reckie słowo gnósis oznacza po prostu „pozna­nie". Jednakże w piśmiennictwie gnostyckim nie chodzi o wiedzę jakąkolwiek. Gnoza jest po­znaniem mającym przedziwne znaczenie. „Bardzo niewielu ludzi może posiąść tę wiedzę, jeden na tysiąc, dwóch na dziesięć tysięcy."¹ Szymon Mag tak zaczyna swoje słynne Objawie­nie (Apophasis):

„Oto jest pismo Objawienia Słowa i Imienia po­chodzące od Myśli i wielkiej nieskończonej Mocy; dlatego będzie ono za­mknięte, schowane, zapieczętowane w miejscu, z którego biorą począ­tek korzenie wszystkiego".

Gnósis, przywilej wtajemniczonych, przeciwstawia się pospoli­tej pistis (wierze) zwykłych wiernych. Nie jest to zatem tylko „pozna-

12

nie" w dosłownym znaczeniu, ale raczej tajemne i tajemnicze objawie­nie. Sekty gnostyków chętnie uważają, że są w posiadaniu ksiąg obcego pochodzenia, przewyższającego ten marny świat, w którym my się tru­dzimy. Dzieła takie są przypisywane osobom niezwykłym, prawdziwym wysłannikom niebios; oto dla przykładu objaśnienie ze Świętej księgi wielkiego Ducha niewidzialnego, jednego z dzieł, którymi posługiwała się sekta sethian:

„Oto księga napisana przez wielkiego Setha (jednego z synów Adama). Pozostawił ją w wysokich górach, ponad które słońce nigdy nie wschodzi i nie może wzejść. Od czasów proroków, apostołów i kazno­dziejów, jego imię nigdy nawet nie pojawiło się w sercach i nie mogło się pojawić. Ich uszy nigdy go nie słyszały. Księgę tę wielki Seth zapisał w pismach w ciągu stu trzydziestu lat; złożył je w górach, które zwą się Charax, po to, by zostały objawione w ostatnich latach, w ostatnich chwilach".²

Wszyscy gnostycy utrzymują, że w tajemny sposób zachowują związek z sekretnymi naukami, jakich Jezus udzielał swoim uczniom: na przykład Bazylides twierdził, że przez Mateusza poznał ezoteryczne nauki, które Zbawiciel objawił temu apostołowi. Członkom sekt gno-styckich zawdzięczamy upowszechnienie licznych apokryfów: Ewange­lii według Egipcjan, Ewangelii Marii, Apokryfu (w dosłownym znacze­niu tego greckiego słowa: tajemnej księgi) Jana i tak dalej. Kto mówi „gnoza", rozumie tym samym przekazywanie tajemnych nauk, „taje­mnic" zastrzeżonych dla niewielkiej ilości „ludzi ducha", dla „pokole­nia niezwyciężonych".

Czym zatem różni się ona od innych doktryn teozoficznych czy okultystycznych? „Gnostycyzmem lub g n o z ą nazywamy albo możemy nazwać każdą doktrynę bądź każdą postawę religijną opiera­jącą się na teorii czy praktyce zbawienia przez poznanie".³ Gnoza.za-wsze wyraża indywidualną potrzebę zbawienia, wyzwolenia:

„Gnoza - pisze profesor Puech - jest przeżyciem albo dotyczy ewentualnego przeżycia wewnętrznego, jakie ma być stanem, którego nie można utracić; poprzez nie podczas iluminacji będącej odrodzeniem i deifikacją człowiek poznaje siebie w prawdzie, przypomina sobie i uświadamia siebie samego, to znaczy jednocześnie swoją naturę i swoje prawdziwe pochodzenie; dzięki temu zna siebie i odnajduje siebie w Bogu, zna Boga i uważa siebie samego za pochodzącego od Boga i obce­go światu, znajdując w ten sposób, poprzez panowanie nad swoim «ja» i nad swoim prawdziwym losem, wyjaśnienie swojego losu i całkowitą pewność zbawienia, uważając się za istotę - po wsze czasy—zbawioną".⁴

Theodot, uczeń Walentyna, mówi, że posiąść gnozę, znaczy po-

13

znać, „kim byliśmy i kim się staliśmy, gdzie byliśmy i gdzie nas wrzuco­no, dokąd zmierzamy i skąd przyjdzie nasze wybawienie, czym są naro­dziny i czym jest odrodzenie".⁵

Gnoza zawsze odpowiada subiektywnej obawie jednostki, którą dręczą wielkie zagadki metafizyczne. Pistis Sophia (Wiara i Mądrość), najsławniejsze z pism gnostyckich w języku koptyjskim, podaje długą listę informacji, które uzyskują wybrane dusze: dlaczego stworzono światło i ciemność, chaos, skarby światła, bezbożników, dobrych, ema-nacje światła, grzech, chrzty, gniew, bluźnierstwo, obelgę, cudzołóst­wo, niewinność, pychę, śmiech, obmowę, posłuszeństwo i pokorę, boga­ctwo i niewolnictwo; dlaczego istnieją gady, dzikie zwierzęta, bydło, szlachetne kamienie, złoto, srebro, rośliny, woda, zachód, wschód, gwiazdy i tak dalej .* Oznacza to, że gnoza pozwala człowiekowi - odsła­niając przed nim tajemnicę, jaka okrywa jego pochodzenie i los - zrozu­mieć znaczenie wszystkich rzeczy.

Takie „poznanie", takie „olśnienie" czyni obdarzonego nim istotą czarodziejską.

„Człowiek bowiem jest istotą boską, która powinna być porów­nywana nie do reszty istot ziemskich, ale do tych w górze, w niebie, któ­rych zwiemy bogami. Jeśli mamy powiedzieć prawdę, jeszcze przed tymi bogami człowiek został rzeczywiście stworzony człowiekiem albo przynajmniej między bogami i człowiekiem istnieje całkowita równość władzy.

W istocie żaden z bogów niebiańskich nie przekroczy granicy niebios i nie zejdzie na ziemię; człowiek natomiast wznosi się nawet do nieba, osądza je i wie, co w niebie jest w górze, a co na dole, i poznaje dokładnie całą resztę, a co najwspanialsze, nie ma nawet potrzeby opu­szczać ziemi, żeby znaleźć się u góry, tak daleko bowiem sięga jego wła­dza".⁷

Znany jest słynny fragment ze świętego Pawła, często cytowany w ezoteryzmie chrześcijańskim:

„Znam ci ja męża w Chrystusie; a było to przed laty czternastu

• czy działo się to w ciele jego - nie wiem; lub czy działo się to poza cia­
  łem jego - nie wiem; Bóg to wie; mąż ten porwany był w zachwycie aż
  do trzeciego nieba. I wiem o tym mężu - byłoż to w ciele czy poza ciałem

• tego nie wiem; Bóg to wie; został on porwany w zachwycie aż do raju
  i usłyszał tam słowa tajemnicze, których nie wolno człowiekowi powtó­
  rzyć".⁸

Dzięki olśnieniu, które mu przypada w udziale, gnostyk posłu­guje się nawet egzystencjalnym lękiem, żeby osiągnąć wiedzę ostatecz­ną.

14

„Istotnie gorzka jest woda - mówi Szymon (Mag) - którą znaj­dujemy w Morzu Czerwonym (Szymon interpretuje werset z Księgi Wyjścia), bo jest ona drogą prowadzącą do poznania spraw życia, drogą wiodącą poprzez trudności i rozczarowania. Ale zamieniona przez Moj­żesza, to znaczy przez Słowo, ta gorzka woda staje się słodka."⁹

Gnoza - symbolizowana przez oświecający i stwórczy pło­mień- wydziera duszę wybrańca z głębokiego „snu", w jaki zapadła i stąd stosowanie ćwiczeń duchowych mających na celu wywołanie spe­cjalnych stanów świadomości i nieświadomości.

Jednakże gnósis -jeśli raz ją się zdobędzie, jest poznaniem cał­kowitym, bezpośrednim, które jednostka osiąga w całości albo nie osią­ga wcale; jest to poznanie samo w sobie, absolutne, które obejmuje czło­wieka, kosmos oraz Bóstwo. I tylko poprzez poznanie - a nie przez wia­rę lub czyny - jednostka może być zbawiona: niezależnie od cech gno-stycyzmu jako filozofii religijnej¹⁰, właśnie to powszechne stanowisko charakteryzuje gnozę; jak również - dodać należy - charakteryzuje ją także postawa egzystencjalna, z której się wywodzi: to poprzez swój charakter przeżytego doświadczenia gnoza przejawia swoja prawdziwą oryginalność¹¹.

Paradoksalne, niektórzy gnostycy chrześcijańscy przypisują chęci poznania genezę zła: w jednej z wersji mitu o Sophii, błędem tej „Mądrości" była chęć kontemplacji nieskończonego Bóstwa; inna istota mityczno-metafizyczna - Horos, „Granica" - uświadomi Sophii ograni­czenia jej natury. Bazylides ogłasza nadejście „wielkiej Niewiedzy", która zawładnie wszystkimi istniejącymi stworzeniami, a te nie będą odtąd usiłowały dowiedzieć się, co jest ponad nimi. „Nieśmiertelne są wszystkie istoty, które pozostaną na swoim miejscu."¹² Ale taka posta­wa jest w gnostycyzmie zupełnie wyjątkowa.

* * *

Gnostyk zbawia się przez poznanie, ale dlaczego trzeba się zba­wić? W ten sposób dochodzimy do problemu postawy gnostyka wobec jego ciała, świata widzialnego i bytu materialnego w ogóle.

15

NĘDZA CZŁOWIEKA Człowiek więźniem swego ciała

„Nie miejcie litości dla ciała zrodzonego z zepsucia - głosi jedna z modlitw katarskich - ale zmiłujcie się nad duchem, który jest w nim uwięziony."

Gnostyk uważa swoje ciało za „więzienie", w którym zostało uwięzione jego prawdziwe „ja":

„O Boże światła, droga duszo! Któż oślepił twoje świetliste oko?... Bezustannie popadasz z jednego nieszczęścia w drugie i nawet się do tego nie przyznajesz... I któż wygnał cię z tej cudownej ziemi bo­żej, któż zaniknął cię w tym mrocznym więzieniu?"¹³

„Jestem Bogiem zrodzonym z bogów, wspaniałym, świetnym, błyszczącym, promieniującym, pachnącym i pięknym - ale teraz popa­dłem w nieszczęście. Schwytały mnie diabły niezliczone, odrażające, które sprawiły, że jestem bezsilny."¹⁴

„Ciężko i źle mi w cielesnym ubiorze, w który mnie odziano i wrzucono"

(mówi to dusza).¹⁵

Gnostyk nieustępliwie manifestuje nieprzezwyciężony wstręt do różnych przejawów zwykłego życia płciowego (do pociągu płciowego, stosunku, poczęcia, porodu), a nawet do najważniejszych stadiów życia cielesnego (narodzin, chorób, starości, śmierci). Wstręt do ciała prowa­dzi powoli do uznania go za rzecz obcą, którą trzeba jednak znosić: ciało porównuje się do „trupa", do „grobu", „więzienia", „niepożąda­nego towarzysza", „intruza", „oszusta", „nieprzyjaciela", „pożerają­cego potwora", „morza, którego wichury grożą pochłonięciem nas". Ciało, narzędzie upokorzenia i cierpienia, ciągnie ducha w dół, pogrąża go w upokarzającym odrętwieniu, w stopniowym zapominaniu własnej genealogii. Czysty gnostyk dojdzie w tym do uznania płodzenia za przy­czynę „uwięzienia" nieszczęśliwych dusz.¹⁶

Czasami pogardę wobec ciała można odnaleźć w kazaniu katoli­ckim, ale w rzeczywistości chodzi o coś innego: kiedy jakiś kaznodzieja (na przykład Bossuet) czyni aluzję do potencjalnych trupów, którymi są w sumie wszystkie istoty ludzkie, nie chodzi o potępienie ciała, ale o uka­zanie jego marności, nietrwałego, przemijającego charakteru wszy­stkiego, co jest tylko „ziemskie", natomias prokreacja nie będąc niczym złym, jest obowiązkiem każdej katolickiej pary małżeńskiej.

16

Postawa Buddy jest bliższa pesymizmowi gnostyków: „Narodziny są cierpieniem, starzenie się jest cierpieniem, choro­ba jest cierpieniem, śmierć jest cierpieniem, związek z tym, czego nie lu­bimy, jest cierpieniem, rozłąka z tym, co lubimy, jest cierpieniem (...) To pragnienie zawsze wymagające powoduje odrodzenie, któremu to­warzyszy przywiązanie uczuciowe, pociąg dp życia w tej czy innej for­mie, to znaczy do uciechy zmysłowej, egzystencji lub unicestwie­nia...".¹⁷

Jednak buddyzm przypisuje „pragnieniu" bezosobowy determi-nizm, podczas gdy i punktu widzenia gnostyków, ciało jest czymś ze­psutym, złym i odrażającym.

