Prof. dr hab. Hanna Świda-Ziemba
Mikrosocjologia
Temat IX - Małe grupy. Warunki powstawania spójności
Małe grupy jako temat analizy
Jak była już mowa na konwersatorium III - aktualnie problemy grup społecznych należą do zakresu mikrosocjologii, która zajmuje się strukturą i prawidłowościami tzw. „małych grup” (a więc takich grup, w których zachodzą bezpośrednie relacje między członkami grupy). Są to przede wszystkim (przypominam) tzw. „wspólnoty” (Tönnies), czy inaczej „grupy pierwotne” (Cooley). Do takich grup (przypominam) zalicza się rodzina, grupy towarzyskie, a także grupy sąsiedzkie - jeśli istnieje bliski kontakt między sąsiadami.
Sądzę jednak, że można również analizować małe grupy o charakterze „stowarzyszeniowym”, czy „wtórnym”. Będą to np.: mało liczebne, dobrowolnie zawiązane organizacje, klasy szkolne, komórki większych organizacji, czy wręcz przedsiębiorstw. Pewne prawidłowości cechujące takie komórki mogą się co prawda wiązać z celami większych organizacji - których są częścią, pewne jednak wynikają z faktu, że i te komórki stanowią pewną „całość” - w ramach której członkowie mają styczność bezpośrednią. Mikrosocjologia takie grupy stowarzyszeniowe może rozpatrywać pod kątem widzenia cech zbliżających je do grup pierwotnych (wspólnot).
Cechy charakterystyczne małych grup
Wymieńmy teraz swoiste właściwości małych grup, które je odróżniają od „dużych grup” (np. partie polityczne, przedsiębiorstwa).
Pierwsza z takich właściwości jest ranga poziomu sympatii (czy inaczej wzajemnej atrakcyjności) między członkami grupy. Niekiedy wręcz można ocenić, że atrakcyjność wzajemna jest czynnikiem sprawczym powstania grupy (założenie rodziny, grupy towarzyskie, czy przyjacielskie, bliskie kontakty sąsiedzkie), choć oczywiście o powstaniu grup mogą też decydować inne czynniki.
Niektórzy autorzy znów twierdzą (Lott i Lott 1965), że stopień wzajemnej sympatii decyduje o stopniu spójności grupy. Inni z kolei sądzą, że stopień sympatii jest co prawda ważnym czynnikiem spajającym grupę w spójną całość, ale jednak jest to czynnik wtórny wobec percepcji poznawczej członków grupy w kategorii „my” (np. „my” - drużyna piłkarska X, a nie Y; „my” - klasa IV A, a nie klasa IV B [i inne równoległe]; „my” - mieszkańcy konkretnej wsi, a nie wsi sąsiedniej, czy innych wsi). Z tą kategoria „my” wiąże się określenie swej tożsamości społecznej. I tak np. dla Jana ważnym elementem autocharakterystyki jest to, że np.: jest członkiem tej właśnie drużyny piłkarskiej, tej właśnie klasy szkolnej, itp. Czym bardziej przynależność do grupy konstytuuje tożsamość społeczną, tym silniejszy może mieć to wpływ na wzajemną sympatię członków, na ich kontakty wzajemne, gotowość pomocy postrzegania podobieństwa, harmonię współpracy.
Znaczenie czystej świadomości „my” (i „oni”) zostało potwierdzone przez eksperymenty m. in. Turnera J. (1975, 1978), Turczewa, Tamanta, Billinga i Bunda (1971). Wykryto również, że gdy tożsamość społeczna członków grupy jest w wysokim stopniu zbudowana na zasadzie przynależności do grupy, tym silniejsza jest tendencja do: 1) przypisywania walorów członkom grupy własnej; 2) przypisywania cech negatywnych członkom grup „obcych” („oni”); 3) rywalizacyjnych nastawień między grupami.
Stwierdzono również, że interakcja „twarzą w twarz” z członkami grupy „obcej” może obniżać spójność grupową. Bezpośredni kontakt może bowiem podważyć stereotyp paralelnej grupy „obcej”, na którym to stereotypie opiera się duma z przynależności do grupy własnej (która kontrastuje z negatywnymi właściwościami grupy obcej - swymi wysokimi walorami). Kontakt bezpośredni może wykazać nietrafność negatywnego stereotypu grupy „obcej”, a tym samym podważyć przekonanie o pozytywnej kontrastowości grupy własnej, stanowiącej podstawę wyidealizowanej (i wewnętrznie nagradzającej) tożsamości społecznej członków grupy. W ten sposób ważny motyw przynależności grupowej (należę do tych kontrastowo lepszych niż „oni”) znacznie się osłabia (hipoteza Turnera).
