Sposoby i rola planowania pracy dydaktycznej.


Praca nauczyciela każdego przedmiotu opiera się w głównych założeniach na
podstawie programowej, dalej na wybranym przez nauczyciela lub szkołę programie nauczania oraz przygotowanych przez nauczyciela rozkładach materiału. W procesie planowania oficjalny program nauczania ulega przetworzeniu i przystosowaniu do konkretnych warunków i możliwości zarówno szkoły jak i nauczyciela. Pewne treści zostają dodane, inne ujęte, a jeszcze inne poddane interpretacji. Nauczyciel decyduje o wyborze podręczników i zeszytów ćwiczeń dla uczniów, o tempie i kolejności nauczanie i o tym, na co zostanie położony nacisk. Planuje się także jak rozłożyć czas nauczania, jak zorganizować nauczanie grupowe czy też jak poradzić sobie z zakłóceniami normalnego toku pracy. Tak więc wkład pracy analitycznej nauczyciela jest niezbędny bowiem planowanie nauczania i podejmowanie w związku z tym decyzji to jedne z najważniejszych dydaktycznych aspektów pracy nauczyciela; to od niego w dużej mierze zależy, co i jak jest nauczane w szkole.
Plany dydaktyczne obejmują różne okresy planistyczne bowiem nauczyciele sporządzają zarówno plany krótkotrwałe, jak i długoterminowe. Planowaniem obejmują Oni zarówno jedną godzinę lekcyjną, jednostkę tematyczną, jak również cykle dzienne, tygodniowe, miesięczne, czy też roczne. Oczywiście, planowanie, co zrobić lub co zrealizować jutro, jest zasadniczo odmienne od planowania semestralnego czy rocznego. Oba są jednak ważne. W ogólnym zarysie wyróżniamy trzy etapy planowania:

I. planowanie kierunkowe - obejmujące swym zasięgiem semestr, rok szkolny.
II. planowanie wynikowe - obejmujące swym zasięgiem dział programowy, dużą jednostkę tematyczną
III. planowanie metodyczne - dotyczące lekcji lub ich cyklu.

Wymienione etapy planowania zajęć dydaktycznych stanowią rozwinięcie tradycyjnego rozkładu materiału i przygotowania lekcji przez nauczyciela. O ile jednak dotychczas większość działań dotyczyła materiału nauczania i metod jego „ przekazywania”, o tyle teraz uwaga nauczyciela ma być skoncentrowana na celach, które powinny być osiągnięte przez uczniów, i wymaganiach, określających poziomy osiągnięcia tych celów. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 21 marca 2001r. w sprawie warunków i sposobie oceniania, klasyfikowania i promowania uczniów i słuchaczy oraz przeprowadzania egzaminów w szkołach publicznych obliguje bowiem nauczycieli do sformułowania ( zatem zaplanowania) wymagań edukacyjnych i podaniu ich do wiadomości uczniom oraz ich rodzicom.


Planowanie kierunkowe

Wyraża ono dydaktyczną koncepcję danego zakresu treści kształcenia. Są więc to decyzje najogólniejsze obejmujące swoim zasięgiem rok szkolny lub semestr. Ma ono za zadanie powiązać cele poznawcze kształcenia z celami motywacyjnymi oraz dobrać do nich materiał kształcenia. Polega na ustaleniu, jakie jednostki materiału kształcenia umożliwią osiągnięcie poszczególnych celów kształcenia. Jednocześnie wymaga, aby postawić sobie pytanie, co w treściach nauczania jest rzeczywiście ważne i czemu mają one służyć. Akcentuje ono:
- pierwszeństwo celów edukacyjnych , a wtórność treści nauczania,
- pierwszeństwo treści nauczania względem metod kształcenia.
Planowanie kierunkowe nie przesądza o ocenie osiągnięć uczniów i sposobie prowadzenia zajęć dydaktycznych, ale ukierunkowuje te czynności nauczyciela. Zwięzły i przejrzysty plan kierunkowy będzie bardzo pomocny na dalszych etapach planowania czyli w planowaniu wynikowym i metodyczny oraz we wszystkich działaniach związanych ze sprawdzaniem i ocenianiem osiągnięć uczniów. Zapobiegnie to sytuacji, w której cele kształcenia gubią się lub rozpływają, a więc trzeba ich poszukiwać dla kolejnych tematów lekcji.

