Panzerkampfwagen II Sd.Kfz.121

LKA II - prototyp Kruppa czołgu Panzer II.

W 1934 roku na zamówienie Heereswaffenamt rozpoczęto prace nad projektem 10-tonowego opancerzonego pojazdu, uzbrojonego w działo 20mm. Na początku roku 1935 szereg firm, w tym Krupp, MAN (tylko podwozie), Henschel (również jedynie podwozie) i Daimler-Benz przedstawiło do oceny Wehrmachtowi swoje prototypy „ciągnika rolniczego” - Landwirtschaftlicher Schlepper 100 / LaS 100. Nowy pojazd oznaczany był również jako 2cm MG Panzerwagen i VsKfz 622 (Versuchkraftfahrzeug 622). Jako pierwszy swój projekt zaprezentował Krupp. Była to powiększona wersja LKA 1 z drobnymi modyfikacjami i innym uzbrojeniem, jednakże konstrukcji tej nie zaakceptowano. Ostatecznie zdecydowano aby wykorzystać podwozie opracowane przez MAN i kadłub opracowany przez Daimler-Benza. Pod koniec 1935 roku pierwsze 10 sztuk czołgu LaS 100, oznaczonego później jako Ausf a1 zostało wyprodukowanych przez zakłady MAN. Był to pojazd większy niż Panzer I i choć budowano go również tylko jako lekki czołg treningowy, wszedł do służby z powodu opóźnień przy projektach czołgów Panzer III i Panzer IV.

Pierwsze warianty Panzer II (Ausf a1/a2/a3/b) były pojazdami prototypowymi, które służyły do celów szkoleniowych, jednak wykorzystywano je bojowo do połowy 1941 roku. Modele Ausf a1/a2/a3 były napędzane silnikiem Maybach HL 57 TR, natomiast Ausf b silnikiem Maybach HL 62 TR. Ogółem od końca 1935 roku do marca 1937 roku MAN i Daimler-Benz wybudowały 110 sztuk czołgów PzKpfw II Ausf a1/a2/a3/b. Wersje te były do siebie podobne i różniły się kilkoma modyfikacjami w silniku, systemie chłodzenia i wydechu. Zastosowane w nich zawieszenie, będące rozwinięciem zawieszenia Panzer I, składało się z każdej strony z trzech par kół jezdnych połączonych zewnętrzną belką.

W marcu 1937 roku pojawił się nowy wariant - Ausf c z nowym zawieszeniem, składającym się z pięciu oddzielnych kół jezdnych. Model ten stał się standardem dla kolejnych wersji Panzer II. Wyprodukowano około 2000 sztuk podwozia PzKpfw II Ausf c. Był on używany w celach treningowych a także jako czołg bojowy. Zmodyfikowane i ulepszone wersje Ausf c - PzKpfw II Ausf A/B/C (różniące się drobnymi szczegółami) weszły do seryjnej produkcji jako modele podstawowe. Czołgi PzKpfw II Ausf c, A, B i C były produkowane w zakładach MAN, Daimler-Benz, Henschel, Wegmann, Alkett, MIAG i FAMO.

Panzerkampfwagen II Ausf a1/a2/a3.

W maju 1938 roku MAN wyprodukował pierwsze egzemplarze PzKpfw II Ausf D/E (Schnellkampfwagen) lekkiego czołgu dla oddziałów kawalerii. Posiadał on nieudane, podobne do skonstruowanego przez Brytyjczyków i Rosjan zawieszenie typu Famo/Christie. Czołgi Ausf D/E zostały użyte bojowo jedynie w wojnie z Polską w 1939 roku, służyły w 2. i 3.Dywizji Lekkiej. Główną ideą powstania wariantu Ausf D/E było dostarczenie jednostkom kawalerii szybkiego czołgu rozpoznawczego. Jedynym elementem jaki pozostał identyczny w Ausf D/E w porównaniu z wcześniejszymi modelami była wieża, natomiast reszta była w większości nowymi konstrukcjami. W 1940 roku z powodu słabych osiągów terenowych duża ilość PzKpfw II Ausf D/E została wycofana ze służby i przebudowana do innych celów (np. Flammpanzer II i Marder II (Sd.Kfz.132)). W marcu 1941 roku FAMO przedstawiło ulepszoną i zmodyfikowaną wersję Ausf C - lekki czołg rozpoznawczy PzKpfw II Ausf F.

