Hormony płciowe

Gonady

Gonadami męskimi są jądra, żeńskimi - jajniki. Od ich prawidłowego funkcjonowania zależą drugo- i trzeciorzędowe cechy płciowe, czyli charakterystyczna dla danej płci budowa ciała, wygląd skóry i owłosienie, rozmieszczenie tkanki tłuszczowej w poszczególnych częściach ciała, masa mięśniowa, brzmienie głosu i cechy osobowości. Najważniejszym zadaniem gonad i wydzielanych przez nie hormonów jest zapewnienie zdolności rozrodczych - produkcja i dojrzewanie plemników u mężczyzn, u kobiet natomiast produkcja komórek jajowych i cykliczne zmiany śluzówki macicy przygotowujące ją do przyjęcia zapłodnionego jaja, zapewnienie prawidłowego rozwoju ciąży i rozpoczęcie porodu.

Zarówno męskie, jak i żeńskie gonady pozostają pod wpływem przysadki mózgowej, która steruje ich aktywnością: u kobiet w sposób cykliczny, u mężczyzn - jednofazowy.

Budowa i funkcje jąder

Pomiędzy cewkami krętymi są ulokowane tzw. komórki Leydiga. One to właśnie stanowią wewnątrzwydzielniczą część jądra, wytwarzającą męskie hormony płciowe, tzw. androgeny, do których należą: testosteron, androstendion i dehydroepiandrosteron.

Czynność jąder jest regulowana przez gonadotropiny produkowane w przysadce mózgowej: folikulostymulinę (FSH) kierującą spermatogenezą (wytwarzaniem i dojrzewaniem plemników) oraz hormon luteinizujący, pobudzający produkcję i wydzielane androgenów, z których najważniejszy jest testosteron.

Testosteron jest hormonem sterydowym, produkowanym nie tylko przez komórki Leydiga w jądrach, ale także - w niewielkich ilościach - przez warstwę siatkowatą kory nadnerczy (zarówno u mężczyzn, jak i kobiet). Hamuje on wydzielanie hormonu luteinizującego (tzw. ujemne sprzężenie zwrotne).

Poza androgenami w jądrach są syntetyzowane również estrogeny i progesteron, a więc żeńskie hormony płciowe.

Androgeny mają też wpływy ogólnoustrojowe. Należy do nich przede wszystkim oddziaływanie anaboliczne, czyli stymulacja syntezy białka, czego efektem jest zwiększenie masy mięśniowej. Testosteron łącznie z hormonem wzrostu pobudza pokwitaniowe przyspieszenie wzrostu. Zwiększa też wytwarzanie krwinek czerwonych w szpiku kostnym, zwiększa syntezę cholesterolu, przez co może przyczyniać się do rozwoju miażdżycy. U chłopców w okresie dojrzewania androgeny zwiększają aktywność gruczołów łojowych, co jest powodem częstego występowania trądziku.

Budowa i funkcje jajników

Poza produkcją komórek płciowych jajniki pełnią czynność wewnątrzwydzielniczą. Produkują i wydzielają hormony płciowe żeńskie – estrogeny i progesteron, relaksynę (hormon rozluźniający spojenie kości łonowych przed porodem) i niewielkie ilości androgenów. Czynność hormonalna jajników pozostaje pod kontrolą przysadki mózgowej, której hormony - FSH (folikulostymulina) i LH (hormon luteinizujący) - regulują na zasadzie ujemnego sprzężenia zwrotnego cykliczne wydzielanie estrogenów i progesteronu.

Najważniejsze estrogeny to estradiol, estron i estriol. Najsilniejsze działanie ma estradiol. Jest wytwarzany w jajniku w cyklu owulacyjnym.

Estron powstaje nie tylko w jajniku, ale także w innych tkankach, szczególnie tłuszczowej, z przemiany androstendionu. Może być wytwarzany u kobiet pozbawionych jajników i po menopauzie (produkcja estradiolu zanika po menopauzie).

Estriol ma szczególne właściwości. Powstaje z estradiolu w fazie lutealnej cyklu (tzn. po jajeczkowaniu) i zachowuje się w stosunku do estradiolu jak antyestrogen - znosi jego działanie w obrębie błony śluzowej macicy i w sutku.

Działanie estrogenów powoduje wykształcenie się drugo- i trzeciorzędowych cech płciowych.

Podobnie jak androgeny, estrogeny mają działanie ogólnoustrojowe:

• pobudzają anabolizm, czyli syntezę białek. Zatrzymują w organizmie wodę, chlorek sodu, azot i inne elementy potrzebne do wytwarzania białek;

• przy wysokim stężeniu powodują obniżenie poziomu cholesterolu we krwi;

• uczestniczą w kształtowaniu się szkieletu i w kontroli wzrostu kości;

• zwiększają przyswajanie wapnia w jelitach przez wpływ na wytwarzanie aktywnej witaminy D;

• regulują przemianę węglowodanową;

• zwiększają nawodnienie tkanek i elastyczność skóry;

• oddziałują na centralny układ nerwowy i regulują funkcję układu dokrewnego;

• poprawiają samopoczucie i zwiększają energię.

Estrogeny nasilają wzrost i podział komórek w mięśniówce macicy, endometrium (błonie śluzowej macicy) i gruczole piersiowym. Zwiększają także powstawanie odpowiednich wydzielin w macicy, jajowodzie i pochwie.Ułatwiają transport komórki jajowej do jamy macicy i zagnieżdżenie zapłodnionego jaja w endometrium.

W cyklu miesięcznym odgrywają ważną rolę w regulacji i zatrzymaniu krwawienia miesięcznego dzięki zwiększeniu krzepliwości krwi i pobudzaniu wzrostu komórek endometrium w obrębie rany miesiączkowej.

Progesteron to drugi hormon o kluczowym znaczeniu w organizmie kobiety. Jest on wytwarzany przez pęcherzyk jajowy, a znaczny wzrost jego poziomu następuje po uwolnieniu komórki jajowej i wytworzeniu ciałka żółtego.

Progesteron powoduje przemiany wydzielnicze w błonie śluzowej macicy, znajdującej się w fazie wzrostowej wywołanej przez estrogeny. Zmiany te ułatwiają zagnieżdżenie zapłodnionego jaja. W czasie ciąży hormon ten zapobiega skurczom macicy. Od jego wystarczającego poziomu w organizmie kobiety ciężarnej zależy utrzymanie ciąży.

Jeśli nie dojdzie do zapłodnienia i ciałko żółte zaniknie, poziom progesteronu spada, co inicjuje złuszczenie się błony śluzowej macicy i wystąpienie krwawienia miesięcznego.

Hormon ten wpływa także na gruczoł piersiowy, pobudzając wzrost gruczołów mlecznych i rozrost pęcherzyków wydzielniczych, ale dopiero po wcześniejszym działaniu na ten gruczoł estrogenów.

W organizmie kobiety są też produkowane w niewielkich ilościach androgeny, z których głównym jest testosteron. Jest on wytwarzany przez komórki jajnika (elementy osłonki i komórki zrębu).Fizjologiczną rolą w organizmie kobiety jest eliminowanie niepełnowartościowych pęcherzyków jajowych.

Wszystkie hormony płciowe pozostają we wzajemnej równowadze zależnej od fazy cyklu i pod precyzyjną kontrolą przysadki mózgowej. Jest to warunek sprawności rozrodczej organizmu kobiety.