Człowiek więźniem swojej niższej duszy

Jest jeszcze gorzej: więzi nas nie tylko ciało, ale również cała gru­pa determinant, które nie zawsze są pochodzenia cielesnego.

„Wydaje mi się - mówi Walentyn - że w sercu dzieje się prawie to samo, co dzieje się w oberży, kiedy goszczą w niej grubianie... Nie mają oni żadnego szacunku do miejsca, należy ono bowiem do kogo in­nego. Tak samo dzieje się z sercem, kiedy jest zaniedbywane. Jest nie­czyste, staje się siedliskiem niezliczonych demonów. Jeśli jednak jedyny dobry Ojciec spogląda na nie, zostaje ono uświęcone, promienieje światłem."¹⁸

Dwaj inni wielcy gnostycy chrześcijańscy, Bazylides i jego syn Izydor, nazywają pasje „dodatkami" (prosartemata): nie są one nie­rozłącznie związane z duszą, są złośliwymi istotami, nabytymi „osobli­wościami" -instynktami „wilka", „małpy", „lwa" lub „kozła" -które przenikają w głąb duszy, pozostają tam i kształtują podrzędne i prymi­tywne pragnienia.

O ile jednak Bazylides uważa, że ludzie są odpowiedzialni za swoje złe skłonności, nawet podświadome, jeśli nawet są one wynikiem błędów popełnionych we wcześniejszych wcieleniach,¹⁹ to większość gnostyków chętnie przyjmuje teorię platońską, według której zło tłu­maczy się niewiedzą. Negują wolną wolę:

„To oni, archonci Przeznaczenia, zmuszają człowieka do grze­chu".²⁰

Tak czy owak, w każdym człowieku mieszka pewien rodzaj de­monicznej duszy, która tłumi pierwiastek dobra. Człowiek ma dwie du­sze: duszę niebiańską, która jest jego prawdziwym, ja", i duszę gorszą,

17

daną mu przez demony, by zmusić go do grzechu. W zależności od nau­czycieli i od sekt zjawisko to jest interpretowane w różny sposób.

Na przykład w Pistis Sophia znajdujemy ideę, w myśl której du­sza ludzka składa się z trzech części: z części lepszej, ducha, z części gor­szej, cielesnej, oraz z ducha „fałszerza" umieszczonego w człowieku w chwili narodzin i będącego przyczyna grzechu.²¹

Na ogół gnostycy nie uznają prostego przeciwieństwa między pierwiastkiem materialnym i niematerialnym; na ciało i duszę w dosło­wnym znaczeniu nakłada się ważniejszy pierwiastek: duch, czyli pneu-ma.²²

Człowiek więźniem świata

Pesymizm gnostycki będzie mógł ogarnąć cały świat materialny, który okaże się wtedy dziełem chybionym, zgubnym lub zbrodniczym. Problem zła jest obsesją gnostyków: Skąd bierze się zło? Dlaczego zło? Z tych dręczących pytań wywodzi się myśl dualistyczna:

Gnostyk dojdzie do tego, że albo przeciwstawi Bogu materię czy pierwiastek zła, albo odróżni Boga transcendentnego, nieznanego, obcego światu i nieskończenie dobrego od boga gorszego lub wrogie­go, stworzyciela świata i ciał.²³

Gnostyk boleśnie odczuwa fakt, że został wrzucony w zły, „obcy", absurdalny świat, z którym jego prawdziwa istota nie odczuwa żadnego związku.

Świat jest padołem śmierci, cierpień, brzydoty, zła; jest „kloa­ką", „pustynią", „nocą", „wielkimi mrocznymi wodami". Jednocześ­nie jednak jest jak hermetycznie zamknięta forteca, otoczona murami i fosą na pozór nie do przebycia: człowieka tam wrzucono, zamknięto go w niej bez nadziei.

„Uwolnij nas od ciemności tego świata, do którego zostaliśmy wrzuceni" - głosi święta księga mandejczyków.²⁴

Świat²⁵ jest hermetycznie zamknięty, otoczony przez „zewnę­trzne ciemności", „wielkie morze" lub „ścianę z żelaza", która stanowi firmament. Świat jest ufortyfikowany przeciwko Bogu: ale Bóstwo, ze swojej strony, było zmuszone ufortyfikować się przed atakiem świata. Nieugięte bariery przeszkadzają w ucieczce ze świata:

„Ciemności zewnętrzne, ten wielki smok, który trzyma ogon w pysku,²⁶ są poza światem i otaczają cały świat".²⁷

Gnostycy przyswoili sobie starą doktrynę astronomiczną o kry­stalicznych „sferach" obracających się wokół ziemi. Posługując się tą

18

koncepcją starożytnych astronomów i astrologów, gnostycy chrześci­jańscy uważają te sfery za nieprzezwyciężalne przeszkody dla duszy, która usiłuje wydostać się ze świata: w bramie każdej z siedmiu sfer sto­ją nieugięci strażnicy, archonci, „książęta" kosmosu²⁸. Planetarni bo­gowie chaldejscy stali się złymi sitami, które wprowadziły do świata su­rowe fatum: siedem planet to zło czyniące bóstwa, które pragną zaszko­dzić ludziom²⁹. Siłj' kierujące obrotem ciał niebieskich narzucają kos­mosowi niezmienną i fatalną konieczność: gnostycy, dalecy od zaakcep­towania przeznaczenia, buntują się przeciwko niej i usiłują się od niej uwolnić.

„Świat - pisze Herakleon - jest opustoszałą kryjówką dzikich zwierząt." „Lęk i ubóstwo - mówi nam Bazylides - towarzyszą istnie­niu, tak jak rdza pokrywa żelazo. "Złem jest już sam fakt istnienia w świecie materialnym. Cały wszechświat jest zły: pojęciu pięknego i dobrego wszechświata gnostycyzm przeciwstawia pojęcie świata, które­mu Najwyższe Bóstwo jest obce - świata, w którym panuje złe fatum, Bóg gorszy lub nieświadomy, to znaczy potworny Książę Ciemności. Świat jest zły, a dusza ludzka została w nim nieuchronnie uwięziona.

„Jezus powiedział: Spójrz, Ojcze: Ścigana przez zło, na ziemi, Z dala od twego tchnienia błądzi na próżno; Szuka ucieczki przed gorzkim chaosem I nie wie, jak go pokonać."³⁰

W bardziej radykalnych odmianach gnostycyzmu bóstwo jest całkowicie wyrzucone poza świat: istnieje tylko w „jasnej" części duszy ludzkiej³¹. Bóg najwyższy będzie pojmowany wtedy jako całkowicie transcendentny wobec świata³². W ostateczności świat, w którym żyjemy, zostanie utożsamiony z piekłem.³³

Kosmos widzialny jest miejscem - ustawicznych i absurdal­nych - narodzin i śmierci, regionem, w którym uwięzione są wyższe dusze od chwili ich upadku w materię. „Wszystko, co znajduje się pod słońcem i księżycem, jest tylko zepsuciem i zamieszaniem."³⁴ Ziemia jest miejscem, gdzie bez przerwy wszystko rodzi się i ginie: jest miej­scem rozpadu (phtord).

Zauważmy, że punkt wyjścia gnostyka jest ten sam, co współcze­snego filozofa - egzystencjalisty: człowiek został wrzucony w świat. Ale postępowanie egzystencjalne pragnie „otworzyć" ego dla świata, podczas gdy praktyka gnostycka odseparowujejeod świa­ta. „Innymi słowy, objawia się tu nie bycie dla świata, lecz istnie-

19

■

nie, które będąc w świecie, nie jest z tego świata, bądź istnienie, które nie chce należeć do świata."³⁵

Subiektywne źródła takiego doświadczenia łatwo zrozumieć: wywodzi się ono z nieznośnego lęku przed złem i cierpieniem wszecho­becnym w świecie materialnym³⁶. Nie należałoby również umniejszać roli politycznych i społecznych przyczyn wywołujących dążenie gnosty-ka do ucieczki z tego świata. „Kiedy gnostycy mówią ze wstrętem o po­tęgach tego świata, o władcach, księstwach, potęgach, tyranach, ar-chontach, to echo ucisku społecznego zawiera się w tym, czego nienawi­dzą."³⁷ Lekceważy się zbytnio społeczno-ekonomiczne podłoże epoki, w której rozwija się gnostycyzm chrześcijański i pogański oraz postępuje rozkład świata antycznego, epoki Spatantike (by użyć niemieckiego określenia): „Mowa o chwili, w której jednostka staje nagle przed pro­blemem swojego przeznaczenia i przeznaczenia cesarstw i cywilizacji, które uważała za ostatecznie uformowane... Dokumenty gnostyckie ukazują postawę duchową tych, którzy byli najbardziej wrażliwi na losy ludzkości."³⁸ Podobieństwo ważnych tematów gnostyckich i pew­nych przejawów współczesnych niepokojów jest bardzo znamienne. „W wielkich społeczeństwach szczęście ociera się o nieszczęście, losy są zagmatwane, panuje nieład. Również samotność, samotność jednostki w wielkich państwach sprawia, że śmierć jest bardziej uciążliwa i pro­wadzi każdego do refleksji nad swym własnym położeniem."³⁹

Człowiek więźniem czasu

Większość teorii gnostyckich zdecydowanie opowiada się za re­inkarnacją: „Twoja dusza - mówił pewien katar świadkowi procesu in-kwizycyjnego - była już w stu ciałach czy w jeszcze ich większej ilości". Dusza błądzi na zakrętach „labiryntu" - to określenie z psalmu naaseń-czyków - którym jest świat, siedlisko zła.⁴⁰ Człowiek przechodzi kolejne odrodzenia, poddaje się przerażającemu cyklowi reinkarnacji (co ma-nicheizm nazywa „przelewaniem z naczynia w naczynie").

Nawet gnostycy, którzy nie uznają reinkarnacji (na przykład Markion), mają obsesję czasu. Podobnie jak świat materialny, czas -który zresztą łączy wszystkie przejawy kosmosu widzialnego - jest „mieszaniną", „plamą": obieg czasu to Fatum. Czas należy do świata materialnego, podczas gdy świat wyższy jest wieczny i oddzielony od tego pierwszego barierą w zasadzie absolutną. Czas jest zły, jest źró­dłem niepokoju: gnoza przeciwstawia się zarówno stoickiej doktrynie czasu cyklicznego, kolistego, jak też chrześcijańskiej koncepcji czasu li-

21

nearnego, który płynie niezmiennie od stworzenia świata.⁴¹ „Czas, któ­ry sam w sobie jest niedostatkiem, zrodził się z katastrofy, z »niedobo-ru«, z zapadnięcia się i rozproszenia w pustce, w Kenóma, rzeczywisto­ści, która istniała wcześniej, jedna i integralna, wewnątrz Plerómy, »Pe-łni«, lub w Aión, Wieczności... Gnostyk pragnie uwolnić się od czasu, przenieść się lub wrócić poza wszelkie stawanie się, wstań, w którym -jak mu się zdaje - był na początku: do niezmienności i prawdy Plerómy, Aión, istoty wiecznej, swojej pełnej istoty."⁴²

Czas zredukowany do stawania się, jest głupotą, mistyfikacją, alienacją i kłamstwem.

„Czy zatrzymamy jego tok przy końcu obecnej egzystencji, czy też wyobrazimy sobie, jak przechodzi przez ogromną i, w zasadzie, nie kończącą się ilość wcieleń, ludzkie stawanie się nagle i nieodwracalnie przerwane poprzez śmierć w pierwszym przypadku, nieskończenie przedłużane w serię rozczarowań i cierpień w drugim, przybiera postać przygnębiającą i tragiczną."⁴³

„Nie jesteśmy z tego świata"

Uwięziony, „wrzucony" w zły, niższy świat, gnostyk ma wraże­nie, że pozostawiono go na pastwę ogromnej i strasznej samotności, w izolacji i smutku; beznadziejnie pragnie znaleźć się poza światem, w przestrzeni, którą uważa za miejsce „prawdziwego życia", wolności i pełnego rozwoju. Jesteśmy na świecie cudzoziemcami - to jedno ze słów-kluczy gnozy - świat jest nam obcy.⁴⁴ Gnostyk odkrywa, że za sprawą swej istoty pochodzi skądinąd, że nie jest (odjąwszy ciało i niskie instynkty) z tego świata - że należy do rasy (genoś) Wybranych, Niena­ruszalnych istot wyższych, nadkosmicznych. Jeśli czuje się wyobcowa­ny* jeśli w tym świecie przebywa „na wygnaniu", znaczy to, że doznaje dręczącej nostalgii za prawdziwą ojczyzną.

