Zagadnienie I. Wartości, wzory osobowe, autorytet i prestiż jako wartości na podstawie tekstu:
M. Filipiak, Socjologia kultury. Zarys zagadnień, Lublin 2000, s. 100-129
1. WZORY OSOBOWE.
Cechą definicyjną wzoru osobowego jest idea naśladownictwa, przybierania określonego przez wzór kształtu - wzór zachęca lub powinien zachęcać do naśladownictwa, przemawiać do wyobraźni „odbiorców”.
Wzór osobowy:
jest ściśle powiązany z określoną grupą społeczną, zbiorowością ludzi i okresem historycznym (przykładem są różne wzory osobowe w PRL-u jak przodownik pracy),
jest zmienny, np. w różnych okresach życia można hołdować różnym wzorom, i względny, np. wzór skutecznego złodzieja nie jest uznawany przez całe społeczeństwo,
może być opisem konkretnej postaci ludzkiej (także historycznej), ale może też być skonstruowany z określonych cech, zaprojektowany jako model fikcyjny, typ idealny,
faktycznie jest lub powinien być uznany za godny naśladowania przez jednostkę lub grupę,
składa się na niego zespół cech i zachowań idealnych oraz odpowiada mu konkretna postać, która najpełniej realizuje propagowany wzór (wzór osobowy propagowany - idealny, wzór osobowy urzeczywistniany - realizowany)
może być kształtowany przez instytucje oświatowe, środki masowego oddziaływania - propagandę, ale też przez kanały nieformalne, nieoficjalne
może być atrakcyjny - oceniany pozytywnie, ale też repulsywny (antywzór)
WZORY PROPAGOWANE:
nakazane (obowiązujące w danej zbiorowości)
akceptowane - zgoda na nie, tylko dlatego, że są nakazane, albo unikanie postaw nieprzychylnych wobec tych norm
zinternalizowane - świadome wewnętrzne przekonanie o ich słuszności
zalecane (kwestia preferencji i wolnego wyboru)
Wzór osobowy jest skonkretyzowaniem do określonych warunków ideału wychowawczego (lub moralnego), co umożliwia urzeczywistnienie tego ideału w praktyce, dostosowanego go do danych realiów i zainteresowań, możliwości jednostek - musi być osiągalny. Tylko wtedy w procesie wychowania wzory osobowe pełnią ważną rolę, bo mają wówczas ogromną moc oddziaływania. Oprócz tego o konkretności wzoru osobowego decyduje posiadanie przez niego centralnej wartości, ściśle z nim związanej. Wzór osobowy jest reprezentantem jakiejś wartości nadrzędnej, którą można podziwiać, ale też chce się ją zdobyć, osiągnąć, np. dla rycerza wartością była miłość damy albo wierność władcy. Aby osiągnąć sukces wychowawczy należy podkreślać właśnie tą wartość nadrzędną.
Wzór osobowy to nie:
stereotyp, bo stereotyp nie jest przedmiotem aspiracji,
bohater (nie zawsze) - bo niekoniecznie zmusza do naśladowania swoich czynów, a jedynie fascynuje; ma też wyraźne rysy indywidualne,
kulturowy ideał osobowości (choć zakresy tych pojęć pokrywają się), ale ten ideał jest internalizowany i staje się elementem osobowości, tworzy się w człowieku stopniowo.
Funkcje wzorów osobowych:
są przedmiotem aspiracji,
są układem odniesienia dla ocen zachowań jednostek,
spełniają funkcje normatywne, regulujące zachowania w zbiorowości.
Wzory osobowe w procesie wychowawczym:
w stosunku do dzieci są używane jako wzory pozytywne („pedagogika wzorów”), bo wtedy łatwiej o identyfikację; metoda antywzorów jest skuteczniejsza dla młodzieży starszej („pedagogika prowokacji”), bo wymaga od odbiorców większego doświadczenia, lepszej orientacji w rzeczywistości,
spełniają funkcję afirmującą (podtrzymującą szerzej uznawane orientacje życiowe) i kompensującą (wyrównującą niepożądane braki w postawach).
Na podstawie wielu różnych badań młodzieży w latach 1960-1995 można dojść do wniosku m.in., że: nie ma powszechnie cenionych autorytetów, bo młodzież rzadko je znajduje (ale ich potrzebuje), dominują wzory osób realnie istniejących, ale też indywidualne kompozycje nie mające odniesienia w konkretnym wzorze. Orientacja prospołeczna nie jest wartością cenioną przez młodzież, ale raczej są nimi wartości afiliacyjne: szczęście, udane stosunki interpersonalne.
