Prof. dr hab. Hanna Świda-Ziemba

Mikrosocjologia

Temat VIII - Wspólnota systemu znaczeń jako niezbędny warunek harmonijnej interakcji

1. Interakcjonizm symboliczny

Interakcjonizm symboliczny jest współcześnie ważnym kierunkiem w socjologii. Wielu autorów nawiązuje do ustaleń autorów tego kierunku. Autorzy różnią się między sobą tak szczegółach swych konkretnych koncepcji, jak i w przedmiocie swoich zainteresowań ujmowanych wszakże zgodnie z podobnymi założeniami. Nie wszyscy też pisząc o ważnych dla nich problemach określają się mianem interakcjonistów symbolicznych. Przykłady różnic w teoretycznych ujęciach symbolicznego interakcjonizmu znajdujemy w poleconej literaturze. Istnieją przy tym znaczące podobieństwa między przedstawicielami interakcjonizmu symbolicznego oraz tymi, którzy w swych pracach do interakcjonizmu symbolicznego się odwołują.

Po pierwsze, wszyscy ci autorzy w całokształcie ich koncepcji i badań obracają się w obszarze mikrosocjologii. Ich twierdzenia i dokonania można określić jako czystą mikrosocjologię. Co więcej, niektórzy z nich twierdzą, że wszystkie procesy społeczne są rezultatem procesów zachodzących w interakcjach bezpośrednich, że zjawiska makrosocjologiczne - powstawania grup, klas, warstw i wszystkie relacje i prawidłowości w tych obszarach mają swe genetyczne korzenie w zjawiskach mikrosocjologicznych.

Po drugie, wszyscy oni opierają się na jednym założeniu podstawowym. Jest nim (wyrażona bezpośrednio m in. przez Bergera i Luckmanna) teza, że są różne światy społeczne. Świat społeczny bowiem, to nie jest rzeczywistość, która jawi się człowiekowi w swym „nagim” bezpośrednim kształcie lecz rzeczywistość (zwana przez Bergera i Luckmanna - „wiedzą społeczną”) ujęta zawsze przez pryzmat symboli (system znaczeń, pojęć, kategorii). Owe symbole stanowią pryzmat ujmowania świata. Stąd każdy sygnał interakcyjny nie jest bezpośrednim bodźcem, lecz podlega symbolicznej interpretacji odbiorcy, zgodnie z jego systemem znaczeń. Aby istniała więc harmonijna komunikacja między ludźmi i wspólne działanie - ludzie muszą ujmować rzeczywistość w tym samym kodzie pojęciowo-znaczeniowym. W różnych kulturach i środowiskach istnieją systemy symboli i dlatego możemy mówić o różnych „światach społecznych”, różnej „wiedzy społecznej”.

Podkreślenie symbolicznego charakteru ludzkich interakcji powoduje, iż wielu socjologów przeciwstawia symboliczny interakcjonizm - behawioryzmowi. Według behawioryzmu w interakcji mamy do czynienia z łańcuchem „czystych” bodźców i reakcji. W symbolicznym interakcjonizmie zwraca się uwagę na to, że każdy bodziec podlega interpretacji, zgodnie z posiadanym przez odbiorcę systemem pojęć. Tak więc łańcuch wygląda następująco: bodziec - symboliczna interpretacja bodźca - reakcja zgodna z ową interpretacją.

Trzecią wspólną cechą interakcjonistów symbolicznych są ich korzenie wyrastające z filozoficznej koncepcji George'a Herberta Mead'a, którego twórczość przypada na pierwsze lata trzydzieste XX wieku. Mead przede wszystkim był nauczycielem studentów. Jego podstawowe dzieło, które zainspirowało wielu badaczy: Umysł osobowość i społeczeństwo (1934) zostało zrekonstruowane przez jego uczniów na podstawie notatek z wykładów. Trzy idee szczególnie zainspirowały teoretyków symbolicznego interakcjonizmu.