Panzer II Ausf D/E.

Panzerkampfwagen II był produkowany przez różnych producentów. Warianty Ausf a1 do b wytwarzał MAN i Daimler-Benz, Ausf c do C MAN, Daimler-Benz, Henschel, Wegmann, Alkett, MIAG i FAMO, Ausf D/E MAN, Ausf F FAMO. Wszystkie PzKpfw II były uzbrojone bądź w działo 20mm KwK 30 L/55, bądź w nowsze 20mm KwK 38 L/55 (były one rozwinięciem dział 20mm Flak 30/38). Obydwa działa wykorzystywały tą samą amunicję, przy czym KwK 38 było w stanie strzelać szybciej (KwK 30 - 280 pocisków na minutę, KwK 38 - 420-480 pocisków na minutę). Egzemplarze Panzerkampfwagen II wysyłane do Afryki Północnej miały przystosowany do warunków tropikalnych system wentylacji i filtrów - Tropisch. Niektóre standardowe pojazdy Ausf A/B/C były zaopatrzone w miotacze dymu i służyły w Rosji w 1941/42 roku razem z wozami Flammpanzer II. Czołgi PzKpfw II transportowano przy użyciu ciężkich ciężarówek Faun L900 D567 (6x4) i nisko zawieszonych przyczep (Sd.Anh.115). Ponadto zawieszenie PzKpfw II było wykorzystywane przy przebudowie standardowych ciężarówek do ciężarówek półgąsienicowych - Maultier.

Panzerkampfwagen II Ausf F w muzeum w Kubince, Rosja.

Bojowym debiutem PzKpfw II, podobnie jak w przypadku Panzer I była wojna domowa w Hiszpanii, gdzie niewielka liczba tych czołgów (prawdopodobnie Ausf b w Panzer Abteilung 88 Legionu Condor) nie dorównywała radzieckim T-26, uzbrojonym w działa 45mm. Nie zostało jednak potwierdzone czy czołgi Panzer II w ogóle wysłano do Hiszpanii. Wielka ilość Panzer II została natomiast użyta przez jednostki pancerne w kampaniach w Polsce i we Francji, a następnie na szeroką skalę przez Deutsche Afrika Korps Erwina Rommla w Afryce Północnej i później w mniejszym zakresie w początkowych etapach wojny z ZSRR. PzKpfw II obok PzKpfw I był podstawowym czołgiem Armii Niemieckiej podczas wojny z Polską - wykorzystano 1226 sztuk tych pojazdów (około 45% wszystkich użytych czołgów).

VK 903b (Ausf H) z działem 50mm Pak 38 L/60.

Panzer II Ausf A.

Załoga czołgu Panzerkampfwagen II składała się z trzech członków: kierowcy, umieszczonego w przedniej części kadłuba, dowódcy/działowego i ładowniczego/radiooperatora w wieży. Dowódca siedział na siedzeniu, podczas gdy ładowniczy stał na podłodze w wieży. Komunikacja pomiędzy dowódcą a kierowcą odbywała się za pomocą tuby głosowej. Pancerz Panzer II był bardzo cienki i nie stanowił praktycznie osłony przed żadną bronią poza małokalibrową, a przestarzałe działo 20mm było nieskuteczne dla jakiegokolwiek alianckiego pancerza. I chociaż podobnie jak Panzer I okazał się nieprzydatny w bezpośredniej walce, był podstawowym czołgiem Pazertruppe aż do roku 1940/41. Bardziej efektywnym niż bojowe zastosowaniem dla PzKpfw II było wykorzystanie go w roli czołgu rozpoznawczego i treningowego. Dostarczył on również niemieckim projektantom i producentom cennych doświadczeń. I tak jak w przypadku innych czołgów podwozie PzKpfw II zastosowano przy budowie szeregu konwersji, takich jak Marder II czy Wespe. Jedną z najbardziej interesujących była zamontowana na podbudowie Panzer II Ausf A/B/C nadbudówka podobna do Marder II (Sd.Kfz.131) z działem 50mm Pak 38L/60 (przy niedoborach dział 75mm Pak 40). Pojazd otrzymał oznaczenie 5cm Pak 38 L/60 auf Fahrgestell Panzerkampfwagen II (Sf). Ta eksperymentalna konstrukcja była etapem pośrednim przy rozwoju projektów z większymi działami - serią Marder.