„Ty stąd nie pochodzisz, twoi przodkowie nie są stąd: twoim miejscem jest miejsce Życia."⁴⁵

Lepsza część istoty ludzkiej jest pierwiastkiem boskim na wy­gnaniu, tu na ziemi⁴⁶: rozpoznaje ona swoje pierwotne pochodzenie i tym samym się zbawia. Tak oto gnostyk osiąga wyższy stopień pozna­nia:

„Poznanie człowieka jest początkiem doskonałości; poznanie Boga jest jej spełnieniem".⁴⁷

Gnostyk odnajduje swoje prawdziwe „ja" - ponadczasowe i on-tologiczne - tym samym poznaje błogosławiony, boski stan, w jakim znajdował się w niepamiętnej przeszłości.

23

„Gnostyk dojdzie w ten sposób - stwierdza profesor Puech - do zasadniczego stwierdzenia: jestem w tym świecie, ale nie jestem z tego świata. I z tego punktu widzenia świat i życie na świecie będą wydawały się złe, bo są mieszaniną, brutalną i anormalną mieszanką dwóch natur, dwóch sposobów bycia, niezgodnych i sprzecznych, o antagonistycz-nych potrzebach."⁴⁸

Ale jak możliwa jest taka dwoistość? I jak możliwe jest dla gno-styka zbawienie? Stajemy przed straszliwymi problemami kosmogonii (wywodzącej się z teogonii) i soterologii, które dotyczą narodzin świata i sposobu zbawienia. Gnostyk rozwiąże dręczącą zagadkę pochodzenia zła - które katolik traktuje w całkiem odmienny sposób, nawet kiedy, jak w przypadku świętego Pawła, posługuje się językiem bardzo blis­kim językowi gnozy.⁴⁹

KOSMOGONIAISOTEROLOGIA I. Dlaczego istnieją dwa światy?

Sprawa Demiurga: Bóg stwórca i Bog nieznany

Dla gnostyka świat materialny jest zły: jest mrocznym miejscem, w którym cierpią dusze. Dlaczego zatem powstał ten świat, na któ­rym rządzi cierpienie, okrucieństwo i śmierć?

Najprościej jest oczywiście postarać się o winnego. „Pan tego świata lubi krew" - pisze pewien gnostyk z sekty peratów.⁼⁰

Niedobry Demiurg rządzi światem, który stworzył. Oto co pisze autor drugiej księgi Jeu, zwracając się do Żydów i katolików:

„Wasz Bóg jest zły. Słuchajcie mnie teraz, bo objawię wam jego naturę. Jest trzecią potęgą wielkiego Archonta; ma na imię Tarich, syn Sabaótha, Adamasa: jest wrogiem królestwa niebieskiego; ma twarz dzika, zęby wystają mu z ust, a z tyłu ma drugą twarz - lwa".⁵¹

Ten tekst koptyjski wykazuje dowodnie, że sprawcą zła nie jest Bóstwo najwyższe, ale jakiś gorszy, potępiony bóg. W miejsce jedynego demiurga zobaczymy często pojawiającą się zawrotną ilość istot, nie­bezpiecznych sił, które znajdują się między Bóstwem a nieszczęsnymi ludźmi:

„Wszyscy aniołowie Eonów, ich Archaniołowie, ich Archonci, ich Bogowie, ich Panowie, ich Władze, ich Tyrani, ich Siły, ich Iskry, ich Gwiazdy, ich Niewidzialni, ich poprzedni Ojcowie, ich potrójne Po-

tęgi" ⁵²

24

Ci „archonci", „aniołowie" i tak dalej są odpowiedzialni za sro­gie fatum, które panuje tu na dole.⁵³

Ale Demiurg - Bóg stwórca - pojawia się często w gnozach. Jest „Wielkim Archontem", „Protoarchontem" - stoi wyżej niż zwykli aniołowie, mimo że nie jest prawdziwym Bogiem: „on również-mawia­li walentynianie - jest aniołem, ale podobnym do Boga".⁵⁴

Nie musi być okrutny: liczni gnostycy uważali go raczej za pier­wiastek działający w sposób ślepy, nieświadomy. Justyn⁵⁵ na przykład mówi o Demiurgu, że „nie jest obdarzony ani zdolnością przewidywa­nia, ani wiedzą, ani wzrokiem".⁵⁶

Dla Keryntha, jednego z pierwszych gnostyków chrześcijań­skich, świat nie jest dziełem Boga najwyższego, ale mocy, która nawet nie wie o istnieniu Bóstwa wyższego: pierwszej przyczyny.

Często Demiurg jest przedstawiany jako niedoświadczony twór­ca, starający się naśladować dzieło prawdziwego Boga:

„Uczniowie Markosa, jednego z walentynian, mawiali (...) że Demiurg chciał naśladować nieskończoną, wieczną, obcą wszelkiemu ograniczeniu i wszystkim czasom naturę, wyższą Ogdoadę, ale nie mógł odtworzyć jej niezmienności i wiecznotrwałości, ponieważ on sam był owocem braku. Aby zbliżyć się do wieczności Ogdoady, stworzył czas, chwile, serie niezliczonych lat, wyobrażając sobie, że poprzez tę aku­mulację czasu uda mu się naśladować jej nieskończoność".⁵⁷

U Markiona doktryna Demiurga staje się skrajnie dualistyczna. Stworzycielowi świata widzialnego przeciwstawia się Bóg „nieznany", „obcy", „niewidzialny", „ukryty", „transcendentny": pierwszy jest „Bogiem sprawiedliwym" z Biblii, drugi jest „Bogiem dobrym", zapo­wiadanym w Ewangelii. Jako żarliwy chrześcijanin, Markion wyszedł z niewzruszonego założenia: absolutnej prawdziwości Ewangelii.⁵⁸ Ale czy nie jest oczywiste, że Chrystus pojawia się jako syn nieznanego i za­razem nieskończenie dobrego Boga, i że Jahwe ze Starego Testamentu jest przeciwieństwem Boga czystej dobroci? Markion interpretuje Pis­mo Święte w sposób najbardziej dosłowny:w przeciwieństwie do po­zostałych wielkich gnostyków nigdy nie posługuje się alegorią. W ten sposób Stary Testament nie jest dla niego serią mitów ani tym bardziej zbiorem kłamstw: opowiada prawdziwą, choć straszną historię o despo­tycznym panowaniu stwórcy nad światem i ludźmi.

Ten Bóg-stwórca, odpowiedzialny za stworzenie materii i prawo Mojżeszowe, jest absolutnym przeciwieństwem Boga najwyższego, któ­ry pozostał nieznany na świecie aż do objawienia Chrystusowego: jest to Bóg krwawych ofiar, bitew i masakr. Niemniej nie jest on diabłem, Bogiem z gruntu złym (przynajmniej dla Markiona, niektórzy bowiem

25

gnostycy bez wahania tak twierdzą); jest on Bogiem prostej i bezlitosnej sprawiedliwości (dużo gorszej od nieskończonej dobroci Boga naj­wyższego); stworzył świat z pomocą wcześniej istniejącej materii.⁶⁰ Bóg ze Starego Testamentu nie wiedział, że był ponad nim inny, prawdziwy Bóg.⁶¹

Większość gnostyków chrześcijańskich identyfikuje Demiurga -odpowiedzialnego za stworzenie świata widzialnego i uwięzienie duszy w ciele - z „Bogiem żydów": Niepoznawalne najwyższe Bóstwo nie po­winno być mylone z niższym Bogiem ze Starego Testamentu. Nie wszy­scy zajmują tak wrogie mu stanowisko jak Markion, ale Bóg z Biblii nie jest nigdy (z wyjątkiem gnoz skłaniających się ku judaizmowi) identyfi­kowany z pierwszą przyczyną. Oto przykład stanowiska najbardziej zróż­nicowanego, jakie reprezentował gnostyk walentyniański Ptolemeusz:

„Bo jeśli to Prawo (Mojżeszowe) nie zostało ustanowione ani przez samego Boga doskonałego (...), ani tym bardziej przez diabła (...), to tym prawodawcą musi być ktoś trzeci. Jest nim Demiurg: stwo­rzyciel całego świata i wszystkiego, co on zawiera. Różni się od-dwóch pozostałych istot, pośredniczy między nimi, dlatego, nie bez racji, da­wano mu imię Pośrednika".⁶²

Zawsze odnajdujemy ideę, że świat nie był stworzony przez pra­wdziwego Boga, ale przez silę niższą: gnoza dopuszcza zawsze postawę dualistyczną, „przynajmniej początkowo".⁶³

Tym, co prawdziwie gnostyckie, nie jest przeciwstawienie mate­rii i boskości (które istnieje w wielu systemach filozoficznych i religij­nych) , ale przeciwstawienie świata i Boga, światła i ciemności, wyższego i niższego, tego, co „na górze" i tego, co „na dole". Człowiek jest zara­zem częścią gorszego świata i lepszej natury: jest iskrą światła uwięzio­ną w ciele. Ale czy ta dwoistość jest właściwa tylko człowiekowi? Doty­kamy tutaj problemu dualizmu kosmicznego, przeciwstawienia dwóch pierwiastków w samym wnętrzu świata.

Światło i ciemności: dualizm kosmiczny

„W religiach i filozofiach, w których się pojawia- pisze Simone Petrement - dualizm zdaje się łączyć z wiarą w [Boga] transcen­dentnego, nieznanego, który nie jest tylko tym, co nie zostało jeszcze poznane, w niewidzialnego, który nie jest tylko tym, co nie zostało jesz­cze dojrzane, ale który przekracza absolutnie wszystko, co jest widzia­ne i znane. Dokładniej - dualizm zdaje się być skutkiem tej wiary."⁶⁴

Gnoza ustanawia brutalną granicę między dwoma porządkami

26

rzeczywistości: rzeczywistości materialnej, domenie upadku, gnostyk przeciwstawia świat „inny", „nowy", „obcy", „nieznany", „niewi­dzialny", a sferze ciała, podziału, czasu, braku, śmierci, niewiedzy, zła i ciemności - sferę niecielesną, sferę jedności, wieczności, życia, wie­dzy, dobra i światła.

Jest to przeciwieństwo absolutne:

„Gdzie jest dzień, nie ma miejsca dla nocy; gdzie jest noc, nie ma miejsca dla dnia".^6S-

„Zbaw mnie od materii tych ciemności."⁶⁶

„Wyrzeknijcie się świata i wszelkiej materii, którą on zawie­ra."⁶⁷

Gnostycy chętnie nazywają się obcymi (ałlogenes), chcąc dać do zrozumienia, że tworzą szczególną rasę odseparowaną od innych ludzi, bo uczestniczą w wyższym, świetlistym świecie.

Ale złem jest nie tylko podział: jest nim również zmieszanie, połączenie dwóch przeciwstawnych natur. Wskutek katastrofy kosmi­cznej światło zostało uwięzione w ciemnościach:

„Wzięłyśmy cząstkę nieba [uważa się, że mówią to siły demoni­czne], pomieszałyśmy ją i stopiłyśmy z cząstką ziemi i wytworzyłyśmy człowieka".⁶⁸

Demiurga - nazywanego często imieniem hebrajskim Jaldaba-óth („syn chaosu") lub Sabaoth („bóg zastępów") - chcąc wykazać, że jest on Bogiem stworzenia - chętnie przedstawia się jako istotę demoni­czną, która wydarła promień, iskrę Ojcu Początku, by nią ożywić „ziemskie Jeruzalem", materię.⁶⁹ To on, zdaniem różnych sekt (na przykład doketystów i uczniów Karpokratesa), nęka biedne dusze, ka­żąc im odbywać nie kończące się wędrówki poprzez ciała.

Niektóre kosmogonie gnostyckie są bardzo złożone. Według księgi Baruch gnostyka Justyna, geneza rzeczy zawiera trzy pierwiast­ki: Ojca Najwyższego; pierwiastek męski, pozbawiony wszelkiej zdol­ności przewidywania, to jest Elohim; pierwiastek żeński, również po­zbawiony zdolności przewidywania, to jest Eden. Miłość Elohima i Eden wydała na świat anioły z niższych niebiosów. Ale Eden, opuszczo­na przez Elohima, mści się na tym, co Elohim pozostawił na ziemi: na duchu ipneuma), który mieszka w człowieku.

Apokryphon (dosłownie: „Tajemna Księga") Jana opisuje do­kładnie szczegóły stworzenia przez Jaldabaótha-Saklasa nieba i ziemi za pośrednictwem licznych istot obdarzonych postacią zwierząt lub po­tworów: tym złym siłom przeciwstawiają się inne istoty, pełne blasku i równie wielopostaciowe, co te pierwsze. W całej tej mnogości istot łatwo jednak odnaleźć prostą doktrynę: z jednej strony światło, z drugiej cie-

27

inności, a pomiędzy nie sethianie wprowadzają pierwiastek pośredni: „ducha".