Planowanie wynikowe

Planowanie wynikowe w dydaktyce opiera się na realistycznie określonych wymaganiach programowych. Powinno ono doprowadzić do hierarchii tychże wymagań w związku z kolejnymi tematami zajęć. Według tych wymagań nauczyciel ocenia osiągnięcia uczniów i skuteczność własnej pracy. Projektując więc wymagania programowe należy uwzględnić różne aspekty i wyznaczyć kryteria, według których oceniany będzie uczeń. Kryteriami tymi mogą być:
- przystępność,
- użyteczność,
- niezbędność międzyprzedmiotowa,
- niezbędność wewnątrzprzedmiotowa,
- niezawodność.
W każdym z kryteriów wyznaczyć należy wymagania podstawowe i wymagania ponadpodstawowe, które aby mogły być użyteczne dla nauczyciela muszą być:
- dostatecznie wyraziste czyli jasno sprecyzowane,
- realne -możliwe do osiągnięcia,
- zróżnicowane- takie bowiem są uzdolnienia, motywacje i potrzeby poznawcze uczniów. Ponadto zróżnicowanie wymagań opiera się na założeniu, iż nie da się utrzymać dostatecznie wysokiego jednolitego poziomu wymagań wobec wszystkich uczniów. W tej sytuacji konieczne jest ustopniowanie wymagań, tak aby niższe poziomy - zwłaszcza poziom podstawowy - obejmował wiedzę spójną i praktycznie niezbędną.
Wymagania są formułowane jako opisy opanowanych czynności z nasyceniem odpowiednim materiałem kształcenia.
Już sama nazwa plan wynikowy ma podkreślić, że jest on nastawiony na wynik (rozumiany jako nabycie umiejętności) , a nie- jak to planowano w rozkładzie, na pełną realizację materiału nauczania. Planowanie wynikowe integruje w swej strukturze cele edukacyjne z materiałem nauczania. Przy czym cele dydaktyczne mają tu formę wyrażeń opisujących zmiany, jakie powinny zajść w uczniach w wyniku nauczania. Zmiany te mogą być opisane jako operacje, które uczeń potrafi wykonać. Mogą też przyjąć postać bardziej ogólną.
Prawidłowo sformułowane cele operacyjne składają się z następujących elementów:
- czynności ucznia - czyli opisu zadania, które potrafi On wykonać,
- treści - czyli zakresu materiału w stosunku, do której czynność ma być wykonana,
- warunku - opisanie okoliczności, sytuacji, w jakiej czynność ma się przejawiać
- kryteriów osiągnięć - określenie poziomu wymagań
Cele wyrażone w ogólniejszej formie komunikują ogólny zamiar nauczyciela i nie są tak precyzyjne jak cele operacyjne.
Konstruowanie planu wynikowego i operacjonalizacja celów nauczania to zagadnienia niezwykle ważne w planowaniu pracy nauczyciela i bynajmniej nie należące do najłatwiejszych. Tworząc plan wynikowy musimy wziąć pod uwagę:
- prawo oświatowe ( m. in. podstawę programową)
- program nauczania,
- szkolny plan dydaktyczny,
- szkolny plan wychowawczy,
- przedmiotowy system oceniania.
Ponadto dobry, a więc w tym przypadku przede wszystkim użyteczny, plan wynikowy, dla posługującego się nim nauczyciela powinien spełniać określone wymagania. Powinien więc być:
- celowy- prowadzący do osiągnięcia wyznaczonego celu w konkretnej klasie,
- wykonalny- możliwy do wykonania biorąc pod uwagę specyfikę zespołu uczniowskiego i stopień ich zaawansowania w nauce, bazę materialną, warunki środowiskowe, czy też możliwości edukacyjne nauczyciela,
- spójny- łączący w całość różnorodne cele, treści i czynności, o których myśli nauczyciel, określający ogólny przebieg pewnej serii lekcji przez określony czas.
- zgodny wewnętrznie- bez wewnętrznych przeciwieństw uniemożliwiających jego realizację,
- operatywny- łatwy w stosowaniu nawet dla nauczyciela, który przychodzi za nas na lekcje w ramach zastępstwa,
- giętki- plastyczny, możliwy do modyfikacji, jeżeli zaistnieje taka konieczność,
- szczegółowy- dokładny, jeżeli chodzi o rozpisanie zakresu treści kształcenia oraz o sprecyzowanie wymagań edukacyjnych. Trzeba tu jednak pamiętać, że nadmierne uszczegółowienie planu może sprawić, że będzie on mało czytelny a cele „ zgubią się” gdzieś po drodze.
- długodystansowy- przewidziany do realizacji przez dłuższy okres np. tydzień, miesiąc, semestr,
- terminowy- przeznaczony do realizacji w konkretnym terminie,
- racjonalny- zgodny z prawdą a więc zawierający tylko naukowe fakty, podlegające obiektywnej ocenie
- całościowy- zawierający oprócz treści zawartych w programie nauczania także treści ścieżek edukacyjnych,
- nieskomplikowany- prosty w budowie i zapisie.
Tak skonstruowany plan wynikowy może stać się fundamentem wszelkich działań nauczyciela związanych z diagnozą, badaniem, mierzeniem bądź ewaluacją osiągnięć edukacyjnych ucznia, a więc z tym, co nazywamy ocenianiem. Odzwierciedla on także to, jak nauczyciel pojmuje materiał nauczania i proces dydaktyczny. Systematyczne, świadome i celowe planowanie działań edukacyjnych, zwłaszcza długotrwałych i złożonych pozwoli nam uniknąć najczęściej popełnianych błędów w planowaniu wynikowym, do których zaliczamy:
- Materializm dydaktyczny- wyraża się on w porcjowaniu materiału według podręcznika uczniowskiego, dopisywaniem celów kształcenia, jako swoistej ozdoby, do gotowego materiału.
- Zbyt wysokie wymagania- pojawia się wtedy gdy przecenimy swoje możliwości nauczenia danych uczniów określonego rodzaju czynność Hierarchia wymagań nie może być wówczas utrzymana. Zwłaszcza wymagania podstawowe powinny być ustalone z jak największa starannością i odpowiedzialnością. Spełnienie bowiem tych wymagań nie może być uzależnione od dodatkowego wkładu pracy ucznia poza lekcjami i od pomocy rodziców czy też innych osób z zewnątrz. Planowane zajęcia dydaktyczne powinny zapewnić uczniom przynajmniej osiągnięcie wymagań podstawowych.
- Potraktowanie zawartych w ogólnodostępnych, szeroko użytkowanych planach nauczania tabel z poziomami wymagań jako surogatu planowania wynikowego- może to w gruncie rzeczy przynieść więcej szkody niż pożytku Propozycje autorów programów powinniśmy traktować jedynie jako przykładowe bowiem nawet najbardziej doświadczony autor nie wie o naszych uczniach tyle co My.

