PLANOWANIE PRACY DYDAKTYCZNEJ

PLAN I PROGRAMY NAUCZANIA

Cele kształcenia, aktualny dorobek naukowy w zakresie poszczególnych dyscyplin, wymagania ustalane przez psychologię i dydaktykę, a także przyjęta teoria doboru
i układu treści kształcenia determinują ostateczny kształt planów i programów nauczania realizowanych w szkolnictwie ogólnokształcącym i zawodowym.

Plan nauczania dla danego typu szkoły, tzn. szkoły ogólnokształcącej lub zawodowej o określonej specjalności, obejmuje:

• pełny rejestr realizowanych w niej przedmiotów,

• ich rozkład na poszczególne lata nauki,

• liczbę godzin nauczania przeznaczoną dla każdego przedmiotu zarówno
  w pełnym cyklu pracy szkoły, jak i w pojedynczych klasach.

Na podstawie Ramowych planów nauczania opracowuje się szkolny plan nauczania. Powinien on obowiązywać dotąd, dopóki nie zmieni się ramowy plan nauczania dla tego etapu edukacyjnego.

Tego rodzaju plan stanowi podstawę do opracowania poszczególnych
programów nauczania.

Ramowy plan nauczania

Szkolny plan nauczania

Program nauczania

Przedmioty objęte planem nauczania szkoły podstawowej są w naszym
systemie szkolnym obowiązkowe dla wszystkich uczniów. W trakcie nauki w tej szkole uczniowie przyswajają sobie ogólne podstawy wiedzy o przyrodzie,
społeczeństwie, technice i kulturze, pozwalające im kontynuować naukę w szkołach średnich ogólnokształcących lub zawodowych.

Dopiero w tych szkołach uczniowie mają możność swobodnego wyboru pewnych przedmiotów, np. jednego z trzech nauczanych u nas języków zachodnio-europejskich, a także określonych zajęć fakultatywnych w IV klasie liceum ogólnokształcącego, czy wreszcie odpowiadającej ich zainteresowaniom specjalizacji w szkole zawodowej.

Ponadto każdy uczeń szkoły podstawowej i średniej może uczestniczyć w zajęciach nadobowiązkowych (jeden język zachodnioeuropejski, chór szkolny, zespoły muzyczne, przysposobienie sportowe- w szkole podstawowej, a oprócz tego łacina - w szkole średniej) oraz w kołach zainteresowań: technicznych, naukowych
i artystycznych.

W przeciwieństwie do planu, który zawiera tylko wykaz przedmiotów
nauki szkolnej, każdy program nauczania ustala, jakie wiadomości,
umiejętności i nawyki uczniowie mają opanować oraz w jakiej kolejności.

Na program nauczania składają się na ogół następujące części :

1) uwagi wstępne, w których określone są cele kształcenia danego przedmiotu;

2) materiał nauczania - eksponowany zwykle w postaci ogólnych działów
tematycznych, poszczególnych tematów i podtematów;

3) uwagi o realizacji programu - W tej części programu, figurującej tylko
w programach nauczania dla szkół podstawowych, zawarte są informacje
dotyczące metod, form organizacyjnych i środków sprzyjających skutecznej
realizacji głównych celów i zadań kształcenia w zakresie danego przedmiotu.

Plany, jak i programy nauczania są w naszym systemie szkolnym
dokumentami zatwierdzanymi przez centralne władze oświatowe-MENiS.

W planach i programach nauczania realizowanych w szkolnictwie
ogólnokształcącym (podstawowym i średnim) i zawodowym (zasadnicze
szkoły zawodowe i technika) występują - aczkolwiek w różnym wymiarze godzin nauczania - takie grupy przedmiotów wspólnych, jak: przedmioty
instrumentalne będące narzędziem porozumiewania się ludzi (język polski przynajmniej jeden język obcy), społeczne (historia, wychowanie obywatelskie),
matematyka, której formalny charakter pozwala ujmować stosunki ilościowe

w rzeczywistości przyrodniczej, technice oraz w życiu społecznym, wychowanie
fizyczne i przysposobienie-obronne.

Plany i programy nauczania dla szkół ogólnokształcących oraz dla niektórych typów szkół zawodowych obejmują przedmioty przyrodnicze (biologia, chemia, fizyka
i geografia), natomiast przedmioty artystyczno-techniczne (zajęcia praktyczno-techniczne, wychowanie plastyczne i wychowanie muzyczne) realizowane są przede wszystkim w szkołach ogólnokształcących, podobnie jak zawodowe w szkołach zawodowych.