Jakkolwiek różne byłyby jej systemy, gnoza opiera się na jed­nym podstawowym przeciwieństwie: rzeczywistości najwyższej, trans­cendentnej, niedostępnej, i świata gorszego, zepsutego i niszczyciel­skiego;⁷⁰ światłu przeciwstawiają się ciemności. Liczne przeciwieństwa (męski-żeński, prawy-lewy, wyższy-niższy, materia-duch, dobro-zło, dobroć-sprawiedliwość, wolność-przeznaczenie i tak dalej) przewijają się zresztą we wszystkich systemach gnostyckich. Pierwotną intuicję gnostyków stanowi intuicja całkowitej sprzeczności dwóch światów: świata górnego i świata dolnego - całkowicie „odciętych" od siebie; dwoistość tę tłumaczy anormalne zmieszanie dwóch antagonistycz-nych natur (światła i ciemności, ducha i ciała), dwóch sposobów bycia z gruntu nie do pogodzenia.

W ten sposób niektóre gnozy prowadzą do dualizmu wewnątrz świata: wyniknie on z konfliktu antagonistycznych pierwiastków jedna­kowej siły. Manicheizm jest typowym przykładem takiej koncepcji.

Irańczyk Mani, współczesny Plotynowi⁷¹, jest zdecydowanym dualistą, który nie waha się przypisać Księciu Ciemności władzy równej potędze dobrego Boga. Jego teksty charakteryzują się radykalnym du­alizmem:

„Ten, który prosi o przyjęcie do religii - pisze Mani - powinien wiedzieć, że dwa pierwiastki - światło i ciemność - mają całkowicie od­mienną naturę".⁷²

„Żywy Paraklet przyszedł do mnie i mówił. Odsłonił mi tajemni­cę ukrytą przed światem i pokoleniami, tajemnicę głębokości i wysoko­ści, odsłonił mi tajemnicę światła i ciemności, tajemnicę walki i tajemni­cę wojny, które rozpaliły ciemności; objawił mi, jak światło (...) zmie­rzyło się z ciemnościami i jak ten świat został zbudowany".⁷³

„Szczęśliwy ten, kto zna dwa drzewa i oddziela je, jedno od dru­giego, kto wie, że nie powstały one jedno z drugiego, nie pochodzą jedno z drugiego i nie wyszły również z jednego pnia".⁷⁴

„Był Bóg i materia, światło i ciemności, dobro i zło, we wszyst­kim sprzeczne tak bardzo, że nic ich nie łączyło".⁷⁵

„Na początku były dwie substancje różne ze swej natury".⁷⁶

Doktryna manichejska jest imponującym i szczegółowym opi­sem chronologicznym praw wojny między Światłością a Ciemnościami, „zmieszania", które jest jej rezultatem, i ostatecznego powrotu do pier­wotnego zróżnicowania. Oto teoria „Trzech Momentów": momentu wstępnego, w którym oba pierwiastki istnieją rozdzielone, momentu pośredniego, kiedy zachodzi przerażające zmieszanie światła i ciemno-

28

ści, oraz momentu końcowego (powrót do podziału). Na początku ist­niały dwa odmienne światy: świetliste królestwo „Ojca Wielkości" i jego Eonów; rozciągało się ono w nieskończoność na północ, zachód, wschód i w górę; oraz królestwo „Księcia Ciemności" sięgające w nie­skończoność na południe i w dół i zagłębiające się „klinem" (ale nie ma tam prawdziwego przenikania) w obszar światła. Te dwa obszary dok­tryna manichejska opisała szczegółowo.⁷⁷

Książę Ciemności chciał podbić wspaniałe Królestwo Światła, stąd tytaniczna walka między dwoma pierwiastkami obfitująca w wiele różnych epizodów. Nie będziemy ich omawiać: przestudiował je w za­dziwiający sposób profesor Puech.⁷⁸ Należy jednak zauważyć, że w ma-nicheizmie Demiurg znów staje się prawdziwym Bogiem: budowa świa­ta jest dziełem Boga, jeśli nawet Książę Ciemności dostarczył mu mate­rii; świat materialny został zbudowany w taki sposób, by stopniowo, metodycznie oswobodzić świetlistą substancję uwięzioną w ciele: słońce i księżyc znów stają się istotami godnymi szacunku, odgrywającymi szczególną rolę w wyzwalaniu dusz ludzkich. Boskie światło staje się wszechobecne, jeśli nawet zostało zmieszane z ciemnościami.

„Wszechświat - mówi nam Mani -jest apteką, w której zdrowie­ją świetliste ciała, ale jest jednocześnie więzieniem, w którym usidlają je mroczne demony."⁷⁹

, Manicheizm jest najbardziej radykalną formą dualizmu kosmo-gonicznego.⁸⁰ Wiele systemów gnozy dochodzi do zbieżnych wniosków. Są jednak takie, które odmawiają wnioskowania z dualizmu de facto o dualizmie opartym na prawie: musimy sobie to uświadomić.

Gnozy momstyczne

Niektórzy gnostycy odmawiają uznawania dwóch pierwiastków boskich, dwóch Bogów. Herakleon, jeden z najwybitniejszych uczniów Walentyna, zwraca uwagę, że Demiurga można porównać do króla po­zostawionego przez władze rzymskie, który nadal rządzi, ale na polece­nie cesarza. Bóg najwyższy jest całkowicie ponad wszelkimi rzeczami: nic nie może zakłócić jego hegemonii.

Doktryna emanacji boskich pozwala wytłumaczyć poja­wienie się złego świata: przy końcu tego procesu odnajdujemy istotę me­tafizyczną, której boski pierwiastek jest tak osłabiony, że upadek staje się możliwy. Właśnie tę tendencję wyrażają systemy Bazylidesa i Wa­lentyna, zwanych „wielkimi gnostykami".

Bazylides jest najwybitniejszym metafizykiem gnozy chrześci­jańskiej. Rozważa on następujący problem: „W jaki sposób natura bez korzeni i bez miejsca zstąpiła do rzeczy?"⁸¹ Walentyn jest również wiel-

29

kim myślicielem, mimo że ma większe skłonności niż Bazylides do po­sługiwania się mitem.

Bazylides zakłada Bóstwo tak niepojęte, iż nie możemy nawet powiedzieć, że Ono istnieje: jest to „Bóg, którego nie ma" (ouch on the-os). Mówić o Bogu, że jest niewypowiedziany, to by znaczyło, że coś się o nim mówi: Bóg tak przewyższa wszystkich, że nawet pojęcie istnienia, jak rozumie je człowiek, nie może być użyte w stosunku do niego. Wysi­łek gnostyka aleksandryjskiego stanowi zapowiedź dzieła wielkiego misty­ka niemieckiego, mistrza Eckharta ⁸² i jego rodaka Jakuba Boehmego.⁸³

„Bóg - mówi Bazylides - nie był ani materią, ani istotą, ani nie-istotą, nie był ani prosty, ani złożony, ani poznawalny, ani niepoznawal­ny, ani niematerialny, nie był ani człowiekiem, ani aniołem, ani Bo­giem, ani niczym, co nosi imię..."⁸⁴

Analogiczne fragmenty można też znaleźć i u innych gnostyków chrześcijańskich:

„Istniał pierwszy pierwiastek, niepojęty, niewyrażalny i niena-zywalny".⁸⁵

„Tylko ty jesteś niepojęty, tylko ty jesteś niewidzialny, i tylko ty jesteś tym, który nie ma esencji".⁸⁶

„Nie jest ani doskonałością, ani szczęśliwością, ani boskością, bo jest czymś więcej: nie jest nawet nieskończonością, bo jest czymś więcej. Nie uczestniczy ani w wieczności, ani w czasie".⁸⁷

„Nie usiłujcie poznać Boga, jest nieznany i nie znajdziecie go".⁸⁸

Podobne dążenie do teologii negatywnej występuje w niektórych tekstach hermetycznych:

„Boga można nazwać tylko poprzez milczenie, tylko poprzez milczenie można Go uwielbiać; Boga nie można wyrazić ani usłyszeć" .⁸⁹

A jednak wszystkie rzeczy pochodzą od Pierwszej Tajemnicy, od tej „Boskości" absolutnej. Niebyt-istniejący Bazylidesa jest również Bogiem-stawaniem się, który mieści w sobie wszelkie zarodki, „nasienie uniwersalne" (panspermia):

„... jajo ptaka ozdobione licznymi plamkami w różnorakich ko­lorach, jak jajo pawia czy całkiem innego ptaka, o formach i kolorach bardziej różnorodnych, jest jedno, a tymczasem zawiera w sobie wiele rodzajów istot bardzo różniących się od siebie swą formą, kolorem, bu­dową; tak samo jest - mówi Bazylides - z tym zalążkiem świata pozosta­wionym przez Boga, którego nie ma, zalążkiem, który sam nie istnieje, a jednak zawiera równocześnie formy i substancje najbardziej zróżni­cowane".⁹⁰

Jednakże gnozy wprowadzają przeważnie całą złożoną hierar­chię istot, sił i mocy: Eony lub Aeony (dosłownie: „wieczni") zgrupowa-

30

ne według pewnych zgodności liczbowych; często łączono je w pary (sy-zygie): Eon męski i Eon żeński.⁹¹ U najbardziej znanego gnostyka chrześcijańskiego Walentyna, eonologia rządzi się swego rodzaju dia-lektyką: Bythos (Otchłań) i Sige (Milczenie) są atrybutami nieznanego Boga, Nous (Inteligencja) iAletheia (Prawda), Logos (Słowo) i Zoe (Ży­cie), Anthrópos (Człowiek) i Ecclesia (Kościół) i tak dalej. Walentyn jest myślicielem platońskim: Eony są dla niego istotami wiecznymi, „mode­lami", których zaledwie niedoskonałym obrazem jest odpowiadające im materialne stworzenie, połączenie Eonów tworzy Plerome (Pełnię), odpowiednik nadzmysłowego świata platoników.⁹² Walentyn odwołuje się chętnie do mitów. Oto jedna z jego wizji zachowana przez herezjolo-ga Hipolita z Rzymu:

„Widzę wszystko zmieszane z tchnieniem w eterze,

Widzę w duchu wszystko unoszone przez ducha:

Ciało zawieszone na duszy,

Duszę unoszoną przez powietrze,

Powietrze zawieszone w eterze,

Owoce wychodzące z otchłani,

Małe dziecko wchodzące do łona".⁹³

A oto wyjaśnienia tego fragmentu:

„Ciało jest... materią zawieszoną na duszy Demiurga. Dusza jest unoszona w górę przez powietrze, to znaczy, że Demiurg jest unoszony w górę przez ducha, który znajduje się poza Pleromą. Powietrze jest za­wieszone w eterze, to znaczy, że Sophia zewnętrznie jest zawieszona w Horos wewnętrznym i w całej Pleromie. Owoce, które wynurzają się z otchłani, to cała emanacja eonów wyłaniających się z Ojca".⁹⁴

Gnoza walentyniańska ze względu na swą złożoność, była przed­miotem licznych sporów wśród samych członków sekty: niektórzy wa-lentynianie dali nieznanemu Ojcu towarzyszkę życia, Sigś; inni, przeci­wnie, twierdzili, że Bóg najwyższy panuje sam w wieczności i że two­rzył, aby dać wyraz swojej miłości.⁹⁵ Jednakże zasada jest tu prosta: umieszczając pośredników między Bogiem a kosmosem Walentyn chce rozwiązać problem zła przez kosmogonię emanacji. Eony są wyraźnymi przejawami tego, co jest pomieszane w otchłani, są jak ,,imiona" nie­skończonej Istoty; ale ostatni z serii eonów, Sophia, „Mądrość", wy­padł z Pleromy i z jego „namiętności" zrodziła się materia, Kenóme („Pustka", „Brak"). Oto dlaczego Bóg był zmuszony oddzielić świat wi­dzialny, niedoskonały, od świata doskonałego, Pleromy: tego podziału dokonał eon Horos (Granica).⁹⁶

Walentyn jest jednym z tych gnostyków, którzy najbardziej zbli-

31

żyli się ku neoplatońskiej doktrynie emanacji, z tą tylko różnicą, że przypisuje on materialne poniżenie substancji boskiej przypadkowemu upadkowi.⁹⁷

Inną, niesłychanie głęboką - z punktu widzenia metafizyki -gnozę wykłada Apophasis, księga przypisywana Szymonowi Magowi. Jej fragmenty zachował Hipolit. Ponad wszystkim Szymon umieszcza Boga niestworzonego, nieskończonego i niewysłowionego, to znaczy ogień pierwotny Heraklita i stoików, „ogień pożerający", o którym mówi Mojżesz⁹⁸: Bóg jest „tym, który trwa, trwał i będzie trwał" (o estós, staś, stesomenos) (nasz gnostyk chce podkreślić nieporuszoną sta­łość, nieodmienność Boga); to podwójny ogień, którego jedna strona jest widzialna, a druga niewidzialna. Z pierwszej zasady wychodzi sześć korzeni lub potęg tworzących pary: Nous (Rozum) i Epinoia (Myśl), Phóne (Głos) i Onoma (Imię), Logismos (Racja) i Enthymesis (Refleks­ja). Tym sześciu Eonom świata duchowego odpowiadają w świecie ma­terialnym trzy inne pary: Ouranos (Niebo) i Ge (Ziemia), Helios (Słoń­ce) i Selene (Księżyc), Aer (Powietrze) i Hydór (Woda).

