Jerzy Szaniawski


Nr 263

Biblioteka Narodowa

Seria I

JERZY SZANIAWSKI

Wybór dramatów

oprac. Artur Hutnikiewicz

Wrocław 1988

WSTĘP

I. INFORMACJA BIOGRAFICZNA

- Jerzy Szaniawski ur. 10 lutego 1886 r. w Zegrzynku - zm. 16 marca 1970 r. w Warszawie.

- Rodzina:

- Zegrzyniecki dworek Szaniawskich to typowy dom ziemiański czy inteligencki ówczesnej epoki. Pielęgnowano w nim rodzinne, patriotyczne tradycje, prace w gospodarstwie traktowano jako źródło utrzymania, ale i służbę społeczną.

- Skłonności literackie w rodzinie Szaniawskich:

~ przez zegrzyniecki dworek przesunęli się: Bolesław i Maria Wysłouchowie, Konopnicka, Deotyma, „Promyk” Konrad Prószyński.

- Młody Jerzy Szaniawski wyniósł z domu niejaką wiedzę o życiu teatralnym, z rozmów rodziców i przyjaciół, z oglądania fotografii aktorów. W takcie nauki w warszawskim gimnazjum przechodził przez Plac Teatralny i gdy pojawiali się aktorzy - rozpoznawał ich. Studiował teatralne afisze i czytywał sprawozdania z przedstawień w prasie warszawskiej.

- Jerzy Szaniawski był samotnikiem zamkniętym w sobie, małomównym, dyskretnym - z trudem dawał się namówić na wywiady, co uniemożliwia odtworzenie jego biografii w ściśle stwierdzonych wydarzeniach. Nie znosił dziennikarzy.

- Szaniawski skończył któreś z warszawskich gimnazjów, potem miał studiować w Lozannie w Instytucie Rolniczym. Osoby z jego otoczenia poddawały jego studia w wątpliwość - prawdopodobnie słuchał wielu wykładów z wielu dziedzin, bez ubiegania się o formalne świadectwa, tytuły czy stopnie. Jednak nigdy w życiu Szaniawski nie miał okazji wykorzystać zdobytej tam wiedzy.

- Skromny majątek zegrzyniecki i prowadzony przez Szaniawskich sezonowy pensjonat, zapewniały mu to, że przez wiele lat mógł wieść żywot niezależnego materialnie pisarza.

- Mimo, iż stawał się coraz sławniejszy, zwłaszcza w środowisku teatralnym dwudziestolecia międzywojennego, żył w Zegrzynku, z dala od zgiełku. Do Warszawy wpadał na krótko, nie utrzymywał kontaktów z literatami ze stolicy, nie miał bliższych przyjaciół. Wyjątek stanowili Stefan Flukowski i Wojciech Natanson.

- Najbliższy był mu teatr, zżył się nieco bardziej z „Redutą”, należał do pocztu jej czołowych i wyróżnianych autorów.

- Debiutował w 1912 r. krótkimi utworami nowelistycznymi i humorystycznymi na łamach „Kuriera Warszawskiego” i satyrycznego tygodnika „Sowizdrzał”:

- Debiut dramatopisarski w 1917 r. - trzyaktowa komedia Murzyn, wystawiona w Teatrze Polskim w Warszawie. Odtąd niemal regularnie pojawiają się coraz znakomitsze sztuki o swoistym nastroju, wyrażającym jak gdyby styl, wyobraźnię i osobowość autora:

- W 1924 r. ukazała się jedyna powieść Szaniawskiego Miłość i rzeczy poważne.

- 1929 r. - komedia w 3 aktach Adwokat i róże, jedna z najlepszych i sygnalizująca zwrot w rozwoju scenicznego pisarstwa autora. Wyróżniona Państwową Nagrodą Literacką w 1930 r.

- lata 30 - najszczęśliwszym okresem twórczości Szaniawskiego:

~ sztuki te potwierdzają pozycję i rangę twórczości Szaniawskiego.

- Spokojne życie zawaliło się w katastrofie wrześniowej 1939 r.:

- Po wojnie, podobnie jak większość literatów, których wojna zagnała w okolice Krakowa, Szaniawski znalazł przystań w domu na ul. Krupniczej. Spędził w Krakowie 5 lat:

→ Nadszedł krótki czas powodzenia. Pojawiły się nowe sztuki:

~ Szaniawski dał się namówić do spisania i opublikowania w „Listach z teatru” swoich wspomnień o życiu teatralnym z lat dawnych.

