonoterapia odgrywa istotną rolę

tak w radykalnym jak i paliatywnym leczeniu raka piersi,

a powszechnie stosowaną grupą leków są m.in.

antyestrogeny. Obecność ER i receptorów

progesteronowych jest najważniejszym czynnikiem

predykcyjnym skuteczności leczenia (około 60%

skuteczność w przypadku obecności obu receptorów w

porównaniu z 10% przy braku ich ekspresji).

Antyestrogeny

• L02BA 01 – Tamoksyfen (patrz:

Selektywne modulatory
receptorów estrogenowych)

• L02BA 02 – Toremifen
• L02BA 03 – Fulwestrant

Progestogeny

• G03DA-Pochodne pregnenu
• G03DA01 Gestonoron
• G03DA02 Medroksyprogesteron*
• G03DA03 Hydroksyprogesteron*
• G03DA04 Progesteron

Progestogeny

G03DB-Pochodne pregnadienu
• G03DB01 Dydrogestron*
• G03DB02 Megestrol*
• G03DB03 Medrogeston
• G03DB04 Nomegestrol*
• G03DB05 Demegeston
• G03DB06 Chlormadinon
• G03DB07 Promegeston

Progestogeny

• Pochodne 19-nortestosteronu
• Lewonorgestrel
• Noretysteron
• Dezogestrel
• Gestoden
• Norgestimat

Progestogeny

• Pochodne 19-nortestosteronu oraz

medroksyprogesteron są stosowane w doustnej

antykoncepcji hormonalnej, zarówno w preparatach

jednoskładnikowych jak i złożonych z estrogenami.

Powodują one zmianę składu śluzu szyjkowego,

uniemożliwiając zapłodnienie. Dodatkowo dezogestrel

hamuje owulację. Są one stosowane zarówno w

postaci doustnej, która jest najpopularniejszą formą,

jak i w coraz popularniejszych systemach

transdermalnych, czy wkładkach

wewnątrzmacicznych. Lewononorgestrel jest także

stosowany w przypadku antykoncepcji postkoitalnej,

do 72 godzin po stosunku. Podany w dużych dawkach

powoduje zmiany w endometrium i uniemożliwia

implantację zarodka.

Progestogeny

Pochodne 19-nortestosteronu i
medroksyprogesteron oraz progesteron są
stosowane w hormonalnej terapii zastępczej
(HTZ) u kobiet z niedoborem hormonów
płciowych. Zapobiegają nadmiernemu
rozrostowi endometrium, pobudzanemu przez
estrogeny. Tibolon jest stosowany wyłącznie w
HTZ - w postaci preparatów
jednoskładnikowych prostych, w celu
łagodzenia zaburzeń naczynioruchowych,
objawów zanikowych (zanik błony śluzowej
pochwy).

Progestogeny

• Progestogeny są też stosowane w

zaburzeniach miesiączkowania: pierwotnym i

wtórnym braku miesiączki i w przypadku

intensywnego, przedłużonego krwawienia a

także w leczeniu endometriozy. Wskazaniem

do stosowania progestogenów jest także

leczenie paliatywne hormonozależnych

nowotworów sutka (megestrol) i endometrium

(medrokryprogesteron).

• Są stosowane w leczeniu wyniszczenia, jakie

towarzyszy chorobom nowotworowym

Progestogeny

• Upowszechniło się stosowanie

progestogenów w zapobieganiu
poronieniom zagrażającym i poronieniom
nawykowym, ale nie jest udowodniona
ich skuteczność w tych stanach
klinicznych i wobec tego leki tej grupy
nie powinny być stosowane z tego
powodu.

Progestogeny

• Do działań niepożądanych jakie mogą wystąpić w

trakcie terapii progestogenami należą zaburzenia
miesiączkowania, krwawienia i plamienia z dróg
rodnych, a także objawy przypominające zespół
napięcia przedmiesiączkowego. Leki tej grupy mogą
powodować powiększenie gruczołów sutkowych.

• Mogą także niekorzystnie wpływać na libido, obniżać

nastrój, powodować bezsenność.

• Dość częste są działania niepożądane ze strony

przewodu pokarmowego: nudności, wymioty,
biegunka; opisano przypadki polekowych zaburzeń w
zakresie testów wątrobowych i przypadki żółtaczki.

• W trakcie terapii mogą rozwinąć się zmiany skórne

takie jak: pokrzywka, świąd, trądzik, utrata włosów.