W tym miejscu warto zauważyć, że o ile sam stopień sympatii jako ważny czynnik decydujący o spójności grupy dotyczy tylko małych grup (trzeba mieć bezpośredni kontakt by się lubić, lub nie lubić) o tyle kategoria poznawcza „my” i wiążące się z nią prawidłowości występuje nie tylko w małych, ale także w dużych grupach (np. „my” - Polacy „my” - członkowie określonego związku zawodowego, „my” - absolwenci określonej szkoły).
Jednak związek między stopniem nasilenia poznawczej kategorii „my”, a sympatią wobec członków grupy „własnej” jest znacznie silniejszy w obszarze małych grup. W obszarze grup dużych nasilenie poczucia „my” - nie zawsze prowadzi do sympatii wobec znanych członków grupy. Np. „czuję się przede wszystkim Polakiem i sprawy mojej grupy (Polski) są dla mnie bardzo ważne, ale szczerze nie znoszę wielu Polaków”.
Drugą cechą małych grup - tych, które nie są pochodną wielkich instytucji (komórka firmy, banku, czy partii politycznej) jest związek przynależności grupowej z zaspokajaniem jednostkowych potrzeb. Grupa mianowicie (i to czasem jest źródłem jej powstania) zaspokaja te potrzeby jednostki, której nie może ona zaspokoić poprzez działania indywidualne, poza grupą. Mogą być to potrzeby różnego rodzaju m. in. potrzeba wysokiej samooceny (sąd na temat własnych walorów) czy samoakceptacji (lubię siebie, bo identyfikuję się z grupą, do której należę). Mogą to być też cele konkretne (np.: grupa sąsiedzka stawiająca sobie za zadanie poprawienie warunków w miejscu zamieszkania, wspólne wyprawy wspinaczkowe, czy żeglarskie, opieka i wychowanie dzieci). Może to być również zaspokojenie potrzeb afiliacyjnych: wzajemna aprobata, zrozumienie, kontakty codzienne, które realizuje się w grupie towarzyskiej, czy rodzinnej.
Rodzaj potrzeb, które grupa zaspokaja może być bardzo różny, jednak niezależnie od tego faktu, realizację potrzeb, które zaspokaja się wspólnie, poprzez życie grupowe można określić jako cel (racja istnienia) grupy.
3. Problem spójności grupy a zaspokajanie potrzeb członków
Istnieje ścisły związek między zaspokojeniem potrzeb członków małej grupy (które to zaspokojenie jest jej ważnym celem) a spójnością grupy. Związek członków z grupą, przyjmowanie wspólnych grupowych norm i wartości zależy od tego, w jakim stopniu realizuje swój założony cel. Jeśli ma to miejsce w słabym stopniu (np. grupa żeglarska nie dopływa do miejsca, które było założonym kierunkiem, grupie sąsiedzkiej nie udało się poprawić warunków bytowania na swoim terenie, grupa towarzyska okazuje się w swym składzie zbyt zróżnicowana i pojawiają się konflikty, a kontakty stają się rzadsze) u członków słabnie poczucie więzi z grupą, aż do pełnego rozpadu grupy.
4. Zróżnicowany stopień zaspokojenia potrzeb u różnych członków grupy.
Często zdarza się tak, że niektórzy członkowie poprzez przynależność do grupy zaspokajają swe potrzeby, a inni nie. Wtedy to ci drudzy odczuwają wewnętrzny słabszy kontakt z grupą. Taka sytuacja może przynieść różnorodne konsekwencje. „Nie usatysfakcjonowani” członkowie grupy bądź przekładają wyżej przynależność do innej grupy, bądź lekceważą, czy też negatywnie oceniają wzory i wartości danej grupy przyjmując w danej grupie role dewiantów; bądź wręcz stanowią energetyczny motor rozkładu grupy, bądź opuszczają grupę, bądź wreszcie budują grupę przeciwstawną, oparta na czynnej negacji norm i wartości grupy do której przedtem przynależeli. Temat rozbieżności w identyfikacji z grupą różnych jej członków ze względu na stopień zaspokojenia indywidualnych potrzeb w grupie wiąże się z inną cecha małych grup - a mianowicie różnorodności statusów w grupie.
