1. Malarstwo i historia

Jan Matejko w młodości przeżył bombardowanie Krakowa przez Austriaków w 1848 r. oraz powstanie styczniowe. Pod wpływem narodowych klęsk postanowił porzucić malarstwo religijne, które uważał za swoje powołanie, i poświęcił się prawie wyłącznie malarstwu historycznemu. Sama historia była jego obsesją. Nie potrafił o niej pisać ani opowiadać, więc ją malował. Zarzucano mu swobodne podejście do historii. Sam Matejko traktował swoje obrazy jako głos w polemice dotyczącej przeszłości i przyszłości kraju, a nie wyraz ideologii. Drugą pasją Matejki był kraj. Był on zagorzałym patriotą. Dofinansowywał miasto, biednych i kulturę pokazując swoje obrazy za darmo lub przekazując je państwu. Prace jego były od tej pory analizowane w ramach przekazu ideowego.

Matejko często umieszczał na swoich płótnach osoby, których w danym miejscu nie było (np. Kołłątaj i gen. Wodzicki na obrazie Bitwa pod Racławicami), bo nie chodziło mu o przedstawienie faktu, lecz danie syntezy historiozoficznej. Mimo krytyki historyków, wiele wydarzeń historycznych w publicznej świadomości funkcjonuje tak, jak przedstawił je na swych dziełach malarz.

2. Technika i sztuka malarstwa

Tajemnicą popularności artysty jest nie tylko kunszt wykonania prac, ale przede wszystkim "filmowość" ujęcia historii. Obrazy są kadrowane, spiętrzone i przepełnione namiętnością. Artystę wyróżniała skłonność do komponowania tłumnych, wielopostaciowych scen, często rozwiniętych panoramicznie, rozgrywających się w pozbawionej głębi przestrzeni pierwszego planu, a także potężna skala ekspresji (niekiedy granicząca z patosem), doskonała dramaturgia zarówno w aranżacji całych scen, jak i w oddaniu póz i gestów poszczególnych postaci, dynamika linii konturu, efektowna, intensywna kolorystyka, często oparta na dysonansach barw lokalnych, przede wszystkim zaś zdolność kreowania postaci o niezwykle wyrazistych, pełnych ekspresji rysach fizjonomicznych i psychicznych. W portrecie nie idealizuje, jest bliższy realistycznemu podejściu. Precyzja konturu, drobiazgowe opracowanie szczegółów oraz starannie wygładzona powierzchnia malarska, uzyskana dzięki oszczędnemu nakładaniu farb. Z upływem czasu w młodzieńczych pracach artysty pojawia się dążenie do indywidualizacji postaci i uchwycenia odmienności ich reakcji psychicznych, do pogłębienia dramaturgii przedstawianych scen. Zastępuje to pewien schematyzm wcześniejszych prac. Warto zwrócić uwagę na jego zamiłowanie do precyzyjnego odtwarzania dawnych strojów, elementów architektury wnętrz, rozmaitych sprzętów i akcesoriów.

Indywidualny styl malarski Matejki ujawnił się około połowy lat sześćdziesiątych XIX w. Jego genezę najczęściej wywodzi się z fascynacji gotycką rzeźbą Wita Stwosza (młody Jan często studiował dzieła mistrza) oraz włoskim malarstwem epoki późnego renesansu (głównie dziełami Paolo Veronese i Tycjana).

W miarę upływu lat coraz większą wagę przywiązuje do prawidłowego i starannego wykończenia prac, aby nadać im trwałość. Inaczej niż w młodości nakłada farbę. Wcześniej oszczędnie, cienką warstwą. Teraz grubo, nie szczędzi farb. Końcowy etap to laserunek, nakładany na mokrą jeszcze farbę, aby obie warstwy związały się i nie zniszczyły podczas konserwacji.

3. Wybrane dzieła

nr	tytuł	czas powstania	technika i wymiary	miejsce przechowywania	ilustracja
1.	Stańczyk (Stańczyk w czasie balu na dworze królowej Bony gdy wieść przychodzi o utracie Smoleńska)	1862	olej na płótnie 120 × 88 cm	Muzeum Narodowe w Warszawie
2.	Kazanie Skargi	1864	olej na płótnie 224 × 397 cm	Zamek Królewski w Warszawie
3.	Polonia - Rok 1863 (Zakuwana Polska)	1864? 1879	olej na płótnie 156 × 232 cm	Muzeum Czartoryskich w Krakowie
4.	Rejtan - Upadek Polski	1866	olej na płótnie 282 × 487 cm	Zamek Królewski w Warszawie
5.	Alchemik Sędziwój i Zygmunt III	1867	olej na desce 72,5 × 131 cm	Muzeum Sztuki w Łodzi
6.	Unia Lubelska	1869	olej na płótnie 298 cm × 512 cm	Muzeum Lubelskie w Lublinie
7.	Stefan Batory pod Pskowem	1872	olej na płótnie 322 × 545 cm	Zamek Królewski w Warszawie
8.	Astronom Kopernik, czyli rozmowa z Bogiem	1873	olej na płótnie 225 × 315 cm	Collegium Novum Uniwersytetu Jagiellońskiego
9.	Zawieszenie dzwonu Zygmunta	1874	olej na desce 94 × 189 cm	Muzeum Narodowe w Warszawie
10.	Śmierć króla Przemysła II	1875		Galeria Nowoczesna w Zagrzebiu
11.	Bitwa pod Grunwaldem	1878	olej na płótnie 426 × 987 cm	Muzeum Narodowe w Warszawie
12.	Hołd pruski	1880-82	olej na płótnie 388 × 875 cm	Muzeum Narodowe w Krakowie
13.	Jan III Sobieski pod Wiedniem	1883		Muzea Watykańskie
14.	Wernyhora	1883-84	olej na płótnie 290 × 204 cm	Muzeum Narodowe w Krakowie
15.	Joanna d'Arc	1886	olej na płótnie 484 × 973 cm	Muzeum Narodowe w Poznaniu
16.	Założenie Akademii Lubrańskiego w Poznaniu	1886		Muzeum Narodowe w Poznaniu
17.	Bitwa pod Racławicami	1888	olej na płótnie 450 × 890 cm	Muzeum Narodowe w Krakowie
18.	cykl Dzieje cywilizacji w Polsce	1888
19.	Zaprowadzenie chrześcijaństwa	1889	olej na desce 79 × 120 cm	Muzeum Narodowe w Warszawie
20.	Chrzest Litwy	1889	olej na płótnie 60 × 115,5 cm	Zamek Królewski w Warszawie
21.	Konstytucja 3 Maja 1791 roku	1891	olej na płótnie 247 cm × 446 cm	Zamek Królewski w Warszawie
22.	Carowie Szujscy na sejmie warszawskim	1892	olej na desce 42 cm × 63 cm	Dom Jana Matejki w Krakowie
23.	Śluby Jana Kazimierza	1893	olej na płótnie 315 cm × 500 cm	Muzeum Narodowe we Wrocławiu

---