~ w prasie codziennej i w tygodnikach literackich zaczęły się ukazywać pierwsze Opowiadania profesora Tutki.

- Zmianę sytuacji przyniosła „odwilż”, a po niej gwałtowny zwrot październikowy.

- Szaniawski w 76 roku życia ożenił się z Wandą Anitą Szatkowską. Po śmierci Natolskiej, która prowadziła mu dom, małżeństwo to zapewniało mu opiekę i unormowane warunki życia. Ale pisarz zerwał wszelkie kontakty, nie bywał w Warszawie na premierach swoich sztuk, nie odpowiadał na listy. Wejścia do zegrzynieckiej pustelni, szczelniej odgrodzonej niż zwykle, strzegła teraz sfora złych psów.

- Ostatnie tygodnie życia pisarz spędził w sublokatorskim pokoiku przy ul. Salezego w Warszawie, gdzie zmarł 16 marca 1970 r. w 84 roku życia.

II. TEATR SZANIAWSKIEGO

- Teatr Szaniawskiego to teatr swoisty, osobliwy, własny, oryginalny, do żadnego ze współcześnie z nim istniejących nie podobny.

- Posługiwał się konwencjonalną na pozór formą komedii, ale była to komedia o szczególnej tonacji, przedziwnym nastroju i rozgrywająca się w niezwykłej i właściwej tylko sobie przestrzeni. Wyrażała środkami sztuki scenicznej jak gdyby własną, autorską filozofię życia, miała swoją formę i styl, po których można było rozpoznać teatr tego pisarza. Ale owa forma i styl wydawały się niemożliwe do pojęciowego uchwycenia i zdefiniowania, wymykały się konwencjonalnym schematom i stereotypom krytycznym i gatunkowym.

- Poszukiwania jakiś analogii i podobieństw w przeszłości:

~ Ale! Są to dalekie skojarzenia, nic nie wskazuje na jakąś bezpośrednią zależność, raczej przypadkowe powinowactwo ducha i osobowości twórczych.

- Sam Szaniawski wywodził swój teatr z potocznej, zwyczajnej obserwacji świata i ludzi.

- Najprościej istotę teatru Szaniawskiego streszcza tytuł sztuki Adwokat i róże. Profesja zawodowego obrońcy w rożnych sprawach i sprawkach ludzkich, często wątpliwych i niezbyt czystych oraz wysublimowane, „niepotrzebne” piękno, marzenie o idealnie doskonałym - dwie nieprzystające do siebie rzeczywistości.

- Wszystkie zdarzenia teatru zdają się rozwijać na pograniczu i przejściu między prozą dnia powszedniego, a poezją marzenia, bez której życie zarówno jednostkowe, jak i społeczne obyć się nie może. Jest to próba wyjścia poza fakty realne w jakiś inny wymiar, równie rzeczywisty i równie trwale osadzony w najtajniejszych impulsach, instynktach, podświadomych przeczuciach, jak świat rzeczy i egzystencjalnego konkretu, tyle że nie dający się nazwać i określić w kategoriach pragmatycznego realizmu. Jest to więc teatr na niektórych swoich płaszczyznach realistyczny, ale jednocześnie przechodzący raz po raz w plan i wymiar kreacji, w teatr wyobraźni - dlatego tak doskonale nadaje się do realizacji radiowej.

- Podwójna jest też psychologia postaci: w wewnętrznych problemach i powikłaniach usytuowany jest konflikt i węzeł dramatyczny.

- Były też postacie jednowymiarowe, modele określonych zachowań. Ich proste i jednoznaczne gesty marionetek pełnią funkcję alegorycznych i symbolicznych znaków.

- Zaaranżowany splot zdarzeń scenicznych był przede wszystkim metaforą i uogólnieniem poglądu autora na świat i ludzi. Szaniawski był bardziej filozofem niż psychologiem.

- Dyskursywność teatru:

- Delikatna ironia, subtelny humor:

- Systematyka rodzajowa dramaturgii Szaniawskiego:

    1. „groteska liryczna”