2. WARTOŚCI.
3 podstawowe koncepcje wartości:
„platońska” - wartości to idee,
„przedmiotowa” - wartościami są pewne rzeczy (lub ich cechy), zespoły (układy) rzeczy; wartości są od człowieka niezależne, choć urzeczywistniają się w jego życiu,
„podmiotowa” - wartości są funkcja ludzkiej percepcji, wartości to zjawiska ze sfery świadomości człowieka, które poza nią nie istnieją.
Wartości:
- z wartości wypływają normy i wzory zachowań,
- „Wszystko, co jest potencjalnym przedmiotem ludzkich dążeń i działań.” Thomas i Znaniecki
- „Dowolny przedmiot materialny lub idealny, idea lub instytucja, przedmiot rzeczywisty lub wyimaginowany, w stosunku do którego jednostki lub zbiorowości przyjmują postawę szacunku, przypisują mu ważną rolę w swoim życiu i dążenie do jego osiągnięcia odczuwają jako przymus.” Szczepański
- podział wg Ossowskiego:
odczuwane (wywodzące się z indywidualnych skłonności człowieka, atrakcyjne dla jednostki w znaczeniu emocjonalnym) i uznawane (przedmioty, w stosunku do których żywimy przekonanie, że posiadają jakąś wartość obiektywną; mają genezę społeczną); często w codziennym zachowaniu jednostek ścierają się ze sobą te dwa rodzaje wartości, motywy zachowań są uzależnione od wartości istotnie przez nas uznawanych i wartości narzucanych nam przez środowisko kulturalne, wartości zinternalizowane przez jednostkę nie stanowią spójnej całości, a raczej krzyżują się ze sobą, współistnieją w osobowości mimo sprzeczności,
uroczyste (świąteczne - posiadają intensywne zabarwienie uczuciowe, a ich obecność wyzwalają sytuacje nadzwyczajne, nagłe i dramatyczne, dla których jednostki są w stanie poświęcić inne ważne dla siebie wartości, np. życie) i codzienne (w praktyce kierujące postępowaniem ludzi, nadają sens życiu, mają charakter bardziej prywatny, dotyczą też kontaktów międzyludzkich, przykłady: dostatek, miłość, życzliwość)
- inne podziały:
wyróżnienie wartości podstawowych - akceptowanych przez wszystkich lub prawie wszystkich członków społeczności, będących podstawą consensusu,
autoteliczne (nie wymagające dodatkowych uzasadnień, stanowiące wartość samą w sobie, wartości - cele) oraz instrumentalne (heteroteliczne - służące do osiągania innych, bardziej cenionych wartości, wartości - środki); często w życiu jednostki wartości instrumentalne stają się wartościami autotelicznymi,
kryterium przedmiotowe: poznawcze (dotyczące zdobywania wiedzy i umiejętności; intelektualne i perfekcjonistyczne - doskonalenie siebie), moralne (postępowanie na podstawie własnych przekonań, także światopoglądowe, egzystencjalne), emocjonalne (doznawanie silnych przeżyć), prestiżowe (ich cechą charakterystyczną jest ocenianie przedmiotów z punktu widzenia ich pozycji i znaczenia w hierarchii społecznej), przyjemnościowe (dodatni znak emocji wyzwalany przez ich realizację, hedonistyczne), materialne (stymulujące konsumpcyjny styl życia), społeczne (obejmują one wszystkie wartościujące nastawienia jednostki do innych ludzi, układów i relacji miedzy nimi)
specyficzne dla życia społecznego w skali makro (ogólnospołeczne lub socjocentryczne) i mikro (allocentryczne lub afiliacyjne)
Wartości i ich interpretacja są wytworami zbiorowymi, ukształtowanymi w wyniku długiego procesu rozwoju ludzkiej cywilizacji, stanowią zatem dynamiczną i zasadniczą część kultury wpływając na świadome lub nieświadome tego jednostki. Wartości są uwarunkowane kulturą, ale też kultura jest uwarunkowana funkcjonującymi w niej wartościami.
Wartości to nie normy - wartości, mimo że są podstawą do tworzenia i funkcjonowania takowych, nie są spostrzegane w kategoriach przymusu i powinności.
Skala i hierarchia wartości zależy od siły i znaczenia grup, które za nimi stoją.
„Wartości są regulatorami ludzkich dążeń i postępowania, pozwalają na ocenę postępowania innych, służą jako podstawa oceny społecznej przydatności członków grup, a zatem wyznaczają zasady hierarchii społecznej i określają zasady współżycia społecznego.” Szczepański