Progestogeny

Progestogeny powodują retencję sodu i wody, obrzęki,

przyrost masy ciała, bóle i zawroty głowy. Nasilają

migrenowe bóle głowy.

Progestogeny z aktywnością androgenną mogą

powodować hirsutyzm i trądzik, zwiększenie masy

ciała, a także niekorzystne zmiany w gospodarce

lipidowej –mogą powodować wzrost stężenia frakcji

LDL oraz niewielkie obniżenie stężenia frakcji HDL.

Progestogeny o działaniu silniejszym niż progesteron

mogą powodować zmniejszenie tolerancji glukozy.

Preparaty podawane w postaci systemów

transdermalnych, wstrzyknięć lub implantów mogą

powodować miejscowe podrażnienia.

Progestogeny

• Nowsze pochodne 19-nortestosteronu (dezogestrel

czy gestoden) nasilają ryzyko zakrzepicy

powodowanej przez estrogeny, kiedy leki te są

łączone w doustnych środkach antykoncepcyjnych.

• Preparaty do antykoncepcji doustnej zawierające

tylko progestogen zwiększają ryzyko ciąży ektopowej.

• Progestogeny stosowane w ciąży mogą być przyczyną

wad rozwojowych, a te o działaniu androgennym

mogą powodować maskulinizację płodów żeńskich.

Antykoncepcja

hormonalna

• Hormonalnie środki antykoncepcyjne są obecnie dostępne

jedynie dla kobiet.

• Jeśli są stosowane zgodnie z zaleceniami, są

najskuteczniejszą metodą kontroli płodności w grupie

odwracalnych metod antykoncepcji; zawodność złożonych z

estrogenu i progestogenu środków antykoncepcyjnych

waha się w granicach 0,2-1 na 100 kobiet w roku.

• Skuteczność preparatów jednoskładnikowych,

zawierających jedynie progestogen jest różna: zawodność

tradycyjnych tabletek progestogenowych waha się od 0,5-5

na 100 kobiet na rok, zawodność tzw. minipills

(zawierających mniejsze dawki progestogenów) wynosi 5

na 100 kobiet na rok, zaś preparatów

medroksyprogesteronu podawanych w iniekcjach

domięśniowych co 3 miesiące 0,3 na 100 kobiet na rok.

Antykoncepcja

hormonalna

Złożone hormonalne środki antykoncepcyjne

zawierają półsyntetyczny estrogen
etinyloestradiol w małych (20 g) i

standardowych (30-35 g dla jednofazowych

i 30-40 g dla wielofazowych) dawkach oraz

progestogeny, będące pochodnymi 19-
norterstosteronu; noretisteron,
lewonorgestrel, dienogest, dezogestrel,
gestoden, norgestimat i norelgestromin.

Antykoncepcja

hormonalna

• Egzogenne estrogeny hamują owulację poprzez

zahamowanie wyrzutu FSH w połowie cyklu.

• Progestogeny działają synergistycznie z estrogenami,

hamując owulację przez zahamowanie wyrzutu LH w
połowie cyklu. Dodatkowo hamują zależną od
estrogenów proliferację endometrium, uniemożliwiając
implantację zarodka, jeśli doszłoby do zapłodnienia i
powodują zmianę składu śluzu szyjkowego, utrudniając
penetrację plemników.

• Stwierdzono liczne pozaantykoncepcyjne korzyści związane ze stosowaniem

doustnych środków antykoncepcyjnych. Najistotniejszą z nich jest
zmniejszenie o 50% ryzyka wystąpienia raka jajnika i raka błony śluzowej
macicy jeszcze do 10-15 lat po zaprzestania stosowania tych preparatów.
Zmniejsza się również częstość występowania ciąż pozamacicznych,
zapalenia jajowodów, torbieli jajników i łagodnych zmian w gruczołach
sutkowych. Mniejsze jest nasilenie objawów przedmiesiączkowych.
Miesiączki są zazwyczaj mniej obfite i mniej bolesne.

Hormonalna terapia

zastępcza

• Termin hormonalna terapia zastępcza (HTZ) określa

zastosowanie w okresie okołomenopauzalnym małych

dawek naturalnych estrogenów, a u kobiet u których nie

usunięto wcześniej macicy także dodatkowo

progestogenów.

• Naturalne estrogeny- estradiol i skoniugowane naturalne

estrogeny są stosowane w dawkach mniejszych niż

wykorzystywane w antykoncepcji hormonalnej.