Panzerkampfwagen II Ausf J (VK 1601).

Warianty czołgu Panzerkampfwagen II

Model	Okres produkcji	Liczba wyprodukowanych sztuk podwozia*	Liczba wyprodukowanych czołgów
Ausf a1	koniec 1935 - maj 1936	10
Ausf a2	maj 1936 - luty 1937	25	75
Ausf a3	maj 1936 - luty 1937	50
Ausf b	luty - marzec 1937	25	25
Ausf c	1937	1900
Ausf A	1938 - 1940	1000	1113
Ausf B	1938 - 1940	2000
Ausf C	1938 - 1940	1000
Ausf D	1938 - 1941	800	43
Ausf E	1938 - 1941	200
Ausf F	1940 -1943	1400	524
Ausf G1/G3/G4 (nA) (VK 901)	kwiecień 1941 - luty 1942	75 (ukończono 12)	12
Ausf H (nA verst) (VK 903)	wrzesień 1941	1 prototyp
Ausf J (nA verst) (VK 1601)	kwiecień - grudzień 1942	22 -25	22
Leopard (VK 1602)	marzec 1942 - styczeń 1943	1 niekompletny prototyp
Ausf M (nA verst) (VK 1301)	sierpień 1942	4	4
Ausf L (Luchs) (VK 1303)	wrzesień 1943 - styczeń 1944	104	104

• nie wszystkie użyto do produkcji czołgów, dużą część wykorzystano przy różnych konwersjach

Od grudnia 1939 roku pojawiło się szereg projektów stworzenia wyspecjalizowanego lekkiego czołgu rozpoznawczego, bazującego na podwoziu i częściach Panzer II. Wyprodukowano prototypy (neue Art verstarkt - nowy, silniej opancerzony model) VK 901 (Ausf G1/G3/G4), VK 903 (Ausf H), VK 1601 (Ausf J), VK 1301 (Ausf M - udoskonalona wersja VK 901 i VK 1601), wszystkie w zakładach MAN, lecz żaden nie wszedł do seryjnej produkcji, a całość programu zarzucono. VK 901 (Ausf G) bazował na modelu Ausf D i miał zastąpić PzKpfw II Ausf F, jednak wkrótce jego miejsce zajął ulepszony VK 903 (Ausf H). W styczniu 1942 roku dwa VK 901 (Ausf G), zmodyfikowane i wyposażone w działa 50mm Pak 38 L/60 testowano w jednostkach na Froncie Wschodnim. Dalszym etapem było wybudowanie wariantów Ausf J (VK 1601) i Ausf H (VK 903). 30 kwietnia 1941 roku w myśl założeń “Panzerprogramm 41” planowano wybudowanie czołgu Ausf H w następujących wariantach: 3500 pojazdów Gefechtsaufklarung (silnie opancerzony czołg rozpoznawczy, przeznaczony do działań w warunkach bezpośredniego pola walki), 10950 sztuk podstawowego typu czołgu rozpoznawczego, 2003 czołgów do zadań obserwacyjnych. We wrześniu 1942 roku zaprzestano prac nad projektem “Panzerprogramm 41”. W 1943 roku siedem sztuk VK 1601 (Ausf J) przydzielono do 12.Dywizji Pancernej, walczącej na Froncie Wschodnim, i w 1944 roku jeden z tych czołgów przekonwertowano na pojazd ewakuacyjny - Bergepanzer II Ausf J. Później, w 1944/45 roku ten sam pojazd służył w Panzer Werkstatt Kompanie (Kompania Remontowa Czołgów) 116.Dywizji Pancernej. Wszystkie te konstrukcje ostatecznie doprowadziły do powstania VK 1303 - Panzerspahwagen II Ausf L Luchs. W 1942 roku Skoda wybudowała konkurencyjny do Ausf L prototyp - T-15 (Panzerspahwagen II Ausf Skoda), jednak projekt ten został odrzucony. Ewentualnym konkurentem Luchsa mógł być też bazujący na Ausf J (VK 1601) - VK 1602 Leopard, rozpoznawczy czołg przystosowany do działań w warunkach bezpośredniego pola walki, lecz i on nie został zaakceptowany.

