JERZY SZANIAWSKI
ur. 10.02.1886 r. w Zegrzynku (koło Warszawy); zm. 16.03. 1970 r. w Warszawie,
dramatopisarz, prozaik, nowelista,
pochodził z rodziny inteligenckiej o tradycjach patriotycznych i społecznikowskich, żywych zainteresowaniach literaturą i teatrem
szkołę średnią ukończył w Warszawie, studia wyższe z zakresu literatury, sztuki i rolnictwa odbywał w Szwajcarii
w roku 1912 ogłosił w Kurierze Warszawskim pierwszą nowelę (pisywał pod pseudonimami Jotes, Żak); późniejsze publikował w satyrycznym czasopiśmie warszawskim Sowizdrzał. Jako dramaturg zadebiutował w 1917 roku sztuką Murzyn. Od 1919 współpracował z teatrem Reduta; od 1935 z Polskim Radiem jako autor słuchowisk.
W okresie okupacji, wysiedlony z Zegrzynka, mieszkał w Warszawie. w 1944 przez kilka miesięcy więziony na Pawiaku, po powstaniu warszawskim i przejściowym pobycie w pruszkowskim obozie, przebywał w Krakowie do 1949 r.
Twórczość - nazywano go „ jedynym - wraz z Witkiewiczem - urodzonym dramaturgiem dwudziestolecia” (J. Błoński)
Dramaty sceniczne
Murzyn (1917)
Papierowy kochanek (1920)
Ewa (1921)
Lekkoduch (1923)
Ptak (1923)
Żeglarz (1925)
Adwokat i róże (1929)
Fortepian (1932)
Most (1933)
Dwa teatry (1946)
Kowal, pieniądze i gwiazdy (1948)
Chłopiec latający (1949)
Łuczniczka (1959)
Dziewięć lat (1960)
Sztuki radiowe
Inne formy i wydawnictwa
Miłość i rzeczy poważne (1924) - powieść
Profesor Tutka (1954)
Juliusz Osterwa (1956) - z J. Hennelową
W pobliżu teatru (1956) - wspomnienia
Dramaty zebrane (1958)
Profesor Tutka. Nowe opowiadania (1960)
We wrześniu 1977 spłonął doszczętnie dworek w Zegrzynku, zamieszkiwany przez wdowę. Spłonęła także cała spuścizna po Szaniawskim, w tym liczne niepublikowane utwory. Wspominał, że napisał 77 dramatów, a wydrukowano około 30.
Za twórczość literacka Szaniawski był wielokrotnie odznaczany: w 1930 otrzymał Państwowa Nagrodę Literacką za sztukę Adwokat i róże, w 1933 został wybrany członkiem Polskiej Akademii Literatury, w 1935 został odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski, w 1946 otrzymał Nagrodę Literacka miasta Krakowa oraz Złoty Krzyż Zasługi za twórczość dramatyczną.
Teatr Szaniawskiego nawiązuje do twórczości: Maeterlincka, Shawa, Ibsena, Pirandella
Niegdyś na określenie tego teatru ukuto deprecjonujący termin szaniawszczyzna, równoznaczny z poetycką nastrojowością i nieokreślonością. Jest to nieporozumienie. Niemniej zaciążyło na ocenie teatru Szaniawskiego, spowodowało fałszywe interpretacje, w których przeoczono istotną cechę tej twórczości: jej zwięzłość, prostotę, precyzję intelektualną (nie poetyczność symboli)
Uwaga dramaturga skupia się na na badaniu względności sądów, konfrontowaniu różnostronnych opinii i prawdy faktycznej o człowieku. Stąd demaskatorska ironia w ujawnianiu podtekstów zdarzeń, myśli, intencji, stąd walka z pozorami.
Teatr Szaniawskiego jest niewątpliwie teatrem poetyckim - autor zarysowuje tylko, przeważnie wieloznacznie, sytuacje, szkicuje postacie, operując przy tym aluzją, przemilczeniem, niedopowiedzeniem, groteska - ale są to szkice mistrzowskie, oparte na precyzyjnej obserwacji konkretu, na wnikliwej znajomości psychiki ludzkiej. Obok poetyckiej wizji - realizm w odtworzeniu zdarzeń, w rysunku postaci, w ironicznym często do nich dystansie.
W dramatach ukazywał różne warianty problemu wieloznaczności ocen przedstawionych wydarzeń i działań ludzkich, konstrukcją bohaterów zbliżał się do Pirandella, mistrza w oddawaniu nieprzeniknioności człowieka. Zagadnienia socjologiczne i etyczne ograniczył do uproszczeń i stereotypów (np. etyczny aspekty zdobyczy cywilizacji), zajął się natomiast sferą ludzkich pragnień i ideałów decydujących o uroku świata i sensie przemijania, wnioski sugerował w podtekstach i niedopowiedzeniach.