• Progestogeny stosowane w HTZ to zarówno pochodne

progesteronu (szczególnie medroksyprogesteron) jak i

pochodne 19-nortestosteronu (np. noretisteron,

norgestrel, lewonorgestrel). Dawki progestagenów

stosowane w HTZ są takie jak w doustnych środkach

antykoncepcyjnych

Hormonalna terapia

zastępcza

• Termin hormonalna terapia zastępcza (HTZ) określa

zastosowanie w okresie okołomenopauzalnym małych

dawek naturalnych estrogenów, a u kobiet u których nie

usunięto wcześniej macicy także dodatkowo

progestogenów.

• Naturalne estrogeny- estradiol i skoniugowane naturalne

estrogeny są stosowane w dawkach mniejszych niż

wykorzystywane w antykoncepcji hormonalnej.

• Progestogeny stosowane w HTZ to zarówno pochodne

progesteronu (szczególnie medroksyprogesteron) jak i

pochodne 19-nortestosteronu (np. noretisteron,

norgestrel, lewonorgestrel). Dawki progestagenów

stosowane w HTZ są takie jak w doustnych środkach

antykoncepcyjnych

Hormonalna terapia

zastępcza

• HTZ jest stosowana w celu łagodzenia ostrych objawów naturalnej lub

wynikającej z procedur medycznych menopauzy, takich jak: objawy

naczynioruchowe czy skutki zanikowego zapalenie pochwy. Obecnie, ze

względu na zagrożenia wynikające z HTZ, zaleca się jej stosowanie przez jak

najkrótszy okres, a dawki hormonów powinny być jak najmniejsze.

Prawdopodobnie wyjątek od tej reguły dotyczy kobiet z przedwczesną

menopauzą, które powinny otrzymywać HTZ do typowego wieku menopauzy.

Konieczne jest ponowne rozważenie wskazań do HTZ przynajmniej raz w roku.

• Jeśli ostre objawy okołomenopauzalne nie występują nie ma wskazań do

stosowania HTZ.

• HTZ nie zapobiega chorobie wieńcowej, a nawet prawdopodobnie zwiększa

ryzyko wystąpienia objawów tej choroby w pierwszym roku stosowania.

• Preparaty przeznaczone do HTZ nie są przeznaczone do antykoncepcji

doustnej, ponieważ zawierają niedostateczne dawki hormonów. W czasie ich

stosowania u potencjalnie płodnych kobiet należy stosować niehormonalne

środki antykoncepcyjne.

Androgeny

Pochodne 3-oksoandrostenu G03BA

- Fluoksymesteron G03BA01
- Metylotestosteron G03BA02
- Testosteron G03BA03

Pochodne 5-androstanonu G03BB

- Mesterolon

G03BB01

- Androstanolon (dihydrotestosteron)

G03BB02

Androgeny

1. Testosteron i jego estry: undekanian,

enantan (heptanian), propionian,
cyklopentopropionian (cypionat)

2. Doustne 17-alfaalkilowane pochodne:

fluoksymesteron i metylotestosteron
(żołtaczka cholestatyczna, plamica
wątrobowa, hepatoma)

3. Syntetyczne: mesterolon

Androgeny

• Androgeny powinny być stosowane jedynie w stanach

niedoboru tych hormonów, przede wszystkim w
hipogonadyzmie pierwotnym lub wtórnym oraz po
orchidektomii. Normalizacja stężenia testosteronu
powoduje normalną wirylizację u mężczyzn przed okresem
dojrzewania płciowego i utrzymanie wirylizacji po okresie
dojrzewania płciowego. Poprawie ulega siła mięśniowa i
gęstość mineralna kości. Lekiem z wyboru w przypadku
niedoboru androgenów jest testosteron w postaci estrów
lub systemów transdermalnych (te ostatnie niedostępne w
Polsce). Terapia powinna być monitorowana oznaczeniami
stężenia testosteronu i LH w surowicy.

• Rola testosteronowej terapii zastępczej u starszych

mężczyzn z obniżonym stężeniem tego hormonu nie jest
ustalona.

Androgeny

• W dużych dawkach androgeny powodują zahamowanie

spermatogenezy, degenerację kanalików nasiennych
oraz zanik jąder w wyniku zahamowania sekrecji
gonadotropin (zmniejszenie płodności).

• Androgeny mogą powodować trądzik, nadmierne

owłosienie, ginekomastię u mężczyzn lub wirylizację u
kobiet i dzieci, która może być nieodwracalna mimo
zaprzestania terapii.