Idea pierwsza, to koncepcja umysłu, którego właściwością jest kreacja i percepcja symboli - zdolność selekcji zdarzeń i projektowania działania.

Druga, to właśnie symboliczna interakcja między ludźmi, która polega na tym, że widzimy własną rolę w działaniu w ścisłym związku z postrzeganiem roli „innego” (Mead analizuje ten proces na przykładzie gry dziecięcej w piłkę. To postrzeganie reguł zachowań własnych określa mianem „uogólnionego innego”, który to termin wyraża uchwycenie reguł jako takich w ich całościowym abstrakcyjnym, interakcyjnym kształcie (zgranie działania „ja” z działaniem „innego”).

Trzecia idea Meada, to jego teoria „jaźni” (osobowości), która nie jest pierwotna, ale wtórna wobec symbolicznej interakcji. Tworzy się ona w procesie przyswajania symboliki i wspólnego doświadczenia w procesie działania.

2. Główne tezy interakcjonizmu symbolicznego jako inspiracja dla analizy kontaktów między ludźmi.

Aby ocenić ową inspirację trzeba zdać sobie sprawę z tego, co to znaczy, że w postrzeganiu i doświadczaniu świata tzw. „znaczenie” (symbol) jest pierwotny wobec rzeczywistości. Na czym polega owa „siatka poznawcza” swoista dla rzeczywistości społecznej? Otóż w nasz umysł w procesie socjalizacji jest wmontowany system kategorii, według których porządkujemy wrażenia. Jednym z ważnych pojęć symbolicznego interakcjonizmu jest m.in. „typizacja”. Typizacja to tyle, co klasyfikacja ludzi według określonych typów (narodowościowych, społecznych, psychologicznych) i przypisywanie określonym typom pewnego zbioru cech. Oto niektóre z typów: Amerykanin, nauczyciel, polityk, menadżer, spec od reklamy, milioner, bezdomny, „krętacz”, dziwak, fałszywy, itd., itd. W różnych kręgach społecznych funkcjonują różne symboliczne typizacje, które uznajemy za ważne. To one decydują o zaliczeniu poznanego (lub widzianego z daleka, a nieznanego) człowieka do pewnego „typu” i odnoszenia się do niego zgodnie z taką klasyfikacją - jak gdyby posiadał on cechy, które danemu „typowi” a priori przypisujemy. Jest to poważne uproszczenie, w dodatku często fałszywe. Postrzegamy mimo woli świat społeczny przez pryzmat - ważnych dla nas - stereotypów. Zwróćmy uwagę na to, że każdy człowiek w istocie posiada wiele cech i należy do różnych kategorii społecznych (np. jest zarazem Francuzem, lekarzem, człowiekiem określonych poglądów, stosunku do wiary, obyczajach, cechach charakteru, itd.). Jeśli jednak w danym kręgu społecznym ta, nie inna „typizacja” wybija się na czoło (np. narodowościowa) w ślad za przypisaniem osobnika do danego typu, przypisujemy mu syndrom cech, który w naszym umyśle temu „typowi” ma przysługiwać i tak, nie inaczej traktujemy go w procesie interakcji. Np. Polak, to pewnie wierzący katolik, dumny z przynależności narodowej, z fantazją, skłonny do pijaństwa, kradzieży, bohaterstwa w imię ojczyzny, itp. W procesie interakcji ludzie zakładają, że partner interakcji posiada analogiczną „typizację” i dzięki temu możliwe jest porozumienie