Planowanie nauczania i podejmowanie decyzji dotyczących nauczania to jedne
z najważniejszych dydaktycznych aspektów pracy nauczyciela, to od nich w dużej mierze zależy, co i jak jest nauczane w szkole.

Czasami trudno przychodzi nauczyć się umiejętności planowania od doświadczonych nauczycieli, gdyż większa część czynności planowania jest niedostępna obserwacji.

W tradycyjnej postaci planowanie opiera się na modelu liniowym, w którym najpierw ustala się cele, potem działania mające doprowadzić do zamierzonych rezultatów.

cele działania-rezultaty

Planowanie wpływa w równym stopniu na to, jak uczniowie się uczą i jak się zachowują. Dzięki planowaniu można poprawić motywację uczniów, pomóc ukierunkować ich uczenie się i zmniejszyć trudności związane z utrzymaniem ładu. Planowanie może jednak przynieść także nieoczekiwane skutki ujemne, na przykład zniechęcić uczniów do samodzielnego podejmowania nauki, a w nauczycielach stępić wrażliwość na samodzielne pomysły uczniów.

Doświadczeni nauczyciele inaczej i z innymi zamiarami podchodzą do planowania niż nauczyciele początkujący. Zależy im na wcześniejszym wprowadzeniu układów czynności, by narzucić kierunek działaniom podczas lekcji; wcześniej też planują warianty zmian, jakie mogą okazać się niezbędne w czasie lekcji. Ogólnie początkujący nauczyciele wymagają bardziej dokładnych planów. Planując, więcej czasu poświęcają przygotowaniu werbalnych wypowiedzi i w większym stopni kierują się zainteresowaniami uczniów.

Planowanie jest procesem wielowymiarowym, obejmującym trzy fazy nauczania:

• w fazie przedlekcyjnej ustala się, co i przez jaki czas będzie
  przedmiotem nauczania;

• w fazie śródlekcyjnej planuje się pytania, czas oczekiwania, kierowanie wydarzeniami;

• w fazie zamykającej określa się, jak oceniać postępy uczniów i jak dostarczać im informacji zwrotnych.

Planowanie obejmuje cykle:

• dzienne,

• tygodniowe,

• miesięczne,

• roczne.
  

W zależności od okresu planistycznego plany różnią się w szczegółach. Na plany dzienne oddziałuje to, co zdarzyło się wcześniej. Z drugiej strony plany dzienne wpływają na plany przyszłe.

Planując, nauczyciel może pomagać sobie procedurami wyprowadzania:

1. celów dydaktycznych,

2. konspektami lekcji,

3. taksonomiami,

4. tablicami czynność - treść i synchronistycznymi.
   

1. Cele dydaktyczne mają formę wyrażeń opisujących zmiany, jakie powinny zajść
w uczniach w wyniku nauczania; mogą opisywać zmiany jako operacje, które uczeń potrafi wykonać, mogą też przyjąć postać bardziej ogólną. Prawidłowo sformułowane cele operacyjne składają się z opisu docelowego zachowania ucznia, sytuacji,
w której ma zachowanie to przejawić, i kryteriów osiągnięć.
Cele wyrażone w ogólniejszej formie komunikują ogólny zamiar nauczyciela i nie są tak precyzyjne jak cele operacyjne.

3. Taksonomie pomagają klasyfikować rzeczy i ukazywać związki między nimi. Najpopularniejsza taksonomia Blooma - dzieli cele na trzy zasadnicze dziedziny:

• poznawczą,

• emocjonalną

• i psycho-ruchową.

Momenty krytyczne w planowaniu to:

1. dobór treści nauczania,

2. dobór czynności,

3. ustalenie porządku,

4. kształtowanie ducha i spójności grupy.
   

Schematy planu lekcji mogą być rozmaite, w zasadzie jednak dobry plan
wymienia jasno sformułowane cele, sekwencję czynności uczenia się i środki kontroli uczenia się.

Przy planowaniu zadań długoterminowych pomocne są tablice synchronistyczne.

4. Tablica czynność - treść jest narzędziem planistycznym ułatwiającym
połączenie w nauczaniu celów, treści i oczekiwanych efektów uczenia się.
Skuteczny nauczyciel umie przygotować poprawne pod względem formalnym plany. Potrafi także dokonać w nich poprawek, jeśli okażą się nieodpowiednie lub nieefektywne.

PRZEDMIOT PLANOWANIA

Zajmiemy się teraz kolejno sferami nauczania, które stanowią przedmiot planów przygotowywanych przez nauczycieli.