• Mogą powodować priapizm (objaw przedawkowania)

szczególnie stosowane u starszych mężczyzn. Mogą też
powodować rozrost gruczołu krokowego, zwiększać
stężenie PSA w surowicy oraz prawdopodobnie
przyspieszać rozwój nowotworów prostaty.

• Androgeny mogą powodować: retencję sodu i wody,

obrzęki, hiperkalcemię, zaburzenia gospodarki lipidowej

Androgeny

•

Androgeny mogą powodować: retencję sodu i wody,

obrzęki, hiperkalcemię, zaburzenia gospodarki lipidowej

(wzrost stężenia frakcji LDL i spadek stężenia frakcji HDL),

upośledzoną tolerancję glukozy, wzrost hematokrytu,

nasilenie aktywności fibrynolitycznej osocza.

•

Działanie hepatotoksyczne mają tylko niedostępne w Polsce

17-alfa alkilowane pochodne testosteronu.

•

Androgeny mogą powodować także depresję i inne

zaburzenia psychiczne (zwłaszcza stosowane niezgodnie ze

wskazaniami medycznymi), bóle głowy oraz zaburzenia snu

pod postacią bezdechów nocnych. U młodych chłopców na

początku terapii obserwowane były zachowania agresywne.

•

W postaciach domięśniowych mogą spowodować

podrażnienia w miejscu wstrzyknięcia.

Androgeny

• U mężczyzn w raku sutka i w raku gruczołu krokowego. Przed

włączeniem leczenia u mężczyzn z hipogonadyzmem należy
wykluczyć raka prostaty, a następnie w trakcie terapii zastępczej u
mężczyzn w wieku > 50 lat prowadzić nadzór w kierunku tego
nowotworu na zasadach podobnych jak u mężczyzn z zachowaną
czynnością gonad (badanie per rectum i pomiary stężenia PSA).

• Nie należy stosować androgenów w przypadku hiperkalcemii i

hiperkalcurii.

• Androgeny są przeciwwskazane u kobiet w ciąży (brak wskazań do

ich stosowania w tym okresie) i podczas karmienia piersią, ponieważ
powodują wirylizację u płodu.

• Należy ściśle monitorować przebieg terapii, w tym wzrost kośćca w

przypadku stosowania androgenów u dzieci z powodu wirylizacji i
przedwczesnego zakończenia wzrostu. W trakcie terapii należy
oznaczać stężenie hemoglobiny i hematokryt (3 miesiące po
rozpoczęciu terapii a następnie raz w roku) oraz prowadzić wywiady
w kierunku obturacyjnego bezdechu podczas snu (OBPS).

• W trakcie terapii androgenami należy monitorować funkcję wątroby

Androgeny

• Trudno jest ocenić wpływ androgenów stosowanych

niezgodnie ze wskazaniami medycznymi np. w sporcie

(gdzie bywają stosowane w dawkach znacznie

przekraczających zalecane w lecznictwie). Postępowanie

takie jest obciążone wieloma powikłaniami; zwiększa się

ryzyko chorób krążenia (zaburzenia tolerancji glukozy,

aterogenny profil lipidowy, retencja płynów), występują

zaburzenia funkcji i struktury wątroby (możliwość

rozwoju nowotworów wątroby), dochodzi do zaburzeń

endokrynologicznych (mężczyźni: atrofia jąder,

bezpłodność, ginekomastia; kobiety: zaburzenia

miesiączkowania, wirylizacja), obecne są zaburzenia

psychiczne (depresja, mania, hypomania, labilność

emocjonalna, zachowania agresywne). Opisywano w

takich sytuacjach także ostre zespoły abstynencyjne po

zaprzestaniu przyjmowania androgenów. Androgeny

znajdują się na liście środków dopingujących w sporcie.

Steroidy anaboliczna

Steroidy anaboliczne są to rzadko stosowane w
medycynie związki, wykorzystywane ze względu
na działanie anaboliczne w stanach wyniszczenia
(z różnych powodów) oraz w anemii aplastycznej.
Steroidy anaboliczne wykazują także działanie
androgenowe, ale powodują słabszy efekt
wirylizacyjny niż androgeny

Steroidy anaboliczne powodują przyrost masy
ciała, dodatni bilans azotowy, stymulują syntezę
białek. Powodują zwiększenie masy mięśniowej
oraz zwiększenie gęstości mineralnej tkanki
kostnej. Stymulują syntezę erytropoetyny,
zwiększając liczbę erytrocytów i stężenie
hemoglobiny.