Poza tymi sześcioma Eonami istnieje „siódma potęga", De­miurg. Duch ten zawiera w sobie wszystko, „obraz pochodzący od for­my nieskazitelnej, która sama zarządza wszystkim". Demiurg ten nie jest zły. Szymon potępia natomiast podrzędne anioły, odpowiedzialne za uwięzienie duszy w ciele.

W gnozach mniej filozoficznych eonologia staje się wyjątkowo skomplikowana. Mnożą się istoty w świecie wyższym, nazywane imio­nami zapożyczonymi nie tylko z greki, ale również z hebrajskiego, egip­skiego. Tytułem przykładu przytoczmy kilka spośród tych imion: Bar-beló, Prounikos, Harmozel, Oroiael, Daveithe, Eleleth, Monogenes, Autogenes, Thelema, Jałdabaoth, Iaó, Sabaoth, Adoneus, Eloeus, Ore-us, Astaphaeus, Michael, Samael, Daden, Sakla, Aberamentho, Agrammakhamarei, Harmas, Athdth, Sabbataios, Galila, Anthrópos, Adiimas... Te istoty na poły abstrakcyjne, na poły prawdziwe poruszają się pomiędzy rzeczywistością i mitem; są doczesnymi fragmentami, okresami dramatu kosmogonicznego, umiejscowionymi w przestrzeni i zhipostazowanymi. (Eony oznaczają również „wieki".) Te istoty wcie­lają się w konkretne osoby obdarzone inteligencją, wolą, pragnieniem; działają i ścierają się ze sobą.

Oto zwięzła analiza niesłychanie skomplikowanej mitologii Pi-stis Sophii": na szczycie króluje Bóg niewysłowiony i nieskończony; po­tem Bóg rozwija się w niezliczone istoty, których całość tworzy jakby pierwszego człowieka. Od „Pierwszej tajemnicy" - otoczonej tłumem potęg: „pro-trój-duchy", „super-trój-duchy", „bez-ojca" (Apatróes)-

32

pochodzą dwadzieścia cztery inne „Tajemnice", ponad nimi znajduje się „Skarb Światła" z dwunastoma Zbawicielami, dziewięcioma Straż­nikami, trzema Bramami. W miejscu Sprawiedliwych, utworzonym w pewnej odległości od skarbu, mieszka Jeou, dwaj wielcy Zarządcy, Strażnik Wielkiego Światła, Melchisedech i „Dobry Sabaóth"; ich za­danie polega na zbieraniu wszystkich zagubionych cząsteczek światła. W Miejscu Pośrednim rządzi „Wielki Iaó" w asyście „Małego Dobrego Iaó" i „Małego Dobrego Sabaótha", tutaj również mieszka wielka Dzie­wica Światła, która sądzi dusze. Poniżej Miejsca Pośredniego znajduje się Miejsce Lewe, tu rządzi „Wielki Niewidzialny" w asyście Barbeló i Potrójnych Potęg. Sfera Heimarmene (Przeznaczenia) oddziela dwana­ście potęg Zodiaku od niebios widzialnych i świata ziemskiego.

Taka sama gmatwanina występuje w innym tekście gnostyckim napisanym w języku koptyjskim, a pomieszczonym w drugiej części Ko­deksu Bruce'a (nazywanego tak od nazwiska Szkota, który go odnalazł): z Boga niewysłowionego i niewidzialnego wyszedł Anthrópos, Pierwszy Człowiek; „namalowane" były na nim wszystkie światy; u szczytu wszechświata odnajdujemy Setheusa, w Setheusie zawarta jest Monada

1 Monogenes; potem pojawia się zaskakująca sekwencja Ciszy, Przepa­
ści, Źródeł i Rodzących Łon.

Powróćmy jednak do gnoz o tendencjach bardziej metafizycz­nych. Niektóre starają się całkowicie pokonać dualizm. Jedno z pierw­szych rozwiązań, cieszące się jednak niewielkim powodzeniem, polega na uczynieniu ze zła i z materii czegoś bardzo iluzorycznego i pozorne­go:

„Ponieważ wszystko jest w górze, niczego nie ma w dole.

Jednak tak wydaje się tylko tym, którzy nie posiadają wiedzy."¹⁰⁰

Inne rozwiązanie polega na umiejscowieniu Bóstwa Najwyższe­go ponad przeciwieństwem dobra i zła: dualizm staje się wtedy teorią przeciwieństw. Takie rozwiązanie przyjęto w Pseudoklementynach, które składają się de facto z dwóch oddzielnych dzieł: właściwych Homi­lii Klementyńskich i Wyznań przypisywanych Klemensowi z Rzymu (osobistości z pierwszej połowy II wieku), a w rzeczywistości będących dziełem członków sekty judeochrześcijańskiej z IV wieku¹⁰¹:

„Bóg zabija lewą ręką, to znaczy za pośrednictwem zła, które znajduje zadowolenie w męczeniu bezbożników. Ale zbawia i czyni do­bro prawą ręką, za pośrednictwem dobra, które zostało stworzone, by obsypać dobrodziejstwami sprawiedliwych i zbawić ich".¹⁰²

Podobne motywy odnajdujemy u niektórych Irańczyków z V

2 - Literatura na świecie nr 12 33

wieku naszej ery: Bóstwo najwyższe podzieliło się na dwie części, stąd bierze się dobro i zło.¹⁰³

Niektórzy gnostycy uważają, że to nie zasada najwyższa stwo­rzyła kosmos i człowieka, ale jakaś siła pośrednia, toteż nie utożsamiają owej zasady ze ziem: tak jest w przypadku autora najsłynniejszego traktatu hermetycznego Poimandres, w którym Demiurg występuje jako zarządca, stwórca, Wielki Budowniczy świata - pośrednik pomię­dzy przyczyną pierwotną a światem widzialnym/⁰⁴ Poimandres każe w istocie interweniować Słowu, które organizuje ciemności.¹⁰⁵ Odnajdzie­my tu również motyw występujący u Bazylidesa i w pewnych odmia­nach gnostycyzmu żydowskiego: „wycofanie się" Boga. Jest on naj­pierw wszechobecny, ale „wycofuje" się z części wszechświata, aby po­zostawić swobodę rozwojowi kosmicznemu.¹⁰⁶

Wszyscy gnostycy pragną poznać świat wyższy, wiedzieć, jaki wpływ na dzieje świata i ludzkości miały wydarzenia w świecie ducho­wym (...)

II. Upadek i odkupienie

Duch uwięziony w ciemnościach

Dla gnozy dusza, lepsza część człowieka, jest zawsze cząsteczką światła odebraną Bóstwu i uwięzioną tu, na dole: na początku było zstąpienie, upadek Światłości. Ten upadek jest często pojmowa­ny w kategoriach seksualnych: „nasienie" boskie zagubiło się i dostało do „łona", którym jest chaos, materia. Zbawiciel odzyskał je przycią­gając do siebie wybrane dusze. Oto jak wygląda w hermetycznym trak­tacie Poimandres mit Pierwszego Człowieka (który nie jest, dodajmy, pierwszym człowiekiem na ziemi, ale metafizyczną hipostazą, odgrywa­jącą rolę Słowa, Logosu):

„Wtedy człowiek, a sprawował on pełną władzę nad światem istot śmiertelnych i zwierząt bezrozumnych, wychylił się przez ruszto­wanie sfer (planetarnych) i rozerwawszy ich powłokę, ukazał Naturze na dole piękną formę Boga. Kiedy Natura zobaczyła tego, który miał w sobie samym piękno niewyczerpane i całą siłę zarządzających (siedmiu planet) połączone na podobieństwo Boga, uśmiechnęła się z miłości, bo zobaczyła zarysy tej cudownej formy człowieka odbijające się w wodzie i jego cień na ziemi. On zaś, gdy zobaczył tę formę jemu podobną, obe­cną w Naturze i odbijającą się w wodzie, pokochał ją i zapragnął tu za­mieszkać. Z chwilą gdy tylko tego zapragnął, stało się tak i zamieszkał w bezrozumnej formie. Wtedy Natura, która przyjęła w sobie swojego kochanka, uścisnęła go i złączyli się, bo płonęli z miłości".¹⁰⁷

34

Tę ideę odnaleźli współcześni pisarze, zwłaszcza Lautreamont. Opisuje on zejście Boga na ziemię i jego potworne zaślubiny z materią: wskutek tego zdarzenia iskra boża, która jest w nas,¹⁰⁸ została uwięzio­na w świecie, w polu oddziaływania „cierpień fizycznych i moral­nych".¹⁰⁹ Lautreamont kreuje prawdziwy mit gnostycki: przygodę wło­sa -jest nim człowiek - który Bóg zgubił w lupanarze; zarazem buntu­jąc się przeciw temu, kto odpowiada za upadek człowieka.¹¹⁰

W manicheizmie z kolei spotykamy upadek nieumyślny: pierw­szy człowiek zstąpił do ciemności, by je pokonać, ale został przez nie uwięziony; mógł się wyzwolić jedynie pozostawiając im swoją świetlaną zbroję; to jej cząsteczki pomieszane z ciemną materią uformowały świat. Trzeba wydobyć z jego powłoki substancję światła: cząsteczki wyższe oczekują wyzwolenia. Odnajdujemy tu podstawowy element każdej gnozy: pierwiastek boski zabłądził w rejony niższe; chodzi o odzyskanie tego pierwiastka pogrążonego w materii.

Dla gnostyka problem polega na tym, by wiedzieć, jak jego du­sza - a jest ona iskrą bożą zbłąkaną tu, na dole - będzie mogła powrócić do rejonów górnych, z których upadła.

„Odkąd jestem związana w ciele - głosi jeden z psalmów mani-chejskich poświęconych opisowi nieszczęść duszy - zapomniałam o swo­jej boskości. Wypiłam kielich szaleństwa i obróciłam się przeciwko sa­mej sobie."¹¹¹

Obawy gnostyków zwiększa jeszcze fakt, że dusza przechodzi ciągle z więzienia do więzienia zmuszona do wcieleń bez końca.¹¹²

Mity gnostyków o upadku ducha

Lęk, jaki budzi w gnostyku uwięzienie duszy, daje początek szczególnym mitom: przygody istot metafizycznych odzwierciedlają przeznaczenie, kolejne sytuacje ludzkiego „ja"; anima lub animus - by ^użyć języka Junga - zarysowują się w archetypach mitologicznych -mogą one przyjmować formy żeńskie i męskie.

Mity gnostyckie, w których występuje istota żeńska, można traktować jako różne formy tego samego archetypu: archetypu „Wiel­kiej Matki".¹¹³ Dwa mity najbardziej znane to mit Heleny w gnozie Szy­mona i mit Sophii u gnostyków wałentyniańskich i ich spadkobierców piszących po koptyjsku.

Według Szymona, złe anioły uwięziły Ennoia lub Epinoia, >,Myśl" boską, by przeszkodzić jej w powrocie do nieznanego Ojca; do­świadczyła wielu zniewag. Złym aniołom udało się zamknąć ją w ciele żeńskim. Odtąd nieszczęśliwa nie przestała przechodzić z kobiety w ko­bietę; to przez nią wybuchła wojna trojańska, bo Epinoia była Heleną

35

porwaną przez Parysa. Z wcielenia na wcielenie coraz bardziej zagubio­na Ennoia coraz bardziej nurzała się w grzechu, aż wreszcie wcieliła się w prostytutkę z Tyru, noszącą właśnie imię Heleny¹¹⁴, ale to oznaczało jej zbawienie: Szymon odnalazł ją w miejscu rozpusty i uczynił towarzy­szką swego życia. Uważał się on za wcielenie boskiego Nous, szukał swo­jej paredre; odnajdując Helenę mógł nareszcie zrealizować związek „Wielkiej Mocy" i „Wielkiej Myśli". Historia Heleny jest wspaniałym dokumentem psychologicznym. Poszukiwanie przez Szymona swego żeńskiego sobowtóra dało początek wielkiemu i pełnemu znaczeń mito­wi, którego wpływy daje się odczuć do dziś.¹¹⁵

Historia Sophii. prawdziwa powieść mitologiczna, miała u wa-lentynian różne wersje. Oto krótkie streszczenie najpopularniejszej z nich: trzydziesty i ostatni z eonów, Sophia (Mądrość) chciała począć bez współmałżonka; wydała na świat płód ułomny, na którego widok poczu­ła wstyd i wstręt. Inne eony wstawiają się u Bóstwa najwyższego za Sop-hią: rozkazuje ono Nous i Alethei wydać nową syzygię, Christosa i Pne-umę (Duch święty - eon żeński); w tym samym czasie Proojciec wysyła nowego eona, Horos (Granica) lub Stauros (Krzyż), by oddzielić Plero-mę od stworzenia niższego, którego pierwszy pierwiastek wydała So­phia.