Fazy planowania

Zwykle wyróżnia się trzy fazy planowania i podejmowania decyzji dydak-
tycznych: przed rozpoczęciem nauczania, w trakcie nauczania i po zakończeniu nauczania. Fazy te, wraz z rodzajami decyzji, jakie podejmuje się
w każdej z nich, zostały zebrane w tabeli

Trzy fazy planowania i podejmowania decyzji:

Faza przed lekcyjna	Faza śródlekcyjna	Faza zamykająca
-Wybór treści -Wybór sposobu nauczania -Gospodarowanie czasem i przestrzenią -Motywowanie	-Prezentacja -Odpytywanie -Pomaganie -Ćwiczenia praktyczne -Czas wyczekiwania -Zmiany metodyczne -Pomaganie -Utrzymywanie ładu	-Sprawdzanie zrozumienia -Informacja zwrotna -Chwalenie i krytykowanie -Kontrola (testowanie) -Wystawianie stopni (ocenianie)

Nauczycielskie planowanie ma wiele aspektów i że wiele czynności składających się na nauczanie wraz z tymi, które składają się na decyzje o celach i treści lekcji, wymaga planowania.

Na przykład dobór treści nauczania może nastąpić dopiero po poddaniu starannej analizie i badaniu uczniowskiej wiedzy uprzedniej, nauczycielskiej wiedzy przedmiotowej i natury samej treści. Także wiele decyzji w fazie zamykającej, na przykład dotyczących wyboru rodzaju sprawdzianu lub sposobu wystawiania ocen, można podjąć dopiero po dojrzałym namyśle.
Z drugiej strony plan i decyzje podejmowane w trakcie samego nauczania muszą się rodzić spontanicznie, pod wpływem chwili.

Okresy planistyczne

Plany nauczycieli muszą obejmować różne okresy planistyczne, czyli
różny czas, poczynając od następnej minuty czy godziny, do tygodnia, miesiąca lub roku. Plany pracy całej szkoły, mogą być nawet wieloletnie. Oczywiście, planowanie, co zrobić lub, co zrealizować jutro, jest zasadniczo odmienne od planowania rocznego. Poza tym na plan danego dnia oddziałuje to, co zdarzyło się wcześniej, a z kolei to, co zdarzy się tego dnia, wpłynie na plany na następne dni i tygodnie.

Pozwoliło to wyróżnić następujące okresy planistyczne, jakie uwzględniała w swym planowaniu badań nauczycielka:

• dzienne,

• tygodniowe,

• semestralne,

• roczne

• obejmujące jednostkę tematyczną.

Na każdym szczeblu planowania nauczycielka uwzględniała cztery elementy:

• cele planowania,

• źródła informacji,

• formę planu

• kryteria oceny skuteczności planu.

Planowanie na kolejnych szczeblach

	Cele planowania	Dane	Forma planu	Kryteria efektywności
Planowanie roczne	l. Ustalenie treści (względnie ogólne i w granicach celów) 2. Ustalenie kolejności realizacji materiału 3. Zaopatrzenie w materiały dydaktyczne	l. Dane liczbowe o uczniach 2. Dostępne materiały 3. Program nauczania ­ 4. Doświadczenie w obejmujące daną treść i materiały	1. Ogólny szkic -podstawowe elementy treści	l. Pojemność planu 2. Zgodność z celami
Planowanie semestralne	l. Szczegółowy dobór treści 2. Ustalenie rozkładu tygodniowego; cele nauczyciela, cele na dany semestr	l. Bezpośredni kontakt z uczniami 2. Ramy czasowe (szkolny plan lekcji) 3. Dostępne materiały dydaktyczne	l. Dopracowanie- odpowiedniego fragmentu z planu rocznego 2. Tygodniowy rozkład zajęć	l. Pojemność, zupełność, i szczegółowość ­ planu 2. Czy rozkład tygodniowy jest dostatecznie pojemny i odpowiada planowi realizacyjnemu celów; zharmonizowanie celów
Planowanie jednostki tematycznej	l. Opracowanie sekwencji sytuacji, w których ma przebiegać uczenie się 2. Przedstawienie całościowej, spójnej i znaczącej treści nauczania, dostosowanej do poziomu nauczania	l. Uczniowie - zdolności, zainteresowania itd. 2. Materiały dydaktyczne 3. Cele kształcenia przyjęte dla okręgu szkolnego 4. Pomoce i urządzenia	l. Określenie czynności i treści 2. Lista sekwencji czynności	l. Organizacja, sekwencje, zharmoni­zowanie 2. Zgodność z celami rocznymi i semestralny­mi 3. Dostosowanie do przewidywanych zainteresowań i zaangażowania uczniów

