Prof. dr hab. Hanna Świda-Ziemba

Mikrosocjologia

Temat XV – Stygmat – Piętno

1. Pojęcie piętna (zamienne słowo „stygmat”)

Na konwersatorium szóstym (trzeci zjazd studiów niestacjonarnych) zwróciliśmy uwagę na fakt, że oprócz roli, którą jednostka rzeczywiście pełni w społeczeństwie, a która wyraża się
w określonych prawach i obowiązkach, istnieją role, które są wynikiem postrzegania przez społeczeństwo danej jednostki ze względu na jej pewne atrybuty osobowe. Często tak określone role stają się podstawą typizacji i traktowania jednostki przez otoczenie we wzajemnej interakcji. Często bywa tak, że taką właściwością podstawową jest właściwość, która w oczach normalsów (określenie Goffmana) stanowi stygmat – piętno naznaczający daną jednostkę i stanowiący podstawę przypisania jej do określonej kategorii. Definicję piętna (stygmatu) formułuje Goffman na stronie 33, 35-36.

2. Piętno rozpoznawalne i bezpośrednio nierozpoznawalne. Rodzaje piętna (s. 34-35)

3. Róże postawy napiętnowanych wobec społeczeństwa normalnego (s. 37)

4. Obrona przed piętnem

a. Korekta piętna (s. 39-40)

b. Podejmowanie czynności uznawanych za niedostępne dla osób ze stygmatem (s. 40-41)

c. Czerpanie zysków z piętna (s. 41-42)

d. Znajdywanie dobrych stron piętna (s. 42-43)

e. Izolacja i jej konsekwencje (s. 44-45)

5. Zetknięcie napiętnowanych z tzw. „normalsami”. Niepewność (s. 45-50)

a. Obawa przed naruszeniem prywatności

b. Lęk przed upokorzeniem

6. Reakcja normalsów w kontaktach ze stygmatyzowanymi. (s. 50-51)

a. Błędna ocena zachowań napiętnowanych

b. Błędne zachowanie

7. Wsparcie społeczne dla osób napiętnowanych

a. Osoby noszące to samo piętno (s. 52-57)

b. Normalsi i osoby ze stygmatem działający na rzecz osób z piętnem
(s. 57-60)

c. Piętno jako podstawa samookreślenia (s. 61)

d. „Zorientowani” (s. 62-64)

8. Wzory socjalizacji osób z piętnem

a. Prawidłowa socjalizacja (s. 67)

b. Izolacja od normalsów i jej konsekwencje (s. 67-68)

c. Socjalizacja osób z piętnem nabytym w ciągu życia (s. 69)

d. Socjalizacja osób zmieniających środowisko (s. 70-76)

9. Ukrywanie czy pomijanie piętna w kontakcie ze społeczeństwem normalsów.

Ponieważ piętno jest interakcyjnie dolegliwe obserwuje się u stygmatyzowanych wiele strategii mających na celu ukrycie piętna lub przynajmniej jego zniwelowanie. Ma to miejsce niekiedy także u tych, których piętno jest rozpoznawalne. I tak np.: 1) jednostki oszpecone mogą zakrywać (jeśli się to daje) oszpecone części ciała 2) niewidomi mogą nosić ciemne okulary, by (w pewnych sytuacjach chociażby) ukryć swoje kalectwo 3) jednostki ułomne mogą zakrywać swe ułomności poprzez uwydatnianie innych cech swoistych dla normalsów (niezręczność, senność) 4) osoba jąkająca się może udawać „milczka” itd.

Ci natomiast, których piętno nie jest rozpoznawalne (geje, prostytutki, dawni więźniowie, dawni pacjenci zakładu psychiatrycznego itp.) mają szansę stosować całą gamę strategii, aby ukryć swe piętno. Oto niektóre z nich.

a. Prowadzenie podwójnego życia dzięki funkcjonowaniu w dwóch różnych kręgach nie znających się wzajemnie osób. Jeden krąg traktuje owo piętno jako zjawisko naturalne, drugi krąg nic o nim nie wie (s. 116).

b. Zmiana środowiska na takie, które nie ma pojęcia o przeszłości stygmatyzującej daną osobę.

c. Stworzenie fałszywej biografii w środowisku, które poznało daną osobę później i nie zna jej przeszłości (s. 117).

d. Unikanie środowiska, które znało daną osobę, jako osobę niestygmatyzowaną
i jako taką może ją zachować w pamięci (s. 117-118)

e. Nie ujawnianie przed aktualnym towarzystwem śladów tego, co wiąże się
z piętnem wykorzystując wiedzę o stopniu zorientowania normlasów (s. 119).