5. Grupa jako struktura różnych statusów
Jak była mowa już na III-cim konwersatorium, członkowie grupy najczęściej nie są równi w swych prawach i obowiązkach, lecz zajmują różne pozycje (statusy) w grupie. W grupie zinstytucjonalizowanej (tzw. „grupie, wtórnej”, czy inaczej „stowarzyszeniu”) status członków jest w znacznej mierze pochodną formalnego statusu instytucjonalnego (menager, zastępca menagera, członek zarządu), itd., ale także może tu odgrywać rolę klasa czy warstwa społeczna, wiek, płeć (choć często dzieje się to na drodze nieformalnej); natomiast w małej grupie z cechami grupy pierwotnej (inaczej wspólnot), jak rodzina, grupa towarzyska, klasa szkolna, grupa sąsiedzka - pozycja wynika w znacznej mierze z miejsca w socjogramie grupowym.
6. Socjogram grupy
Ustalenie socjogram grupy (możliwy tylko w małych grupach, gdzie wszyscy się znają) opiera się na wystandaryzowanych narzędziach badawczych mikrosocjologii i psychologii społecznej. Po wypełnieniu testu - ankiety przez członków grupy (w którym znajdują się pytania w stylu: z kim chciałbyś się udać na wycieczkę? z czyim zdaniem najbardziej się liczysz?) sporządza się wykres - mapę więzi między członkami grupy.
Może okazać się, że relacje w grupie są ścisłe i relatywnie równorzędne - częściej jednak taki wykres może ujawnić lidera grupy, członków o wyższej pozycji na skali autorytetu, czy atrakcyjności, czasem jedną osobę wyizolowaną w grupie, a częściej zespół osób o małej atrakcyjności dla innych.
Mówiąc o przywódcy warto przypomnieć koncepcję Maxa Webera, według której władza przywódcza może być trojakiego rodzaju: 1) legalna - wynikająca z przepisów prawa, czy instytucji (menager w komórce firmy, rodzic, nauczyciel, itp.), 2) tradycjonalistyczna - oparta na tradycji (np. rola dziadków w rodzinie, młodsi słuchają starszych), 3) charyzmatyczna - wynikająca z przywódczej atrakcyjności jednostki (np. jest lubiana, ma dużo pomysłów, ma najlepsze kompetencje w realizacji celów grupowych, umie podejmować decyzje). W grupie, która rodzi się spontanicznie (małe towarzystwa „pozarządowe”, grupy towarzyskie, grupy sąsiedzkie), najczęściej mamy do czynienia z przywództwem charyzmatycznym. Elitę grupy stanowią członkowie najbliżsi przywódcy, tworząc swoistą grupę przywódczą. Owa elita ma najwięcej informacji o działaniu grupy, członkowie owej elity są dla siebie najbardziej atrakcyjni, najczęściej też kontaktują się ze sobą. Poza elitą mogą się znaleźć członkowie potrzebni grupie, lecz realizujący bardziej podrzędne czynności. Na dole hierarchii (jeśli struktura grupy jest hierarchiczna) znajdują się jednostki o małym dostępie do informacji, niskiej atrakcyjności w grupie, oddalone od przywódcy.
I oto istnieje prawo, że osoby położone najniżej w hierarchii: a) mają najczęściej poczucie niezaspokojenia swych indywidualnych potrzeb poprzez przynależność grupową, b) najmniej są zaangażowane w wartości grupy, c) w najmniejszym stopniu aprobują normy grupowe. Często jednak, jeśli cechuje je jednak tożsamość społeczna oparta na przynależności do grupy - wykazują „zewnętrzny” konformizm, tzn. podporządkowują się ściśle normom grupowym (wobec których nie mają wewnętrznego uznania) oraz przywódcy, czy grupie przywódczej. W grupie spójnej - osoby najniżej położone w hierarchii nie wykazują w socjometrycznych badaniach tendencji wzajemnego „wyboru”. Odpowiadając na pytania testu wybierają raczej osoby położone wyżej w hierarchii.
7. Zespół czynników sprzyjających spójności grupowej
Biorąc pod uwagę dotychczasowe analizy i różne badania z zakresu mikrosocjologii i psychologii społecznej wymienimy różne czynniki sprzyjające spójności grupowej. Oto one: 1) liczebność grupy (najbardziej spójne grupy liczą do 12 osób); 2) sukces w realizacji celu grupowego; 3) wzajemna atrakcyjność członków grupy; 4) częste kontakty między członkami; 5) ścisła i konsekwentna kontrola społeczna zgodnie z którą „karane” są odstępstwa przez członków od norm grupowych, a „nagradzane” zachowania zgodne z tymi normami; 6) dobry obieg informacji w całej grupie; 7) utożsamianie społecznej tożsamości z członkostwem grupowym; 8) mała ilość osób położonych nisko w hierarchii grupy (tych, u których występuje jedynie ewentualnie konformizm zewnętrzny bez zaangażowania w wartości grupy).
5