Jednakże żeński płód zrodzony przez Sophię - Achamoth (he­brajska nazwa Mądrości), Sophia niższa -^został wydalony ze świata wyższego. Przebywa w miejscach cienia i pustki. Chrystus nadzmysło-wy lituje się nad nią, „kształtuje" ją w substancję i odchodzi do Plero-my. Achamoth udaje się na poszukiwanie światła, ale przeszkadza jej Horos (Granica); za sprawą namiętności (bojaźni, smutku, niepokoju) doświadczanych wówczas przez nią, ukształtowany zostanie świat ma­terialny. Eony wysyłają do Mądrości niższej współmałżonka, Zbawicie­la. Ze związku tego przyjdą na świat anioły. Zbawiciel odbiera nieszczę-^snej jej namiętności, które przemienia w stałe esencje, źródła widzialne­go kosmosu.

W Pistis Sophia, tekście gnostyckim napisanym w języku koptyj-skim, walentyński mit Sophii uległ ważnym zmianom. Pistis Sophia (Wiara, Mądrość) chce się wznieść do najwyższego światła Ojca, ale zła moc, Authades (Stanowczy, Ambitny) pozyskują Jaldabaótha, siłę o obliczu lwa. Jaldabaóth nęci Sophię fałszywym światłem. Ta przyjmuje je ża światło prawdziwe. Wpada w pułapkę. Wszystkie rodzaje złych mocy dręczą ją, by odebrać jej to światło, które posiada. Uwolnienie nieszczęsnej nastąpi dopiero po wielu perypetiach.

Liczne odmiany tego mitu w piśmiennictwie gnostyckim spra­wiają, że zapomina się, iż historia Sophii odzwierciedla, na gruncie teo-

37

gonicznym i kosmologicznym, mękę i zbawienie dusz ludzkich - to zna­czy podstawowy problem całego gnostycyzmu i źródło jego podstawo­wych mitów.¹¹⁶ Zawsze powtarza się motyw tej samej katastrofy: pier­wiastek boski - światło; powiew, zapach - zstąpił do ciemności, do materii, do skalanego łona; chodzi o zbawienie tej iskierki przyby­łej z góry.

Należy sprecyzować, że pojęcia „duszy" lub „ducha" są rozu­miane w gnozie w sposób całkowicie konkretny, namacalny: dusza wyż­sza jest światłem w dosłownym znaczeniu. Dla gnostyka pojęcie ducha nierozciągłego, tak jak go pojmuje filozofia kartezjańska lub Arystote­les, nie ma żadnego sensu: duch jest „światłem", „ogniem", „powie­wem" uwięzionym (w znaczeniu dosłownym) w ciele. Niektóre gno-zy nie wahają się przed utożsamieniem nasienia ludzkiego z tworzącą boskąpneumg; człowiek posiadapneuma w swoim własnym nasieniu; li-bertyńscy gnostycy¹¹⁷ wierzyli nawet, że zbawienie polega na uchronie­niu nasienia przed jego ziemskim przeznaczeniem i skierowaniu go do niebiańskiego źródła, do substancji tworzącej Wszystko. Wstęp do Ewangelii Ewy głosi:

„Stałem na górze, gdy oto zobaczyłem wysoką osobę i jeszcze drugą, która była kulawa. Słysząc tedy odgłos podobny do grzmotu, zbliżyłem się, a widziadło zwróciło się do mnie tymi słowy: Jestem taki sam jak ty, a ty jesteś taki sam jak ja; wszędzie gdzie jesteś ty, jestem ja, a ja jestem zasiany we wszystkim; zewsząd, gdzie chcesz, możesz mnie zbierać, ale zbierając mnie zbierasz samego siebie".¹¹⁸

Nawet w tym wyjątkowo konkretnym przypadku znajdujemy podstawowy postulat gnozy: Ja jetem tobą, a ty jesteś mną. Człowiek powinien odzyskać swoją prawdziwą istotę, co pozwoli mu od­kryć swoje boskie świetlane pochodzenie: czyniąc to przyczynia się do zbawienia światła boskiego.¹¹'

Obok mitu Sophii, pojawia się także mit Pierwszego Człowieka: Archanthróposa czy Anthroposa, istniejącego wcześniej na świecie, któ­ry upadł w materię (idee upadku, wcielenia, cierpienia, poświęcenia są ściśle powiązane). Nie chodzi o pierwszego człowieka, o Adama, ale o istotę zarazem metafizyczną bądź mitologiczną: o „Wielkiego Człowie­ka", którego niektóre gnozy nazywają Adamas. W manicheizmie ten Pierwszy Człowiek jest jakby , ja" Boga, „emanacją" czy „projekcją" substancji boskiej: każda dusza ludzka stanowi cząsteczkę Duszy uni­wersalnej, Pierwszego Człowieka; dlatego właśnie jest ona promieniem światła boskiego.

Alchemik Zosimos pisze w swoim traktacie O literze Omega: „Gdy Phós (światło; greckie słowo phos oznacza w zależności od akcen-

38

tu, człowieka lub światło) był w raju, archonci - za namową Fatum -przekonali go, udają, iż nie przyniesie to złych skutków, by przybrał ciało Adama, które wyszło z ich rąk, pochodziło od Fatum, a było zbu­dowane z czterech pierwiastków. On, jako że nie znał złości, nie odmó­wił, a oni się chwalili sądząc, że odtąd trzymają go w niewoli".¹²⁰

W niektórych systemach porównuje się Pierwszego Człowieka do wszechświata, do makrokosmosu: dla naaseńczyków przez poznanie „Człowieka", to znaczy wszechświata, dochodzimy do poznania Boga. Świat duchowy jest „preegzystentnym Człowiekiem", tkwiącym w Bogu; ale kosmos, który tworzy jego odbicie, stanowi również „Wiel­kiego Człowieka", makrokosmos: człowiek ziemski będzie jednocześnie mikrokosmosem zawierającym wszechświat i - z racji duchowego „na­sienia" , które posiada - obrazem niebiańskiego Adamasa. W Homiliach Klementyńskich odnajdujemy teologię antropomorfizującą. Jest ona skrajnym rezultatem doktryny makro- i mikrokosmosu:

„Prawdziwym Bogiem jest ten, którego formę ma ciało ludzkie. Ze względu na formę Bóstwa niebo i wszystkie gwiazdy, mimo iż stoją wyżej od człowieka ze względu na swoją istotę, zgodziły się służyć temu stworzeniu ze względu na jego istotę niższemu od nich".¹²¹

Stworzenie człowieka

W większości gnoz stworzenia człowieka nie uważa się za dzieło Boga. Bóg najwyższy pojawia się, żeby poprawić pracę - niezręczną lub wypaczoną - istot złych.

Oto jak gnostyk Satornil wyobraża sobie stworzenie Adama: Siedmiu archontów zauważyło olśniewający obraz zesłany przez naj­wyższą Potęgę, ale nie mogąc go zatrzymać, postanowiło stworzyć czło­wieka; jednakże z racji ich niemocy siedmiu mogło stworzyć jedynie istotę, która pełzała i nie potrafiła stać. Bóstwo na górze zlitowało się nad Adamem ziemskim, bo został stworzony na jego podobieństwo, ze­słało mu iskrę życia, a ta pozwoliła mu podnieść się i żyć.

Manicheizm zawiera nader pesymistyczną antropologię. Czło­wiek został stworzony przez demony, które pragnęły uwięzić w Adamie jak największą ilość światła. Na szczęście Bóg zlitował się nad biedną istotą, „ślepą, głuchą, nieświadomą, zbłąkaną do tego stopnia, że nie znała ani swojego pierwotnego pochodzenia, ani swojej rasy": oświeco­ny przez Jezusa-Swiatło (eona transcendentnego, którego nie należy mylić z Chrystusem ziemskim) Adam przypomniał sobie o boskim świetlistym pochodzeniu ducha uwięzionego w jego ciele. Bóg wysyła swoim potomkom całą serię wysłanników „przynoszących oświecenie":

40

Setha, Henocha, Noego, Sema, Abrahama, Zoroastra, Buddę, Jezusa i Maniego.

W gnostycyzmie chrześcijańskim napotykamy często ideę rasy wybranej, „nasienie Setha": ten patriarcha miał być narodzony z Ada­ma i Ewy, ale w sposób niecielesny, zatem jego potomkowie muszą być rasą ludzi doskonałych, rasą „ludzi duchowych".¹²²

Zbawiciel

Niektóre sekty nie znają Zbawiciela w literalnym znaczeniu tego słowa (do zbawienia wystarcza jednakże gnoza, objawiciel, zwykły pro­rok). Wiele z nich wymaga boskiego wysłannika. Jedynie on zdolny jest pokonać przepaść między Bóstwem najwyższym a materią.

Zbawicielowi udało się oszukać złe siły otaczające kosmos:

„W każdym niebie (mówi to boski Nous) przyjmowałem inną formę po to, aby ukryć się przed potęgami anielskimi, i zstąpiłem aż do Ennoi, którą nazywa się również Prounikos lub Duchem Świętym, przez nią stworzyłem anioły, które z kolei stworzyły kosmos i ludzi".¹²³

„Jak - mówią (archonci) - Pan Pleromy przeszedł przez nas bez naszej wiedzy?"¹²⁴

„Mieszkałem w ich domach,

ale siedmiu mnie nie zauważyło".¹²⁵

„Nie znaliśmy go. Zmylił nas swoją postacią najbardziej godną litości, przez swoje ubóstwo i nędzę".¹²⁶

Według sethian Zbawiciel oszukał Stwórcę przyjmując formę potwora: węża¹²⁷, w ten sposób Słowo mogło wniknąć do skalanego tona, by tam uwolnić z niewoli iskrę bożą uwięzioną w materii. Wierze­nia innych sekt czynią aluzje do walki wysłannika niebieskiego z ar-chontami, których zwycięża:

„Zniszczył ich warty i zrobił wyłom w ich fortecy".¹²⁸

Jeden z fragmentów Pistis Sophii mówi, że Jezus ubrany w swoje błyszczące szaty zmącił porządek „sfer" wszechświata materialnego: aż do zejścia Wysłannika z góry planetarni archonci podporządkowywali ludzi nieznanemu przeznaczeniu, ale Chrystus zmienił regularny ruch sfer w ruch zmienny i od tej pory człowiek jest wolny.

Gnostycy uważali się za jedynych znawców tajemnej tradycji da­jącej prawdziwy klucz do Ewangelii. W rezultacie osoba Chrystusa Przybiera według nich dziwny wygląd: poza rzadkimi wyjątkami¹²⁹ gnostycy nie wierzą we wcielenie i mękę Chrystusa; heretycy ci są zwo­lennikami doketyzmu:

41

„Jezus nie miał naszego ciała... - mówił katar Rajmund Bezerza około roku 1270. - Bóg nigdy nie przyszedł, by przybrać nasze śmier­telne ciało w łonie błogosławionej Dziewicy. Maria nie była matką Boga".

Chrystus wziął od człowieka tylko wygląd, a jeśli miał ciało, to nie było ono podporządkowane pospolitym potrzebom:

„On (Jezus) jadł, pił, ale nie wydalał. Potęga jego wstrzemięźli­wości była tak wielka, że pokarm nie psuł się w nim, albowiem nie było w nim żadnego zepsucia".¹³⁰

W przeciwieństwie do swojego mistrza Markiona (zwolennika doketyzmu absolutnego) Apelles wierzy, że Jezus miał prawdziwe ciało, ale nie przyszedł na świat tak, jak inni ludzie: Pan ukształtował ciało z eterycznych substancji świata wyższego...