Oprócz „typizacji” ludzi w umyśle funkcjonują inne kategorie poprzez które postrzega się rzeczywistość. Np. współcześnie w Polsce taką ważną kategorią jest kategoria symboliczna (w polskiej przeszłości rzadko występująca) „sukces”. Pojęcie sukcesu wszakże może mieć różne znaczenie (spełnienie założonych celów, osiągnięcie szansy samorealizacji, pomyślność w życiu osobistym i poczucie zadowolenia, pozycja prestiżowa, status materialny, itd.). W środowisku społeczno-kulturowym może istnieć zgodność lub rozbieżność w rozumieniu słowa „sukces” (każdy może pojmować go inaczej) jednak fakt, że kategoria „sukces” jest kategorią ważną sprawia, że człowiek z danego kręgu społeczno-kulturowego klasyfikuje własne życie, a także życie innych oraz zjawiska o charakterze zbiorowym z punktu widzenia „sukcesu”, czy „porażki”.

Takich kategorii, według których ujmujemy rzeczywistość jest mnogość i one różnią od siebie tak jednostki, jak przede wszystkim środowiska społeczno-kulturowe. Interakcjonizm symboliczny zwrócił uwagę na konieczność poznania owych „symboli” (kategorii) przy badaniu interakcji międzyludzkich.

I jeszcze jedno: pewne terminy mogą być jednakowo ważne w kręgach społeczno-kulturowych i mieć to samo znaczenie, ale posiadać inne zabarwienie oceniające. Jest to np.: obiegowy dziś zwrot „myśleć o sobie”. I tak i dziś można spotkać wskazówki wychowawcze (dawniej to było jeszcze częstsze); „za dużo myślisz o sobie”. A jednocześnie reklamy, czy przekazy wzorotwórcze w pismach kolorowych głoszą: „Myśl o sobie”, „inwestuj w siebie”, itd. Podobnie z różnymi ocenami wiążą się zwroty „liberał-liberalizm”, „zwolennik Pis-u”, „martyrologia”, itp.

Interakcjoniści symboliczni podkreślają, że dla harmonijnej interakcji potrzebny jest wspólny system kategorii (znaczeń, pojęć). Partnerzy interakcji powinni mieć: 1) wspólny system pojęć - jako system znaków (przykład „sukces”); 2) przypisywać owym symbolicznym znakom podobne znaczenie (np. podobne rozumienie słowa „sukces”); 3) podobną ocenę danego znaku.

Interakcjoniści symboliczni podkreślają, że jeśli ludzie w małych zespołach podejmują wspólne działania i wchodzą w interakcję - następuje mimowolne uzgodnienie systemu znaczeń, czy stworzenie wspólnych znaczeń „nowych” (przy kreacji „nowej gry”) i to dopiero zapewnia harmonię interakcyjnych działań.

Niektórzy z teoretyków, którzy zaliczani są do interakcjonistów symbolicznych (m. in. Goffman, Garfinkel) zajmują się też zakłóceniem przebiegu komunikacji, gdy pojawia się ktoś „obcy” z innym systemem znaczeń. Wówczas następuje bądź szok psychologiczny u tych, którzy przebywają w świecie analogicznych „znaczeń” (Garfinkel), bądź zamieszanie w uładzonej komunikacji, którą uczestnicy tej komunikacji starają się (za pomocą różnych gestów) zniwelować, by przywrócić harmonię.

3. Zakłócenia interakcyjne w wyniku odmiennych systemów znaczeń partnerów komunikacji w czasach współczesnych.

Symboliczny interakcjonizm podkreślał wagę wspólnoty symbolicznej jako niezbędnego warunku harmonijnej interakcji. Niektórzy podkreślali proces tworzenia się takiej wspólnoty, inni mówili o zakłóceniach interakcji (wręcz „szoku”), jeśli w polu interakcji pojawi się ktoś o innym systemie znaczeń.

Nie poddawano natomiast analizie sytuacji, gdy codzienną interakcję nawiązują ludzie o różnych kodach znaczeniowych. Jest to zjawisko złożone, o bogatych konsekwencjach, szczególnie charakterystyczne dla czasów współczesnych. Oto cechy współczesności, które czynią zderzenia ludzi o różnych kodach znaczeniowych - codziennością.