	Cele planowania	Dane	Forma planu	Kryteria efektywności
Planowanie tygodniowe	l. Rozpisanie tygodniowego planu na dni 2. Przystosowanie planu do okoliczności, uwzględnienie specjalnych potrzeb 3. Utrzymanie ciągłości i regularności pracy	l. Osiągnięcia uczniów z poprzednich dni 2. Rozkład imprez szkolnych i poza- szkolnych 3. Materiały dydaktyczne	l. Harmonogram czynności 2. Uwzględnienie pauz	1. Zupełność 2. Zgodność z tygodniowym rozkładem zajęć 3. Elastyczność- odporność na zakłócenia 4. Zgodność z celami
Planowanie dzienne	l. Przygotowanie klasy do zajęć w następnym dniu 2. Uzupełnienie planów dotyczących działań własnych i uczniów 3. Przystosowanie planu dnia do zaistniałych okoliczności 4. Przygotowanie uczniów do prze- widzianych na dany dzień działań	l. Instrukcje zawarte w materiałach przewidzianych do użytku 2. Przydział czasu na poszczególne czynności 3. Ocena "stanu" grupy w chwili rozpoczęcia nauki w danym dniu 4. Utrzymujące się zainteresowanie, zaangażowanie i zapał uczniów	l. Rozkład dnia (wypisany na tablicy i przedyskutowany z uczniami) 2. Przygotowanie materiałów i urządzeń	1.Czy nie ma luk w przygotowaniach i decyzjach o treści , materiałach itp. 2. Wykazywany przez uczniów poziom zaangażowania, zapału i zainteresowania

INSTRUMENTY PLANOWANIA

Plany lekcji

Celami dydaktycznymi posługujemy się, łącząc je z planami lekcji, nauczyciele sporządzają zarówno plany krótkoterminowe, jak i długoterminowe.

Planowanie dzienne

Najwięcej uwagi poświęca się planom dziennym (planowi lekcji).
Sporządzanie ich jest w niektórych szkołach obowiązkowe. W innych nauczycielom narzuca się nawet formę planu. Zwykle plany dzienne zarysowują treść nauczania, sposoby motywowania uczniów, dokładnie określają czynności
uczniów, potrzebne materiały dydaktyczne oraz proces kontroli i oceny.
Liczba szczegółów może być różna. Nauczyciele opiekujący się początkującym nauczycielem mogą wymagać od niego sporządzania dokładnych planów dziennych.

Improwizowanie

Plany dzienne mogą przybierać rozmaite formy. Często forma planu zależy od właściwości danej lekcji, każdy model nauczania wymaga planu w innym nieco kształcie. W wielu szkołach żąda się od wszystkich nauczycieli przygotowywania planów lekcji w jednej, określonej formie.

Zwykle plan taki powinien zawierać elementy, które znajdziemy na rysunku przedstawiającym szablonowy plan lekcji. Zauważmy, że plan ów obejmuje jasno sformułowane cele oraz ułożone kolejno czynności uczenia się; rozpoczyna się od określenia sposobu "uruchomienia" uczniów, a kończy przemyślanym zakończeniem
i zadaniem pracy domowej. Plan w takiej formie może służyć jako podstawa zarówno oceny uczenia się, jak i samej lekcji.

Szablonowy plan lekcji:

Temat / przedmiot --------- Klasa ---------

PLANOWANIE PRZEDLEKCYJNE

Cele: Dziedzina:

poznawcza
emocjonalna
motoryczna/umiejętności

Materiały/wymagania organizacyjne/modyfikacje

PLANOWANIE ŚRÓDLEKCYJNE

Wprowadzenie / nastawienie:

Sekwencja / syntaksa czynności uczenia się:

Zakończenie:

Praca domowa:

PLANOWANIE ZAMYKAJĄCE

Ocena postępów:

• formalna:

• nieformalna:

Ocena lekcji (jak przeszła lekcja? Co poprawić.)

Planowanie tygodniowe i planowanie jednostki tematycznej

Dla większości szkół i nauczycieli podstawową całością organizacyjną nauczania jest tydzień lub jednostka tematyczna. Jednostka tematyczna jest czymś w rodzaju osobnej, spójnej logicznie porcji materiału nauczania i odpowiadających im umiejętności. Zwykle składa się na nią więcej lekcji niż jedna. Treść jednostki może odpowiadać rozdziałowi podręcznika lub działowi programowemu. Przykłady jednostek tematycznych to "Nauka o zdaniu", "Wojna Domowa", "Ułamki", "Serce", "Nowele Hemingwaya".