Panzerspahwagen II Ausf L Luchs - Sd.Kfz.123 (VK 1303).

Nad wykorzystaniem podwozia i elementów Panzer II jako platformy dla demontowanej haubicy 105mm leFH pracował Krupp. Na początku 1943 roku Rheinmetall-Borsig zamontował na egzemplarzu podwozia PzKpfw II zdobyczny radziecki moździerz 120mm model 1938 i poddał testom jako koncepcję sztywno zamontowanego uzbrojenia. W sumie wyprodukowano szereg prototypów czołgów PzKpfw II, część z nich nawet weszła testowo do służby w jednostkach, część natomiast przebudowano do innych funkcji (np. pojazdy ewakuacyjne) a inne poddano dalszym testom. Wiele czołgów już w trakcie służby dodatkowo opancerzono. Były też próby przezbrajania Panzer II w zdobyczne francuskie działa 37mm Sa38. Generalnie większość czołgów PzKpfw II wycofano ze służby frontowej w 1942 roku, choć część brała jeszcze udział w walkach w Normandii, a nawet w roku 1945. Panzerkampfwagen II był wykorzystywany również przez sojuszników Niemiec - Słowację, Bułgarię, Rumunię i Węgry, a po wojnie być może służył w Armii Libańskiej (która pozyskała te pojazdy prawdopodobnie od Rumunii). Panzerkampfwagen II podobnie jak Panzerkampfwagen I był kolejnym krokiem w rozwoju coraz to silniejszych czołgów i w dobrych rękach stanowił efektywny czołg lekki i lekki czołg rozpoznawczy.

Dane techniczne czołgów Panzerkampfwagen II

Model	Ausf A/B/C Sd.Kfz.121	Ausf L Luchs Sd.Kfz.123
Masa	9500kg	11800kg
Załoga	3	4
Silnik	Maybach HL 62 TRM / 6-cylindrowy / 140KM	Maybach HL 66 P / 6-cylindrowy / 180KM
Prędkość	Na drodze: 40km/h	Na drodze: 60km/h W terenie: 42km/h
Zasięg	Na drodze: 200km W terenie: 125km	Na drodze: 290km W terenie: 175km
Zbiornik paliwa	170 litrów	235 litrów
Długość	4,81m	4,63m
Szerokość	2,28m	2,48m
Wysokość	2,02m	2,21m
Uzbrojenie	20mm KwK 30 lub 38 L/55 1x7,92mm MG34	20mm KwK 38 L/55 1x7,92mm MG34
Amunicja	20mm - 180 sztuk 7,92mm - 3525 sztuk	20mm - 320 sztuk 7,92mm - 2280 sztuk
Pancerz (mm/kąt)	Wieża przód: 14,5/półokrągła Góra kadłuba przód: 14,5/9 Dół kadłuba przód:14,5/półokr. Wieża boki: 14,5/22 Góra kadłuba boki: 14,5/0 Dół kadłuba boki: 14,5/0 Wieża tył: 14,5/22 Góra kadłuba tył: 14,5/9 Dół kadłuba tył: 14,5/6 Wieża góra, dno: 10/86 Góra kadłuba góra, dno: 10/81 Dół kadłuba góra, dno: 14,5/73 Jarzmo działa: 16/półokrągłe	Wieża przód: 30/10 Góra kadłuba przód: 30/10 Dół kadłuba przód:30/22 Wieża boki: 20/21 Góra kadłuba boki: 20/0 Dół kadłuba boki: 20/0 Wieża tył: 20/21 Góra kadłuba tył: 20/28 Dół kadłuba tył: 20/28 Wieża góra, dno: 12/79 Góra kadłuba góra, dno: 10/86 Dół kadłuba góra, dno: 10/90 Jarzmo działa: 16/półokrągłe

