Prof. dr hab. Hanna Świda-Ziemba
Mikrosocjologia
Temat XII - Wpływ nasilającej się rywalizacji na interakcje społeczne. Znaczenie rywalizacji dla charakteru tożsamości
Znaczenie rywalizacji we współczesnej interakcji
Na poprzednich konwersatoriach omawiane były czynniki mające znaczenie dla spójności grupowej i zaspokajania potrzeb jednostki poprzez zakorzenienie w grupie i wspólnym osiąganiu celów. Konieczne wszakże jest podkreślenie, że współcześnie coraz silniej (także w małych grupach) dominuje zasada rywalizacji. Według tej zasady organizowane są zasady osiągania celów w zakładach pracy. Również w prywatnych interakcjach zaczyna dominować zasada rywalizacji. Wynika ona z konsumenckiego nastawienia do życia (pobudzona przez reklamy różnego typu), a także z nowej tendencji konformizmu opartego na naśladownictwie (jeśli znajomy z pracy, z sąsiedztwa, rodziny, towarzystwa coś posiada - ja muszę posiadać co najmniej tyle samo, ale może lepszej firmy, lepszego gatunku).
Nastawienie rywalizacyjne jest motorem aktywizującym, lecz zarazem przynosi negatywne konsekwencje tak w rezultatach działania grupowego, jak w kontaktach międzyludzkich i poczuciu społecznej tożsamości.
Słabsza więź w grupie i rozumienie zadań w grupach opartych na rywalizacji
Psychologowie dowiedli, że lepsze rezultaty aktywności grupowej osiąga się wtedy, gdy rezultaty działań oceniane są jako efekt pracy spójnej grupy, niż gdy ocenia się oddzielnie wkład jednostki w wykonywane zadanie, opierając się w tej ocenie na zasadzie rywalizacji. Szczególnie cenny dla udowodnienia tej tezy okazał się eksperyment Deutsch M. przeprowadzony w 1949 r. W eksperymencie utworzono 10 grup studentów. 5 grup (o czym uczestnicy eksperymentu nie wiedzieli) miała rozwiązać problem (w ciągu licznych spotkań) na zasadzie współpracy, a 5 na zasadzie rywalizacji. Grupy rywalizacyjne i współpracujące (liczące od 4 do 5 osób) były tak dobrane, by jak najmniej różniły się między sobą. Różnica między grupami współpracującymi i rywalizacyjnymi wyrażała się w systemie nagród. Nagrodami w obu typach grup były ulgi w zaliczaniu przedmiotu i ostateczna ocena. W grupie „współpracującej” nagrody miały być jednakowe dla całej grupy, w grupie „rywalizującej” nagrody miały być różne, zależnie od indywidualnego wkładu w kolejny etap rozwiązywania zadania. Porównania między oboma typami grup wykazały, że: 1) grupy współpracujące osiągnęły większe poczucie „wspólnoty grupowej”, w grupach rywalizujących wystąpiła większa ambicja osiągnięcia zwycięstwa; 2) grupy współpracujące osiągnęły wyższą aktywność w realizacji zadania; 3) w grupach współpracujących był lepszy poziom komunikacji wzajemnej; 4) w końcowej dyskusji nad problemem grupy współpracujące wykazały lepsze rozumienie problemu i wysuwały więcej pomysłów własnych, tak więc można ocenić, że grupy te wykazywały wyższość jakościową nad grupami rywalizującymi; 5) w grupach współpracujących panowały bardziej przyjacielskie stosunki.
Rywalizacja jako źródło neurotycznego lęku
Ze względu na konkurencję na rynku pracy i wynikających z tego podziałów społecznych rywalizacja zwiększa u ludzi pojawienie się psychologicznego lęku jako stanu neurotycznego. Proces ten opisuje Wilkinson Jain („lektura zadana”).
Rywalizacja a neuroza sukcesu
W społeczeństwie opartym na „rywalizacji” rodzi się zjawisko, które można określić jako neurozę sukcesu, kiedy to tendencja do pracoholizmu w celu zdobycia czy utrzymania pozycji prowadzi do tłumienia wszystkich innych potrzeb (afiliacji, osobistego rozwoju, itd.). Zjawisko to opisuje na podstawie przykładów Pahl Ray (literatura zadana).
5. Rywalizacja a tendencja zrzucania na innych odpowiedzialności za własne niepowodzenia
U osób wielokrotnie przegrywających w rywalizacji częściej pojawia się tendencja (opisywana przez socjologów i psychologów - jako tendencja swoista też dla kryzysów i katastrof), by dostrzegać źródło niepowodzeń w „innych”. Czasem przyczyny swych niepowodzeń dostrzega się w zwierzchnikach, konkurentach, ludziach którym się powiodło, czasem zaś w tych, których określa się jako „obcych” (cudzoziemcy, Żydzi, masoni). Ludzie „przegrani” wykazują częściej skłonność do podejrzliwości, zawiści, oskarżeń oraz przejawów różnych form uprzedzeń społecznych, niż ludzie, którzy w stabilnych społeczeństwach zajmują „z urodzenia” niższą pozycję.
6. Rywalizacja a tożsamość społeczna
Społeczeństwo rywalizacji osłabia więzi grupowe i dobrze ugruntowaną tożsamość społeczną. Sprzyja tendencjom do indywidualizacji, co powodować może z jednej strony poczucie samotności, a z drugiej (u tych, co nie są przegrani) większą tolerancję połączoną z obojętnością wobec dróg życia wybieranych przez innych. Tożsamość osobista natomiast często wyraża się w określeniu pozycji własnej w porównaniu z pozycją innych. Ponieważ zaś owa pozycja w społeczeństwie „rywalizacyjnym” może współcześnie ulegać zmianom, więc i tożsamość może mieć charakter niepewny, zmienny i labilny.
2