Prof. dr hab. Hanna Świda-Ziemba
Mikrosocjologia
Temat XIV - Dewiacja negatywna
1. Definicja dewiacji negatywnej
Jak już było mówione z dewiacją negatywną mamy do czynienia wtedy, gdy jednostka nie chce lub nie umie bądź przystosować się do norm przyjętych przez społeczeństwo (używa się zwrotu „społeczeństwo normalne”, bądź społeczeństwo praworządne”), bądź do ról społecznych w grupie, do której należy. W przeciwieństwie do dewiantów „pozytywnych” dewianci negatywni odrzucając aksjonormatywny system społeczeństwa lub grupy nie czynią tego w imię odmiennego systemu aksjonormatywnego. Istotą postaw „dewiantów negatywnych” jest nieprzystosowanie, czy wręcz negacja. Postawy, które ewentualnie dewianci negatywni wyrażają uznawane są za destruktywne w stosunku do ładu społecznego.
2. Dewianci negatywni - w skali indywidualnej. Ludzie nieprzystosowani
Takimi dewiantami (częściej niż socjologowie) interesują się psychologowie, bądź od strony psychiki indywidualnej kiedy różne czynniki psychiczne, czy biograficzne owocują brakiem „przystosowania”, bądź od strony psychologii społecznej ujmującej to zjawisko z punktu widzenia struktury, czy funkcjonowania małej grupy. Dewianci tego typu bądź nie umieją realizować swojej roli społecznej (tzw. „nieudacznicy”), bądź wręcz w stosunku do norm grupy społecznej przejawiają postawy unikowego, czy agresywnego zachowania, zakłócając porządek funkcjonowania grupy. Znaniecki określa dewiantów negatywnych jako ludzi, którzy żywią osobistą niechęć wobec przystosowania do jakiegokolwiek porządku społecznego, jednym słowem, jako psychologicznych „anarchistów”. Dla ludzi tego typu każdy porządek ustalony społecznie, a więc brak swobody dla impulsów i odruchów indywidualnych - staje się czymś krępującym i do odrzucenia.
Oto przykłady indywidualnego dewianta: 1) pracownik biura, lub banku, który stale -z powodu nieopanowania profesji źle wykonuje swe obowiązki, popełnia kardynalne błędy, czym wprowadza zamęt w funkcjonowaniu instytucji jako całości; 2) „łamaga drużyny”, niezdolny do grania w zespole przyczyniając się do przegranej; 3) uczeń-permanentny, wagarowicz stale spóźniający się na lekcje, arogancki wobec nauczycieli, przeszkadzający w lekcji przez okrzyki, strzelania z procy, biegania po klasie; 4) członek grupy koleżeńskiej nie umiejący się poddać zasadom gry zespołowej, sprzeciwiający się projektom spędzania czasu aprobowanym przez resztę zespołu, wprowadzający klimat sprzyjający konfliktom.
Przykłady są przypadkowo dobrane i zarysowane w formie ekstremalnej tak, by przybliżyć obraz dewianta negatywnego. Dewiantami w tym sensie mogą być notoryczni wagarowicze, włóczędzy, erotomani, którzy realizują swe nastawienia bez względu na okoliczności, „wesołki”, którzy swe nastawienia realizują bez względu na sytuację (nabożeństwo w Kościele, pogrzeb, poważne spotkania), itp.
Psychologowie szukają przyczyn takiego zachowania bądź w genetycznych, bądź biograficznie ugruntowanych właściwościach osobowościowych (ADHD, dyslekcja, doświadczenia biograficzne - zwłaszcza w okresie dzieciństwa). Znaniecki - jako socjolog główną przyczynę dostrzega w tym, że takim dewiantom przypadła rola, do której nie byli przygotowani w okresie socjalizacji.
Idąc tropem myśli Znanieckiego przywołujemy następujące przykłady: 1) rozpieszczony jedynak stanowiący ośrodek zainteresowania rodziców i wychowany jedynie wśród akceptujących go dorosłych - nie umie przystosować się do sytuacji w szkole, czy grupie rówieśniczej (gdy jest tylko jednym z wielu) i zaakceptować wymogi zewnętrznie narzuconej roli; 2) człowiek wychowany w atmosferze swobody w domu artystycznym, czy naukowym, przyzwyczajony do tego, że tworzy swobodne dzieła amatorskie, czyta książki jakie go interesują - z trudem przyswaja sobie monotonne, z jego punktu widzenia, przepisy pracy biurowej, czy bankowej; 3) dziecko, w którym nie wyrobiono jakichkolwiek sprawności fizyczno-sportowej z trudem daje sobie radę z przyswojeniem zasad gry sportowej w drużynie.
Przykładów można dać wiele, przywołując choćby badania (omawiane już na zajęciach) Alberta Cohena, gdy dzieci z „klasy pracującej” wychowane w systemie określonych norm i wartości trafiają do środowiska szkoły, która oparta jest na zgoła odmiennych wartościach i normach „klasy średniej”.
3. Dewiacja masowa lub grupowa. Różne teorie dewiacji
Socjologowie znacznie rzadziej niż psychologowie interesują się dewiacją indywidualną. Przede wszystkim skupia ich uwagę dewiacja, która zakłóca ład społeczny, a więc taka, która przybiera charakter masowy. Warto tu podkreślić, że tacy dewianci często tworzą grupy dewiacyjne i w ramach tych grup konformistycznie realizują swe role określone przez aksjonormatywny system tych grup. Tyle, że grupy te mają charakter dysfunkcjonalny wobec porządku - „normalnego”, czy inaczej - „praworządnego” społeczeństwa i dlatego rozpatrywane są przez socjologów jako dewiacja społeczna. Szczególne zainteresowanie socjologów skupia się na takich zjawiskach, jak przestępczość, narkomania, samobójstwa, agresja zbiorowa. Emil Durkheim - klasyk socjologii poświęcił jedną ze swych prac samobójstwu właśnie, które to zjawisko wydatnie nasiliło się pod koniec XIX wieku wraz z procesem industrializacji i rozwoju kapitalizmu.
Teorii wyjaśniającej zjawisko masowej „dewiacji negatywnej” powstało wiele i zostały one syntetycznie omówione w poleconej literaturze w książce Giddensa. Oto niektóre z nich (trzeba zreferować na podstawie lektury)
Teoria Durkheima
Teoria Mertona
Teorie interakcyjne
Teoria konfliktu
Teorie kontroli.
4. Teoria dewiacji Beckera H. S. - jako klasycznego przedstawiciela etykietowania (zreferowanie lektury Beckera).
5. Proces stawania się dewiantem - model sekwencyjny według Beckera (zreferowanie lektury Beckera).
3