Męka oburza większość gnostyków chrześcijańskich: Bazylides nie chce uznać, że Chrystus był wydany na męki: to Szymon Cyrenej-czyk umarł za niego na krzyżu. Tylko w nielicznych gnozach spotykamy przekonanie o potrzebie Ukrzyżowania: Jezus cierpiał w swoim ziem­skim ciele, by to, co „cielesne", mogło wrócić do „bezkształtnego". Dla Apellesa Chrystus naprawdę cierpiał po zmartwychwstaniu. Pan po­zbył się ciała oddając kolejno różne części pierwiastkom niebieskim.¹³¹

Czasami doketyzm usiłuje zbliżyć się do ortodoksji: dwie natury były oddzielone, ale współistniały, Chrystus narodził się, cierpiał w swojej naturze ludzkiej; cierpiał Mękę, ale niejako Bóg, którym się narodził. Chrystus transcendentny połączył się z Jezusem-człowiekiem w chwili jego chrztu i opuścił go na krzyżu.¹³²

Droga zbawienia

Gnoza zapowiadająca zbawienie niezależnie od tego, czy przy­nosi ją boski Zbawiciel, czy też odbywa się bez Zbawiciela, pozwala du­szy ludzkiej przewidzieć koniec niewoli w ciemnościach: dusza będzie mogła przechodzić z nieba do nieba, aż do światła, którego częścią kie­dyś była. Gnoza jest przypomnieniem, przypomina bowiem wy­branemu, czym była jego pierwotna natura, pozwala mu odzyskać stan ponadmaterialny i ponadczasowy:

„Jeśli, zbudowany z życia i światła, wiesz, że jesteś z nich zbudo­wany, wrócisz do życia i światła".¹³³

„Jesteście nieśmiertelni od początku, jesteście dziećmi życia wie­cznego i chcecie podzielić między siebie śmierć, aby ją wycieńczyć i zni­szczyć, i żeby śmierć umarła w was i przez was. Bo jeśli rozłożycie na części kosmos, nie będziecie sami rozwiązani, zapanujecie nad stworze­niem i całym zepsuciem".¹³⁴

42

„Człowiek, który otrzymał światło, oddzielił od siebie ciemnoś­ci, w które był uwikłany".¹³⁵

„Poznanie drogi do góry i sposobów, jakich należy użyć, by po niej iść - to gnoza. Ale człowiek może ją osiągnąć tylko dlatego, że kryje w sobie, w pomniejszeniu, cały świat: jest mikrokosmosem i zawiera wszystkie potęgi i substancje makrokosmosu; składa się z materii, ale tkwi w nim również Logos, Duch Boży żywy, który rządzi w najwyż­szych rejonach kosmosu".¹³⁶

Jednym z najbardziej charakterystycznych mitów gnozy jest mit mówiący o wspinaniu się duszy poprzez sfery planetarne: pod różnymi formami w gnostycyzmie rozwija się temat wstąpienia człowieka oświeconego (albo za życia drogą duchową, albo po śmierci) do swojej pierwotnej ojczyzny. Gnostyk to człowiek, który pragnie uciec od fata­lizmu świata tu „w dole" i odzyskać swój świetlisty stan sprzed upadku.

Fragment książki pod tytułem „Gnostycy"

¹ Bazylides w: Ireneusz, Adversus haereses, I,24,6.

² Jean Doresse: Les liyres secrets des gnostiąues d'Egypte, s. 197.

³ H.-Ch. Puech: Annuaire du College de France, rocznik 53, s. 163.

⁴ Tamże, s. 168-169.

^s Excerpta ex Theodoto, 78, 2.

⁶ Pistis Sophia, 206-216 (podajemy numery rozdziałów z edycji C. Schmidta).

⁷ Corpus Hermeticum, X, 24-25 (tłum. A.-J. Festugiere'a).

⁸ Drugi list do Koryntian, XII, 2-4 tłumaczy! ksiądz prof. dr Seweryn Kowalski.
Cytowane prze* Hipolita, Philosophoumena, VI, 1,15.

¹⁰ Por. Hans Leisegang, Lagnose, tłum, franc. Paris (Payot) 1951, rozdz. I: La pensie gnostiąue.

¹¹ Symbole, mity, zwyczaje gnostyckie zostały przeważnie zapożyczone - po to jednak, by użyć
ich w bardzo specyficznym kontekście - z wcześniejszych tradycji religynych, a nawet z tego, co
Jung nazywa „nieświadomością zbiorową" (dziedziczone podłoże nieświadomej osobowości).

¹² Cytowane przez Hipolita, Philosophoumena, VII, 27,3.

¹³ Tekst manichejski cytowany przez S. Pćtrement, Le dualisme chez Platon, les gnostiąues et les
manickeens, s. 185.

¹⁴ Tekst cyt. przez Petrement, s. 186.

¹³ Ginza (święta księga mandejska) 461,10-11.

¹⁶ Tej postawy religijnej nie powinno się mylić z odrzuceniem prokreacji z przyczyn osobistych
(strach przed cierpieniem w czasie porodu czy obawa przed pogorszeniem swojej sytuacji mate­
rialnej).

¹⁷ Kazanie w Benares.

¹⁸ Cyt. przez Klemensa z Aleksandrii. Stromata, H_s 114, 3-6. ^

¹⁹ Bazylides wywołał oburzenie katolików twierdząc, że samo męczeństwo powinno byc uznawa­
ne za pokutę.

43

²⁰ Pistis Sophia, 131, 336. Por. znane słowa Chrystusa (Ew. wg św. Łukasza 23,34): „Ojcze, od­
puść im, bo nie wiedzą, co czynią".

²¹ Umieszczony w dziecku, rośnie w silę dzięki wchłanianiu pożywienia.

²² Należy zaznaczyć, że wyznawcą tego trójpodziału człowieka był także św. Paweł.

²³ H.-Ch. Puech w: Annuaire de College de France, rocznik 54, s. 195.

²⁴ Ginza, 254, 36-37.

²⁵ Dla niektórych gnostyków istnieje niejeden, lecz wiele niezliczonych, nieosiągalnych światów.
Por. dzieło mandejskie, Księga Jana (nie mylić z Apokryfem Jana gnostyków z Egiptu), 196,197.
198: „Kiedy przestanę spadać we wszystkie te światy?".

²⁶ Por. węża ouroboros z greckich manuskryptów alchemicznych.

²⁷ Pistis Sophia, 126, 319.

²⁸ Do tych siedmiu archontów planetarnych niektóre gnozy dodają dwunastu strażników „sfer
niezmiennych", tzn. gwiazd.

²⁹ Manichejczycy zastępują słońce i księżyc (które uważają za dobre) głową i ogonem konstelacji
Smoka; w ten sposób liczba siedem zostaje zachowana. '

³⁰ Hymn naaseńczyków (Hipolit, Philosophoumena, V, 10, 2).

³ⁱ' Stanowiska mniej radykalne są oczywiście także możliwe (por. S. Petrement, dz. cyt., s. 271: „Wraz z manicheizmem to co boskie powróciło na ziemię; jest obecne już nie tylko w duszy ludz­kiej, ale w roślinach, w świetle, w całej naturze).

³² Por. Corpus Hermeticum, VI, 4. Jednakże niektóre teksty hermetyczne wspominają kosmicz­
nego dobrego Boga (Corpus Hermeticum XII, 15), podczas gdy inne próbują kompromisu: świat
jest „niedobry" jako ruchomy, ale „niezły" jako nieśmiertelny (Corpus Hermeticum X, 12).

³³ Ta identyfikacja ciągle się powtarza (por. fragment anonimowego wiersza - podpisanego imie­
niem Aureolus Magnus - opublikowanego w Paryżu w 1864 r: „Ten świat jest piekłem, piekłem,
które pali! Nie szukajmy go gdzie indziej" (Satan spirite, s. 5). Możemy ją odnaleźć, w pewnym
sensie, u Lautreamonta i u Kafki.

³⁴ Wypowiedz katara Limosusa Negre (z Saint-Paul-de-Fenouillet) do biskupa Alet.

³⁵ H.-Ch. Puech w: Annuaire du College de France, rocznik 56, s. 192.

³⁶ Robert Ambelain (Adam dieu rouge, Paris, Niclaus, 1941, s. 18) analizuje bardzo trafnie stan
umysłu współczesnych gnostyków: „W jakąkolwiek zwrócić się stronę, świat materialny to rzeko­
mo boskie dzieło, tak uwielbiane, tak chwalone, oferuje nam jedynie widowisko przedstawiające
najdziksze, najokrutniejsze rozpasanie złych instynktów. W królestwie ludzi, jak i w królestwie
roślin..., silny niszczy słabszego, uciekając się do kłamstwa (sposobu schwytania) i niepotrzebne­
go okrucieństwa (sposobu konsumpcji)".

³⁷ Pśtrement, dz. cyt., s. 158.

³⁸ Doresse, Les Hvres secrets des gnostiąues d 'Egypte, 1.1, s. Vn.

³⁹ Petrement, dz. cyt., s. 179.

⁴⁰ Niektórzy gnostycy tłumaczyli Odyseję jako alegorię - było to „żeglowanie" duszy błądzącej po
tym świecie.

⁴¹ Zob. dogłębne studia prof. Puecha, La gnose et le temps.

⁴² Puech w: Annuaire du College de France^ rocznik 55, s. 173-74.

⁴³ Jak wyżej, s. 173. Jeśli niektórzy gnostycy uważają reinkarnację za rodzaj próby, to wielu
uważa ją za bezwzględne niewolnictwo narzucone człowiekowi samowolnie przez złego demiurga
lub gorsze anioły.

⁴⁴ Słowo „obcy" (po grecku allos, heteros, xenos, allotrios; allogenes: po łacinie alius, alienus, ex-
traneus; po mandejsku nukraya; itd.) stale powraca w piśmiennictwie gnostyckim.

44

⁴⁵ Ginza, m, 4.

⁴⁶ Por. Hymn o Perle (czyli o duszy) z apokryficznych A/ctów Tomasza (rozdz. 109-111).

⁴⁷ Fragment gnostycki cytowany przez Hipolita, Phiłosophoumena, V, 6,6. Por . H. Leisegang,
La gnose, s. 9: „Gno7a jest poznaniem rzeczywistości ponadzmysłowej..., która -jak się uważa -
tworzy w środku świata materialnego i poza nim energię motoryczną wszelkich form istnienia".

⁴⁸ Puech w: Annuaire du College de France, rocznik 55, s. 176.

⁴⁹ Por. Jean Danielou „Le yogi et le saint" (LesEtudes, grudzień 1948) s. 299: „Skąd się biorą...
zło i cierpienie? Nie z samych rzeczywistości, ale z tego, że rzeczywistości te są więźniami złych
mocy, które Paweł nazywa śmiercią, grzechem i szatanem. Nie chodzi zatem (katolikowi) o roz­
dzielenie świata i duszy, lecz o ich wyzwolenie".

*^a Por. ten fragment z Juliette słynnego markiza de Sade: „On (Bóg) jest zadowolony z tego, co robi, Zło jest niezbędne do występnego funkcjonowania tego smutnego wszechświata... Niech się zatem człowiek ma na baczności przed cnotą, jeśli nie chce być wystawiony na straszne męki, po­nieważ cnota jest sprzeczna z systemem świata; ci wszyscy, którzy ją uznają, mogą być pewni, że po tym życiu znosić będą straszne tortury... Wszystko powinno być złe, okrutne, nieludzkie".

⁵¹ Rozdział 43.

⁵² Pistis Sophia, 14, 23.

⁵³ Gnostycy egipscy zaliczają do tych istot 36 „dziekanów", którzy rządzą - każdy dziesięcioma
stopniami Zodiaku.

⁵⁴ Ireneusz, Adversus Haereses, 1,5,2.

⁵⁵ Nie należy go mylić z Justynem Męczennikiem.

⁵⁶ Hipolit, Phiłosophoumena, V, IV.

⁵⁷ Tamże, VI, 5, 55.

⁵⁸ Por. początek z Antytez: „O cudzie nad cudami, przedmiocie zachwytu i zdumienia, nie może­
my powiedzieć ani pomyśleć absolutnie nic, co przewyższałoby Ewangelię, nie istnieje nic, do cze­
go można by ją porównać".

⁵⁹ Markion posługuje się licznymi strasznymi wydarzeniami ze Starego Testamentu (na przykład
tym, kiedy to Jozue na rozkaz Boga masakruje wszystkich mieszkańców miast podbitych przez
Hebrajczyków).

⁶⁰ Późny markionizm będzie rozróżniał trzy „nieba": pierwsze niebo, niedostępne, siedziba „ob­
cego Boga"; niebo pośrednie, miejsce „Boga sprawiedliwego", Genezis i prawa; wreszcie świat
ziemski, owładnięty przez potęgę materialną i demony.