Grubość przebijanej płyty pancernej nachylonej pod kątem 30° od pionu

20mm KwK 30 L/55

Amunicja	100m	500m	1000m	1500m	2000m
Panzergranate 39	20mm	14mm	9mm	0mm	0mm
Panzergranate 40*	49mm	20mm	0mm	0mm	0mm

*z jądrem wolframowym

Panzerspahwagen II Ausf L Luchs -Sd.Kfz.123 (VK 1303)

Ten lekki czołg rozpoznawczy był od września 1943 roku do stycznia 1944 roku produkowany przez zakłady MAN i Henschel (mała ilość). Wybudowano tylko 104 (133?) sztuki tego pojazdu. Luchs służył na Froncie Wschodnim i Zachodnim w oddziałach Panzer Aufklarungs Abteilung (rozpoznania pancernego) w Wehrmachcie (np. 4.Dywizja Pancerna - Front Wschodni) i Waffen SS. Czołgi wysłane na Wschód posiadały dodatkową czołową płytę pancerną. Niewielka ilość została wyposażona w aparaturę radiową oraz anteny i służyła jako rozpoznawczy pojazd łączności. Luchs miał być docelowo uzbrojony w działo 50mm KwK 39 L/60 (VK 1602 Leopard), jednak produkowano jedynie wersję z działem 20mm KwK 38 L/55. Pomimo tego donoszono, że 31 czołgów Luchs z zamontowanym w otwartej od góry wieży działem 50mm KwK 39 L/60 miało rozpocząć frontową służbę pod koniec 1943 roku. Istniały też plany produkcji wersji ewakuacyjnej - Bergepanzer Luchs, lecz nie zostały one nigdy zrealizowane. Wybudowano także model pojazdu Flakpanzer Luchs na wydłużonym podwoziu (VK 1305), uzbrojony w działo 20mm Flakvierling lub 37mm Flak 36, jednak i ten projekt nie doczekał się realizacji. Dzisiaj można oglądać czołg Luchs w Muzeum Broni Pancernej w Kubince (niedaleko Moskwy) w Rosji i w Bovington Tank Museum w hrabstwie Dorset (Anglia).

PzKpfw II Ausf L Luchs w akcji.

Konwersje czołgu PzKpfw II

Marder II (Sd.Kfz.132) - samobieżne działo przeciwpancerne

Marder II (Sd.Kfz.131) - samobieżne działo przeciwpancerne

Wespe (Sd.Kfz.124) - samobieżna lekka haubica polowa 105mm

Sturmpanzer II Bison - działo samobieżne 150mm sIG 33

Beobachtungswagen II Ausf C - pojazd obserwacyjny / dowodzenia

Munitionsschlepper II - ciągnik amunicyjny

PzKpfw (Flammpanzer) II Flamingo (Sd.Kfz.122) (Ausf D/E) - czołg z miotaczem ognia

Brueckenleger auf PzKpfw II Ausf b - lekki czołg mostowy (wybudowano 3 sztuki w 1939 roku)

Panzerspahwagen II Ausf L Luchs - czołg rozpoznawczy

Schwimm Panzer II Ausf A-C (działo 20mm) - czołg pływający (przebudowano 52 sztuki)

Bergepanzer II Ausf D/E - pojazd ewakuacyjny

Ladungsleger II - stawiacz ładunków wybuchowych

Panzer Beobachtungswagen II - artyleryjski czołg obserwacyjny

Pioner-Kampfwagen II / PzKpfw II ohne Aufbau - pojazd inżynieryjny

5cm Pak 38 L/60 auf Fahrgestell PzKpfw II (Sf) - Ausf A/B/C uzbrojone w działo 50mm Pak

Feuerleitpanzer II - czołg kierowania ogniem

33

---