f. Wspólne z normalsami wyśmiewanie lub dyskredytowanie osób obciążonych tym właśnie piętnem (s. 127-128).

g. Używanie różnych zabiegów i sztuczek, by ukryć piętno. Manipulowanie sytuacjami (s. 128-134).

h. Ukrywanie akcesoriów piętna (s. 132-134).

i. Stosowanie tzw. „przykrywek” (zawieranie małżeństwa heteroseksualnego przez homoseksualistów, s. 134).

j. Próba udawania, że piętno ostro dyskredytujące jest piętnem mniej dyskredytującym (s. 135).

k. Korzystanie z pomocy bliskich lub osób posiadających to samo piętno
(s. 137-139).

l. Zrywanie kontaktów z osobami z podobnym piętnem (s. 140-141).

10. Manifestacyjne ujawnianie piętna nierozpoznawalnego.

Ponieważ ukrywanie piętna wiąże się z kłopotliwymi zabiegami, którym towarzyszy zwykle dolegliwe uczucie wstydu i lęku, że zabieg się nie uda, niektórzy stygmatyzowani wybierają inną drogę. Taką drogą jest manifestacyjne ujawnianie piętna bądź przez akcesoria (noszenie gwiazdy Dawida, pojawienie się z przedmiotami, jakie nosi kat), bądź przez zachowanie (tulenie się do siebie gejów, używanie grypsery więziennej), bądź wreszcie przez manifestacyjne oświadczanie - możliwie wszystkim - kim się jest („ja – jako dawny pacjent szpitala psychiatrycznego”, „ja – jako osoba wywodząca się z nizin społecznych”, „ja – jako gej”). Manifestacja stygmatu wymaga odwagi, ale zarazem stanowi prowokację wobec normalsów. Często wprowadza ich właśnie w zakłopotanie, bo to oni muszą się zastanawiać, jak zachować się wobec osoby, która, co prawda jest nosicielem stygmatu, ale jednocześnie traktuje ten stygmat dumnie jako demonstrowaną tożsamość osobistą i społeczną.

11. Normalsi wobec piętna.

Problem stygmatyzacji oraz wzajemnej interakcji między normalsami a osobami
z piętnem nie jest tylko problemem stygmatyzowanych, ale ogólnie środowiska społecznego.

Po pierwsze różne środowiska inne właściwości traktują jako stygmaty. Np.: pochodzenie społeczne, narodowość, a nawet w zasadzie stygmatyzujące zachowania w przeszłości –
w jednym środowisku uznane są za stygmat, a w innym mogą stanowić właściwości normalne lub nawet walor. Stygmatyzowani muszą umieć rozróżniać te środowiska.

Po drugie w jednych środowiskach osoby z piętnem nie mają wstępu, w innych traktowane są tylko krytycznie czy z pobłażaniem, w innych traktowane są jako „obcy” wzbudzający zakłopotanie i niepewność, a w jeszcze innych uznawane są za uprzywilejowanych. Serdeczne („z wyróżnieniem”) odnoszenie się do nich (co dla stygmatyzowanych może być także krępujące) jest manifestacją własnej otwartości i tolerancyjnej postawy.

12. Stygmatyzowani wobec normalsów.

Stygmatyzowani rozpoznawalni i nierozpoznawalni uczą się różnicować normalsów
i zgodnie z tym różnicowaniem modyfikują własne zachowania.

Istnieją w ich odbiorze normalsi, którzy zobowiązani są im pomóc i wobec nich mają postawy roszczeniowe.

Istnieją normalsi, na których życzliwość i zrozumienie mogą ludzie z piętnem liczyć i do nich zwracają się o pomoc lub (jeśli piętno jest bezpośrednio nierozpoznawalne) to oni właśnie stają się powiernikami, co do istnienia stygmatu i często pomocnikami w ukrywaniu piętna przed innymi normalsami.

Istnieją „plotkarze”, którzy dowiedziawszy się o bezpośrednio niezauważalnym piętnie danej osoby, z satysfakcją upowszechniają tę informację. Tych należy się wystrzegać.

Istnieją również „dyskretni”, którzy co prawda traktują osoby z piętnem jako tych
„z niższej kategorii”, ale umieją informacje o piętnie zachować dla siebie.

Istnieją także „szantażyści”, którzy zdobywając informację o piętnie domagają się różnych świadczeń od stygmatyzowanych lub ich bliskich w zamian za milczenie.

Istnieją też tacy, którzy po prostu – w różny sposób – dyskredytują lub izolują stygmatyzowanych. To właściwie ich istnienie wyzwala u stygmatyzowanych potrzebę stosowania wielorakich strategii celem ukrycia piętna.