Planowanie metodyczne.

Ostatni etap planowania zajęć dydaktycznych to planowanie metodyczne, wytyczające tok zajęć i owocujące dokumentem, którym może być:
- konspekt,
- scenariusz lekcji
- plan metodyczny zajęć dydaktycznych.
Planowanie metodyczne jest projektowaniem przebiegu zajęć dydaktycznych umożliwiających uczniom uzyskanie przewidywanych osiągnięć. Czynności nauczyciela są w nim podporządkowane czynnościom uczniów zmierzającym do tych osiągnięć. Jest to najbardziej elastyczne planowanie, otwarte na pomysły uczniów i prowadzącego zajęcia.
Treść kształcenia, która w poprzednich etapach planowania, została dobrana, określona i powarstwowana, przybiera w planie metodycznym postać zadaniową tzn. przewidziana czynność docelowa ma być przez ucznia opanowana dzięki czynnościom metodycznym nauczyciel.
Planowanie metodyczne obejmuje więc następujące punkty:
- temat lekcji- zgodny z podstawa programową i programem nauczania,
- założone do zrealizowania cele ogólne - wśród, których wyróżniamy cele: poznawcze, wychowawcze i psychomotoryczne,
- cele operacyjne - wyrażone najczęściej w kategoriach konkretnych czynności, jakie w wyniku lekcji maja być opanowane przez uczniów,
- porządek (tok) lekcji wraz z rozbiciem na poszczególne części: wstępną, główną i końcową,
- układ czynności dydaktycznych- charakteryzujący to, co robi nauczyciel w trakcie nauczania i co robią uczniowie ucząc się,
- metody i techniki- dzięki, którym nauczyciel osiągnie zaplanowane cele,
- formy organizacyjne- muszą być dostosowane do zadań dydaktycznych, wieku i możliwości uczniów,
- środki dydaktyczne, - które mają być zastosowane przy realizacji przewidzianych treści w poszczególnych etapach lekcji.