ŻEGLARZ
Komedia w 3 aktach, dramat Szaniawskiego wystawiony w Warszawie 1925 r. razem z dramatami Ptak i Adwokat i róże
Sztuka przedstawia zasady funkcjonowania mitu w społeczeństwie. Rodzinne miasto tytułowego bohatera, kapitana Nuta, tworzy legendę jego heroicznej biografii. Przeciwko tej legendzie występuje młody historyk Jan, który ujawnia autentyczne, choć nie bohaterskie fakty z przeszłości kapitana. Okazuje się, ze Nut żyje w mieście pod przybranym nazwiskiem Pawła Szmidta. Podczas uroczystości odsłonięcia pomnika Nuta Jan rezygnuje jednak z postawy mitoburcy.
Premiera sztuki wywołała dyskusje (m.in. głosy Boya, Irzykowskiego) dotyczące ostatecznej jej wymowy: obrona prawdy czy poddanie się legendzie - Jan, obrońca prawdy, oddaje jednak hołd pomnikowi. Początkowo zaznaczona jedynie w wypowiedziach niektórych postaci, tęsknota za symboliką świata fantazji w scenie tej uzyskuje wymiar scenicznego gestu. Autor, pokazując fałsz sławy kapitana, równocześnie broni legendy, a tym samym prawa do marzeń, poezji, wzruszenia. Taka konstrukcja sztuki umożliwia jej wieloznaczna interpretację. Naczelny problem znaczenia mitu dla życia społecznego rozważono w związku z układami politycznymi i z kwestiami filozoficzno-moralnymi (m.in. sprawa narodowej tradycji).
Komedię tę można nazwać rozważaniem nad problemem mitu i względnością prawdy. Utrzymując widza w niesłabnącym napięciu, ukazuje Auror narastanie legendy o bohaterskim kapitanie Nucie i jej upadek w konfrontacji z rzeczywistym życiem. A w tym związku obnaża Szaniawski stosunek ludzi do mitu. Tych, którzy wierzą weń prosto i szczerze (Rzeźbiarz, Med), a gdy się wiara ich załamuje, w samym istnieniu legendy znajdują głębsze wartości. Tych, którzy stracili wiarę albo jej wcale nie mieli, bądź obojętna jest im prawda - ale podtrzymują żywot mitu, bo ciągną zeń materialne korzyści (Admirał, Rektor, Przewodniczący). i tych wreszcie, którzy dążąc do poznania bezinteresownej prawdy, przeciwstawiają się mitowi (Jan).
Ujawnienie względności prawdy nie jest jednak ostatecznym akcentem sztuki. Nie jest nim także zdemaskowanie motywów działania postaci. Autor wskazuje - choć nie wprost - na istnienie trwałej wartości: widzi ja w szczerości i bezinteresowności ludzkich przeżyć.
Wg Peipera z niektórych wypowiedzi wyziera piękno i bohaterstwo kapitana Nuta. Trudno je znaleźć, bo cały utwór zajmuje się odkrywaniem brzydoty bohatera lub ukazywaniem brzydoty stosunku do bohatera, a na jego dodatnie wartości wskazuje tylko kilka powiedzeń nie zaakcentowanych, które toną w innych o wiele bardziej efektownych. To, co uczynił Szaniawski, czyni także życie. Los niejednego bohaterstwa tkwi właśnie w tym, że niełatwo daje się ono sprawdzić, że jego istota ginie oczom, przywalona masą drobiazgów, wśród których nie brak brzydkich postępków, i że trzeba szczególnych okoliczności, aby mogło być poznane to, co do wydania sądu jest niezbędne. Szaniawski nie odpowiada na pytanie: Jaki był Nut? Pozostawia to czytelnikom i to dowodzi o głębi umysłu autora.
Med: „czasem zwyczajny człowiek, czasem człowiek najpiękniejszego życia”
Paweł Szmidt o zachowanym liście: „To nie listy piękne mówią o pięknej miłości”
„Bo przecie Nut umarł, umarł, jak niewielu umrzeć potrafi. Umarł, gdy wyrzekł się swego nazwiska obrastającego coraz bardziej sława”
Osoby dramatu: Jan, Med, Rzeźbiarz, Przewodniczący, Rektor, Admirał, Paweł Szmidt, Stary Marynarz, Wydawca, Doktorowa
DWA TEATRY
Komedia w 3 aktach, dramat Szaniawskiego wystawiony w Krakowie w 1946, tam też wydany z Mostem
Swój pogląd na charakter i zadania teatru, jako dziedziny sztuki, wyraził Szaniawski najdobitniej w Dwóch teatrach - owych „dwóch teatrach jednej rzeczywistości”. Nie przeciwstawia tam dwóch koncepcji, wizyjnej i realistycznej, jak chcieli niektórzy krytycy, jako gatunków odrębnych i wzajem sobie przeczących, przeciwnie, udowadnia, że mogą one współistnieć jako „dialektyczne przedstawienia tego samego zjawiska”. i uzupełnia: „mój realizm nie kończy się tam, gdzie kończą się konkrety dosięgalne zmysłami”. Bo rolą teatru jest przede wszystkim budzenie wyobraźni, myśli i uczuć widza.