Pod wielu względami planowanie jednostek tematycznych ma większe znaczenie od planowania dziennego, spaja bowiem w całość różnorodne cele, treści i czynności,
o których myśli nauczyciel. Określa także ogólny przebieg pewnej serii lekcji przez okres kilkudniowy, kilkutygodniowy, nawet kilkumiesięczny. Często też odzwierciedla to, jak nauczyciel pojmuje materiał nauczania i proces dydaktyczny.

Plany jednostek tematycznych można udostępniać uczniom, gdyż pomogą zorientować się im w zamiarach nauczyciela i w tym, dokąd prowadzą poszczególne lekcje. Znając cele jednostki i przypisane sobie czynności, uczniowie spostrzegą, czego oczekuje się od nich, a więc czego mają się nauczyć. Starszym uczniom plany pomogą w gospodarowaniu czasem i kontrolowaniu własnych postępów.

Przez lata pracy doświadczeni nauczyciele przygotowują plany jednostek tematycznych i materiały pomocnicze, którymi mogą potem posługiwać się wielokrotnie. Większość początkujących nauczycieli musi jednak polegać na
podręcznikach i przewodnikach dla nauczycieli. Autorami
przewodników metodycznych są najczęściej doświadczeni nauczyciele, i jeśli
nawet ich podejście do treści programowej nie odpowiada upodobaniom
jakiegoś nauczyciela, to przecież dostarczają wzoru, który można naśladować.

Warto wziąć pod uwagę dwie przestrogi:

-Pierwsza bierze się stąd, że niektórzy początkujący nauczyciele szkół średnich i klas wyższych w szkole podstawowej w znacznej mierze polegają na swoich podręcznikach uniwersyteckich oraz na rozkładach materiału i planach jednostek tematycznych, którymi posługiwali się ich uniwersyteccy wykładowcy metodyki. Nie są to materiały odpowiednie dla młodszych nauczycieli, nie przygotowanych do radzenia sobie ze skomplikowaną treścią uniwersyteckich kursów.

-Druga przestroga dotyczy nauczycieli, którzy mimo lat doświadczeń wciąż korzy-
stają z podręczników jako podstawy planowania i porządkowania czynności
dydaktycznych. Nauczanie i uczenie się to procesy twórcze i ewolucyjne,
trzeba nadawać im postać dostosowaną do danej grupy uczniów w danej
chwili. Tylko pod tym warunkiem lekcje będą mogły wznieść się ponad
monotonną szarzyznę i pobudzić uczniów intelektualnie.

Plany roczne

Plany roczne także mają zasadnicze znaczenie, jednak ze względu na stopień niepewności i złożoność, charakteryzujące pracę większości szkół, nie uda się ich opracować z taką dokładnością jak planów dziennych lub planów jednostek tematycznych. Ogólnie - skuteczność planów rocznych zależ od tego, na ile dobrze radzą sobie z trzema następującymi kwestiami: - Większość nauczycieli ma
w zamyśle pewne postawy, cele i idee, w które chcieliby wyposażyć swych uczniów

Zakres. Niewielu nauczycielom brakuje materiału do przerobienia - słychać narzekania, że czas ucieka, a wiele ważnych tematów czeka na swoją kolej.
Początkujący nauczyciel powinni jednak starannie przygotować plan jeśli chcą zdążyć z materiałem.

Planowanie rocznego rozkładu materiału wymaga, aby postawić sobie pytanie, co
w treściach nauczania jest rzeczywiście ważne, ustalić priorytety. Potem trzeba wykorzystać każdą lekcję. Nauczyciele są skłonni nauczać zbyt wiele, zbyt powierzchownie. Lepiej przysłużyć się uczniom, redukując listę haseł programowych.
Większość początkujących nauczycieli przecenia ilość czasu, do dyspozycji, a nie docenia, jak dużo czasu potrzeba, aby nauczy dobrze.

Cykliczność. Doświadczeni nauczyciele wiedzą, że nauka w szkole przechodzi
przez pewne cykle i że pewnych tematów lepiej uczyć się w tym a nie innym czasie
Cykle szkolne i odpowiadające im stany emocjonalne i psychiczne obracają się wokół rozpoczęcia i zakończenia szkoły, dni tygodnia, przerw wakacyjnych, pór roku, świąt
i szkolnych uroczystości.,

INTERNET www.men.waw.pl/oswiata/ „Ramowe plany nauczania w szkołach publicznych”

Arends R.I.: Uczymy się nauczać, Warszawa, PWN, 1994

Kupisiewicz Cz.: Podstawy dydaktyki ogólnej, Warszawa, PWN, 1977

Dydaktyka ogólna i metodyka str. 3

Opracowała: Mgr Jolanta Szabłowska

---