Po pierwsze, przyspieszona zmienność historyczno-cywilizacyjna co parę lat produkuje nowe pokolenia o różnym systemie znaczeń (symboli). Przy tak szybkiej zmienności pokoleń zaczynają w jednym kręgu społeczno-kulturowym funkcjonować ludzie o różnym systemie znaczeń, których komunikacja może być zakłócona. Dawniej, przy wolniejszym i mniej radykalnym tempie zmian, istniała możliwość ciągłości, gdyż nowe systemy znaczeń rodziły się powoli. W czasach powolnych zmian dorośli w procesie socjalizacji przekazywali dzieciom i młodzieży własny system znaczeń. Jeśli nowe pokolenia (których zmienność określano na 33 lata) tworzyły nowy system znaczeń, to była to w istocie rekonstrukcja systemu symboli przyswojonych i jakoś do nich nawiązujących, a więc zrozumiałych dla starszych pokoleń. Można więc było rozpatrywać komunikację międzypokoleniową jako przebiegającą w obrębie zbliżonych systemów symbolicznych i o tyle harmonijną. Dziś jest inaczej,.

Drugim czynnikiem, który może wpływać na zakłócenia komunikacji jest bogata sieć komunikacyjna w obrębie całego świata. Dawniej można było rozpatrywać interakcje w obrębie relatywnie zamkniętych grup i środowisk odkrywając podstawowe pojęcia, które w obrębie tego środowiska stanowią podstawę harmonijnej komunikacji. Dziś natomiast środowiska mieszają się ze sobą: liczne migracje, łatwość komunikacji (dzięki nowoczesnym środkom), globalizacja rynku i kultury, komunikacja internetowa, telewizja, radio - wszystko to powoduje, że nie ma zamkniętych „światów społecznych”. Ponieważ zaś (niezależnie od globalizacji) różne środowiska w dalszym ciągu produkują własne systemy znaczeń, wobec tego komunikacja ludzi o różnych systemach symbolicznych staje się codziennością wartą analizy i badań.

4. Typy różnic występujących w systemach symbolicznych.

a. Różne środowiska społeczno-kulturowe wytwarzają określony zespół znaków językowych za pomocą których ludzie tego środowiska się porozumiewają, a które są nieobecne w innych środowiskach (żargon subkultur, żargon przestępczo-więzienny, żargon w biznesie, żargon młodzieżowy, itp.).

b. Różne środowiska społeczno-kulturowe tym samym zwrotom językowym mogą przypisywać inne znaczenie.

c. W różnych środowiskach społeczno-kulturowych ten sam symbol może przywołać różne skojarzenia..

d. Różne środowiska społeczno-kulturowe nadają różną rangę tym samym symbolom. Od pozycji centralnej, kiedy symbol stanowi podstawowy pryzmat postrzegania rzeczywistości, a inne symbole są mu podporządkowane, do pozycji całkowicie peryferyjnej.

e. Te same symbole w różnych środowiskach mogą być naznaczone innym znakiem ocennym.

5. Źródło codziennych nieporozumień interakcyjnych we współczesnym społeczeństwie i środki zaradcze.

Nieporozumienia interakcyjne, które dziś występują w komunikacji wynikają z automatycznie przyjętych założeń aktorów społecznych, że własny system znaczeń jest automatycznie systemem znaczeń partnerów interakcji (np. porozumiewanie się grup biznesowych, tzw. „małżeństwa mieszane”, komunikaty środków przekazu, reklama, propaganda, przekaz wychowawcy, itd.). Środkiem zaradczym mogłaby być wzajemna znajomość systemów znaczeń partnerów interakcji (w świadomości, że są one różne) by do systemu znaczeń partnera dostosować przekaz komunikacyjny lub w drodze negocjacji komunikacyjnej wytworzyć nowy system symboli, który staje się wspólnym językiem porozumienia.

5

---