Sztuka przedstawia koncepcję teatru tworzoną już we wcześniejszych dramatach Szaniawskiego, a ostatecznie ukształtowaną przez doświadczenia lat okupacji. Pozornie przeciwstawne sceny - realistyczne Małe Zwierciadło i umowny, operujący symboliką podświadomości Teatr Snów - mimo różnych poetyk wspólnie organizują wizję teatru konkretu i metafory. Akt I, rozgrywający się w kulisach Małego Zwierciadła tuż przed wrześniem 1939, w szeregu realistycznych epizodów, związanych z postacią Dyrektora, przedstawia koncepcję teatru odrzucającą poetycką fantazję, wizyjność, niedopowiedzenie - cechy dominujące w sztukach Chłopca z deszczu (Dziewczyna z gałązka kwitnącej jabłoni czy Krucjata dziecięca), równocześnie zaś daje zapowiedź poetyckiej przenośni finału. Akt II jest oparty na zasadzie „teatru w teatrze” i zawiera dwie jednoaktówki: Matka (tekst stanowi napisane w 1937 słuchowisko w lesie) oraz Powódź, jako inscenizacje Małego Zwierciadła. Akt III rozgrywa się po wojnie. Działalność Teatru Snów została pokazana w konwencji snu, zapowiedzianej nazwa sceny, jaj program prezentuje Dyrektor drugi. Konfrontacja programów artystycznych obu teatrów przebiega w perspektywie tragicznych wydarzeń wojennych.
Krakowska prapremiera i ogólnopolski sukces sceniczny wywołały polemikę, prowadzona w Kuźnicy i Odrodzeniu. Stanowisko Kuźnicy zarzucające sztuce propagowanie irracjonalizmu, zdecydowało o zawieszeniu na pewien czas inscenizacji dramatów Szaniawskiego. Tzn. Niektórzy krytycy uznali, że sztuka ta, wyrażając jaskrawa pochwałę irracjonalizmu, aprobuję postawę ideowo obcą socjalistycznym przemianom w kulturze. Szaniawski powraca wówczas do twórczości prozatorskiej i pisze dwa tomy opowiadań o Profesorze Tutce.
Najwybitniejszym dramatem pierwszych lat powojennych wydaja się Dwa teatry Jerzego Szaniawskiego, twórcy już wówczas dojrzałego, o znaczącym dorobku międzywojennym. Dwa teatry to sztuka o różnych, przenikających się planach rzeczywistości. Dramaturg, częściowo nawiązując do scenerii wojennej, stworzył utwór o wartościach uniwersalnych, wykraczających swym znaczeniem poza ówczesne dyskusje wokół tradycji realizmu. Wyraziste odwołania do wydarzeń wojennych (m.in. powstania warszawskiego) podkreślają tragiczną prawdę: rzeczywistość okupacyjna przerosła wszelkie wyobrażenia człowieka, udowodniła, że to, co z pozoru fantastyczne i nierealne, może się jednak spełnić. Konwencja realistyczna zatem nie wystarcza artyście do przedstawienia świata. Jeżeli sztuka ma rozpoznawać rzeczywistość, służyć jej opisaniu, to musi niejako wyprzedzać historię, poszukiwać możliwych dróg jej rozwoju. w takiej postawie twórczej Szaniawskiego można dostrzec chęć polemiki z marksistowską teoria realizmu: losu człowieka, historii nie można ująć jedynie w perspektywie uwarunkowań społecznych i klasowych.
Idee dramatu Szaniawskiego wykraczają jednak poza okazjonalne dyskusje literackie. Dwa teatry często określa się mianem dramatu autotematycznego, to znaczy sztuki teatralnej o sztuce teatru. Wprowadzone tu dwie odmienne koncepcje teatru: Małego Zwierciadła - realistycznego, opartego na ścisłym odtwarzaniu rzeczywistości, oraz Teatru Snów - poetyckiego i irracjonalnego, budują, jak określa to krytyka, wielka dysputę o teatrze, jego roli i funkcji.
Tematyka dramatu niesie także przesłania ogólniejsze: rozważa bowiem znaczenie sztuki w ogóle dla świadomości współczesnego człowieka. Dwa teatry stawiają zatem istotne pytania: czy twórczość służy jedynie rejestrowaniu rzeczywistości, czy też powinna projektować jej możliwy kształt i charakter? Odwołania wojenne budują przekonanie o kreacyjnym obowiązku sztuki, tylko wówczas bowiem może ona spełnić swoje twórcze i poznawcze funkcje.