⁶¹ Jeden z uczniów Markiona, Apelles, odstąpił od radykalnego dualizmu swojego mistrza: tylko
„dobry Bóg" zasługuje na to, by nazywano go Bogiem, inni bogowie są aniołami, a więc istotami
stworzonymi.

⁶² List do Flory. Należy uściślić, że aniybiblijnej postawie gnostyków nie towarzyszyły uczucia an­
tysemickie (antysemityzm, postawa rasistowska, dotyczy Żydów jako ludzi, a nie ich wierzeń re­
ligijnych).

⁶³ H.-Ch. Puech, Oit on est leprobleme du gnosticisme, s. 11.

⁶⁴ Le dualisme chez Platon... s. 3. Por. tej samej autorki Le dualisme dans Vhistoire de laphiloso-
phie et des religions, Paris, Gallimard, 1946.

^6s Corpus Hermeticum, VI, 2. Por. tamże VI, 4: „Ten świat to pleroma zła, a Bóg to pleroma do­bra".

⁶⁶ Pistis Sophia, 32,49.

⁶⁷ Tamże, 100, 249.

45

⁶⁸ Anonimowy tekst gnostycki cytowany przez Doresse. Les livres secrets des gnostiąues d'Egypte,
s. 129, n. 71.

⁶⁹ Demiurg jest przedstawiany jako monstrum: ośmiornica, która krępuje świat; gad o głowie
lwa, świni lub osła (bez wątpienia ma to swe źródio w rzymskich oskarżeniach chrześcyan o to,
że „uwielbiają Boga z głową osła").

⁷⁰ Sethianie porównują niebo i ziemię widzialną do „łona" (metra).

⁷¹ Biografia Maniego, patrz, Serge Hutin, Les gnostiąues, cz. n, rozdz. HI.

⁷² Traktat Cbavannes-Pelliot, I, s. 138.

⁷³ Kephalaia, I, s. 14-15

⁷⁴ Tamże, II, s. 22-23

⁷⁵ Mani, Księga Tajemnic, początek (zachowane u Epifaniusza, Panarion 66,14).

⁷⁶ List Fundamentalny (fragment cyt. przez św. Augustyna (Contra Epist, Fundom., 12-13).

⁷⁷ Królestwo Ciemności to nie tylko materia (opisana przez Maniego jako „bezładny ruch"): jest
to świat niezwykle konkretny zawierający pięć przepaści, pięć mrocznych drzew, pięć złych pier­
wiastków, pięciu królów w postaci dwunożnego demona, lwa, orła, ryby, smoka; pięć metali (zło­
ta, miedzi, żelaza, srebra, cyny), pięć smaków (słony, kwaśny, cierpki, mdły, gorzki), pięciu ka­
tegorii istot diabelskich (demony, czworonogi, ptaki, ryby, gady) i tak dalej.

⁷⁸ H.-Ch. Puech, Le manicheisme, son fondateur, sa doctrine, Paris (Musee Guimet, t. LVI),
1949.

⁷⁹ Traktaty Chavannes-Pelliot, I,s. 19, por. ten wiersz prekursora Maniego, gnostyka syryjskiego
Bardesanesa (koniec II - początek III wieku n.e.): „Ze zmieszania i połączenia (które pozostały z
pierwiastków), On (Bóg) uczynił wszelkie stworzenia (lepsze i gorsze): oto dlaczego śpieszą się na­
tury wszystkie i stworzenia, by oczyścić i zetrzeć to, co zmieszane ze złem". Cyt. przez S. Petre-
ment, Le dualisme chez Platon..., s. 195.

⁸⁰ Por. też katarów średniowiecznych, którzy wierzyli (jak ich manicnejscy przodkowie), że
Światło i Ciemności stanowiły na początku osobne pierwiastki i że wskutek katastrofy kosmicznej
część substancji świetlnej została uwięziona w ciemnościach.

⁸¹ Tytuł rozdziału 13-tej księgi Komentarza Bazylidesa do Ewangelii.

⁸² Por. kazanie Renovamim spiritu mentis vestrae: „Bóg nie ma imienia, bo nikt nie może o nim
nic powiedzieć ani go zrozumieć. Jeśli mówię: Bóg jest istotą - nie jest to prawdą. On jest istotą
ponad istotą i jest jej negacją. Pewien mistrz mówi: Gdybym miał Boga, którego mógłbym poz­
nać, nie uważałbym go za Boga".

⁸¹ Boehme wychwala Ungrund, niewysłowione źródło wszelkiej egzystencji, z którego wszystkie rzeczy wyłoniły się do bytu.

⁸⁴ Fragment zachowany przez Hipolita, Philosophoumena, VII, 21,1.

⁸⁵ Fragment z Epifaniusza (syna Karpokratesa, nie mylić ze świętym Epifaniuszem) Hipolit, Phi­
losophoumena, VI, 3, 38.

⁸⁶ Tekst sethian cyt. przez Vetrement, Le dualisme chez Platon..., s. 260.

⁸⁷ Apokryf Jana.

^8B Fragment z Walentyna w: Ireneusz, Adversus haereses, 1,19, 4.

⁸⁹ Corpus Hermeticum, I, 31. Bóg najwyższy, niepoznawalny, przekazuje swoją potęgę twórczą
Demiurgowi.

⁹⁰ Hipolit, Philosophoumena VII, I, 21. Por. ten oto tekst zapożyczony został od wyznawców do-
ketyzmu (tamże, VHI, 8): „Bóg jest pierwszym; jest on jak zawiązek drzewa figowego, najpierw
minimalnej wielkości, za to o nieskończonej potencjalności..."

46

⁹¹ Historyk jest często zmuszony używać słów greckich dla zachowania w syzygiach gnostj ckich
ich znaczenia emocjonalnego, np. Sige (Milczenie) jest imieniem żeńskim.

⁹² Ireneusz, Adver$us kaereses, U, 7,1. Por. tę homilię Walentyna (zachowaną przez Klemensa
z Aleksandrii, Stromata, IV, 13,89): „Podobnie jak portret jest gorszy od żywej twarzy, tak kos­
mos jest gorszy od żywego Aeona".

⁹³ Hipolit, Philosophoumena, VI, 36,7.

⁹⁴ Tamże, VI, 36,8.

⁹⁵ Por. F. Sagnard, La gnose valentinienne et le temoignage de saintlrenee, Paris, Vrin, 1947. Je­
den z tekstów gnostyckich odkrytych w Egipcie (wyd. M. Matinine, H.-Ch. Puech i G. Quispel,
1956) jest być może dziełem Walentyna (któremu przez długi okres błędnie przypisywano autor­
stwo Pistis Sophii).

⁹⁶ Nazywany również Stauros (Krzyż).

⁹⁷ Podczas gdy Plotyn mówi o upadku koniecznym, spowodowanym tym, że substancja boska od­
dala się coraz bardziej od źródła.

⁹⁸ Ks. Powtórzonego Prawa, IV, 24.

⁹⁹ To pismo koptyjskie pochodzi, według wszelkiego prawdopodobieństwa, z V wieku naszej ery.
Por. Doresse, Les Hvres secrets des gnostiąues d'Egypte, s. 75-77.

¹⁰⁰ Ody Salomona, oda 34.

¹⁰¹ Oscar CuIImann, Le probleme litteraire et historiąue du roman pseudo-clementin, etude sur le
rapport entre legnosticisme et le judeo-christianisme, Paris, 1930.

^m Les homelies clementines, thim. franc. A. Siouville'a, Paris, Rieder, 1933, XX, 3.

¹⁰³ Stykamy się tutaj z zerwanizmem, to znaczy z doktryną niektórych zwolenników Zoroastra,
którzy uważali Zerwań (Czas) za ojca „bliźniąt" Ormuzda i Arymana (por. J. Duchesne-Guille-
min, Ormazd et Ahriman, P.U.F., 1953, rodź. IX, -R.C. Zaehner, Zurvan, aZoroastrian Dilem-
ma, Oxford, 1955).

¹⁰⁴ Taką myśl wykładał już Timajos Platona.

¹⁰⁵ Kosmogonia Poimandresa jest w istocie bardziej złożona: po pierwotnym rozdzieleniu Światła
i Ciemności, wywiązuje się walka między dwoma pierwiastkami; Słowo i Antrópos - Pierwszy
Człowiek - są stworzeni przez dwupłciowego Ojca. Odnajdujemy tu mit typowo gnostycki: za­
chwyt istoty boskiej nad własnym obrazem odbitym w materii, z którym chce się ona złączyć.

¹⁰⁶ Inna oryginalna koncepcja autora sethiańskiego cytowanego przez Hipolita, Philosophoume­
na, V, 19: Z Bóstwa emanują nieskończone siły niematerialne (ich działanie jest podobne do dzia­
łania myśli); te niezliczone siły rozumne są rozrzucone we wszystkim, wchodzą w „kontakt" i z
ich spotkania powstaje „ślad", „piętno". „Ślady" tego rodzaju tworzą się w nieskończoność: two­
rzą myśli różnych istot. Jedna z tych „idei", wyjątkowo wspaniała, stała się niebem i ziemią, kos­
mosem widzialnym.

¹⁰⁷ n, 14 (tłum. Festugiere'a).

¹⁰⁸ Pieśni Maldorora i Poezje, wstęp i przypisy M. Żurowskiego, Warszawa, 1978 s. 53-73 (pieśń
pierwsza).

¹⁰⁹ Tamże, s. 74-104 (pieśń druga).

¹¹⁰ Por. tamże, s. 107: „Wszechmogący objawia mi się uzbrojony w swoje narzędzia tortur". (...)

¹¹¹ Cyt. przez S. Petrement, Le dualisme chez Platon, s. 258.

¹¹² Takie jest przynajmniej przekonanie większości gnoz.

^lu Erich Neuman, The Great Mother. An Analysis ofan Archetype, New York, 1955 (Boilingen Series, vol. XLVII).

47

¹¹⁴ Dziewczyna, która sprzedaje swoje ciało, jest symbolem ludzkości upadłej, zgubionej, niesz­częśliwej i zniewolonej. ¹¹³ Por. drugą część Fausta Goethego, gdzie Helena odgrywa rolę symbolu.

¹¹⁶ Por. historię perły - symbolu duszy - w Aktach Tomasza (Leisegang, La gnose, s. 246-250).

¹¹⁷ Zob. Serge Hutin, Les Gnostiąues, cz. I, rozdz. V.

¹¹⁸ W manicheizmie odnajdujemy mit uwiedzenia Archontów przez osobę dwupłciową, „Dziewi­
cę Światła", która wznieca nieczyste namiętności demonów, by pozbawić ich nasienia, to jest
światła, które uwięzili.

¹¹⁹ R. Reit/enstein (Das iranische Erlósungsmystetium, Bonn 1931) docenił doktrynę gnostycką
„zbawianego Zbawiciela" (Erlóster Erlosef).

¹²⁰ Cyt. przez Dorksse, Les łivres secrets..., 1.1, s. 107.

¹²¹ Homelies clementines, tłum. Siouville'a, DI, 7.

¹²² Gnostycy chrześcijańscy odziedziczyli tradycje żydowskie: w niektórych apokryfach Starego
Testamentu Seth, domniemany odkrywca astronomii, cieszy się ogromnym poważaniem; jego
dzieci miałyby być „Synami Boga", żyły one w pobożnej samotności na górze Hermon i zachowały
tęsknotę za rajem.

¹²³ Tekst Szymona (zachowany u Epifaniusza), (Panarion, 21, 2, 4).

¹²⁴ Pistis Sophia, 11,21.

¹²⁵ Ginza 274,1819.

¹²⁶ Akta Tomasza, 45

¹²⁷ Inni gnostycy t. kolei sławią węża, święte zwierzę (Serge Hutin, Les gnostiąues, rozdz. V.).

¹²⁸ Mandejska Księga Jana, 69, 5-6.

¹²⁹ Na przykład Karpokrates, dla którego Chrystus był człowiekiem jak wszyscy inni, ale jego du­
sza miała boski przywilej przypominania sobie tego, co oglądał w świecie wyższym, zanim przyo­
blekł się w ciało, przypomina tu platońską teorię anamnezy.

130 f_rag_ment _z Walentyna {cyt. przez Klemensa, Stromata, III, 6,59).

¹³¹ Inny heretyk, Hermogenes, wierzy, że Chrystus, wracając do nieba, pozostawił swoje ciało w
słońcu.

¹³² Zwolennicy doketyzmu chętnie przytaczają słynne słowa Ukrzyżowanego: „Ojcze, ojcze cze­
muś mnie opuścił?".

^m .Poimandres, 21

¹³⁴ Homilie Walentyna (cyt. przez Klemensa, Stromata, IV, 13,89)

¹³⁵ Excerpta ex Theodoto, 41.

¹³⁶ Leisegang, La gnose, s. 27.

---