Planowania metodyczne umożliwia nauczycielowi staranne przygotowanie lekcji, a to jest jednym z zasadniczych warunków jej właściwego przeprowadzenia. Pod względem treści lekcje można uznać za przygotowaną, jeżeli nauczyciel sam dobrze rozumie materiał, który ma uczniom przekazać, włada nim swobodnie i potrafi przedstawić go od różnych stron, z różnych punktów widzenia.
Nauczyciel pisząc plan metodyczny czy też scenariusz, który umożliwi Mu przygotowanie się do prowadzenia lekcji, musi pamiętać o spełnieniu warunków, które decydują o skuteczności sporządzanych planów, a mianowicie o warunku:
- wielostronności- spełnienie jego wymaga, aby nauczyciel uwzględnił nie tylko te cele i zadania dydaktyczne, które chce zrealizować, lecz również zadania wychowawcze. W związku z tym powinien on tak zaplanować lekcje, aby w toku jej prowadzenia uczniowie mogli być wdrożeni do solidnego wysiłku, do samodzielnego pokonywania trudności, do samokontroli i samooceny, do obowiązkowości, koleżeńskiej pomocy itp.
- konkretności- spełnienie tego warunku powoduje, iż figurujące w planie zadania są jasno i wyraźnie sformułowane, a zarazem wyrażone w kategoriach wyników podlegających obiektywnej ocenie.
- realizmu- nakazuje on zachowanie w planowaniu metodycznym właściwego umiaru, tzn. nieprzeciążanie uczniów zbyt wieloma zadaniami, stawianie im wymagań, którym potrafią sprostać, liczenie się z tempem pracy, odpowiednie rozkładanie realizacji
zadań w czasie itp.
- urozmaicenia pod względem metodycznym- dotyczy on zróżnicowania modeli i metod nauczania czyli tego co czyni lekcje interesującą.

Jeśli ułożony przez nas plan metodyczny okaże się dobry, lekcja biegnie gładko, niepostrzeżenie dla oczu niefachowców, przechodząc z jednej fazy do drugiej; mniej w niej przerw i mniej problemów z dyscypliną. W miarę doświadczenia nauczyciel zyskuje wyczucie, ile materiału i w jakim tempie jego uczniowie są w stanie „ przerobić”, jak rozpocząć lekcje i jak ją zakończyć, jak modyfikować, jeśli rzeczy nie toczą się zgodnie z planem. Z czasem popełnia coraz mniej błędów w planowaniu metodycznym, do których zaliczamy:
- Formalizacje planowania- nadmierna rozbudowa planowania prowadzi do rygorystycznego trzymania się wzorów, zanikiem pomysłowości, nieumiejętności korzystania z własnych doświadczeń., zmniejszenie nastawienia nauczyciela na kontakt z uczniami itp.
- Przecenianie czynności metodycznych nauczyciela- Bywa, że czynności te wysuwane są w planach metodycznych czy scenariuszach na plan pierwszy. Dzieje się tak przeważnie wtedy, gdy nauczyciel odwzorowuje gotowy plan z podręcznika dydaktycznego. Uczniom pozostaje podążanie za nauczycielem w taki sposób, by nie sprawić kłopotu i nie naruszyć eleganckich proporcji czasowych. Zapomina się w tym przypadku, że zajęcia dydaktyczne mają służyć uczniom do osiągnięcia sprecyzowanych celów kształcenia, a więc ich plan i przebieg powinny być do tego dostosowane, a gdy tego wymaga sytuacja- na poczekaniu zmienione.

Obecnie jest już najwyższa pora na podjęcie decyzji o porzuceniu pisania rozkładów materiału na rzecz planowania wynikowego i metodycznego, pomimo, iż może się nam nasunąć refleksja, że tak doskonałych planów nie potrafimy stworzyć. I nic w tym dziwnego, bo też takie plany powstają stopniowo i stopniowo się doskonalą, a ostateczny kształt przyjmują po kilku latach. Zacząć nad nimi pracę należy jednak od razu, może od zaplanowania pracy na miesiąc lub semestr. Ważne jest aby zrozumieć ich istotę i strukturę, aby planować pracę dydaktyczną pod kątem realizacji celów kształcenia i badania osiągnięć.

1

---