Panzerkampfwagen III

Sd.Kfz.141 - Ausf A-H (1937-1941)

Sd.Kfz.141/1 - Ausf J-M (1941-1943)

Sd.Kfz.141/2 - Ausf N (1942-1943)

Panzerkampfwagen III Ausf A.

Już w 1934/35 roku Heinz Guderian wyobrażał sobie dwa podstawowe typy pojazdów, które stanowiłyby najliczniejsze wyposażenie przyszłych niemieckich dywizji pancernych. Pierwszy z nich miał być uzbrojony w działo przeciwpancerne i dwa karabiny maszynowe, a drugi miał być pojazdem wsparcia, wyposażonym w działo większego kalibru. Ten pierwszy ostatecznie stał się znany jako Panzerkampfwagen III - standardowy czołg trzech lekkich kompanii batalionu czołgów. Ten drugi to późniejszy Panzerkampfwagen IV.

W roku 1935 opracowanie projektu 15-tonowego pojazdu gąsienicowego opartego na 15specyfikacjach Waffenamt zlecono firmom MAN (Nurnberg), Daimler-Benz AG (Berlin-Marienfelde), Rheinmetall-Borsig (Berlin) i Krupp AG (Essen). W celu utrzymania tajemnicy nowy pojazd nazwano Zugfuhrerwagen (ZW) - pojazd dowódcy plutonu. Otrzymał on także oznaczenie Versuchkraftfahrzeug 619, Mittlerer Traktor (ciągnik średni) i 3,7cm Geschütz-Panzerwagen. Projekt rozpoczął się od konfliktu dotyczącego głównego uzbrojenia pomiędzy Waffenamt i Inspektoratem Oddziałów Zmechanizowanych, który żądał działa 50mm, podczas gdy Waffenamt był przekonany do wybranego przez siebie działa 37mm. W końcu dokonano wyboru i do nowego pojazdu postanowiono montować działa 37mm. Decyzja opierała się głównie na fakcie, że już wcześniej standardowym wyposażeniem przeciwczołgowym piechoty stały się armaty 37mm Pak 35/36 L/45, a więc można było wykorzystywać produkowaną już amunicję. Wieża i pierścień mocowania wieży, zatwierdzone przez Inspektorat Oddziałów Zmechanizowanych, umożliwiać miały jednak wciąż montaż cięższego działa. Pancerz miał być grubszy od frontu niż z tyłu, ponieważ nowy czołg miał być używany w przedniej części formacji czołgów szturmowych. Prędkość maksymalną określono na 40km/h. Załogę pojazdu miało stanowić pięciu ludzi, z dowódcą, działowym i ładowniczym w wieży i kierowcą oraz radiooperatorem z przodu kadłuba. Do komunikacji pomiędzy członkami załogi używać miano wewnętrznego telefonu. Panzer III był pierwszym niemieckim czołgiem wyposażonym w tego typu system wewnętrznej łączności. Z czasem wszystkie czołgi wyposażono w to rozwiązanie, co okazało się bardzo efektywne podczas walk. Próby i testy nowych prototypów przeprowadzono od 1936 do 1937 roku na poligonach w Kummersdorf i Ulm. W ich rezultacie do seryjnej produkcji wybrano konstrukcję Daimler-Benza i w początkach 1937 roku Waffenamt zamówił produkcję pierwszej partii (0-serie).

MKA - prototyp Kruppa.

Nie zaaprobowany prototyp Kruppa, noszący oznaczenie MKA posiadał zawieszenie typu zawiasów piórowych z kołami zblokowanymi w wózkach. Szereg rozwiązań i elementów z tego pojazdu wykorzystano w konstrukcji Panzerkampfwagen IV, opracowanej również przez Kruppa.

Konstrukcja PzKpfw III składała się z czterech sekcji - kadłuba, wieży, przedniej części nadbudówki z otworem na wieżę i tylnej części nadbudówki z przedziałem silnikowym. Kadłub był podzielony na dwa główne przedziały, oddzielone przegrodą. Przedni mieścił skrzynię biegów i mechanizm sterowania, a tylny składał się z przedziału bojowego i silnikowego. Zasadniczy układ kadłuba, wieży i nadbudówki oraz rozmieszczenie załogi pozostały niezmienione przez cały okres trwania produkcji serii Panzerkampfwagen III.

Czołgi Panzer III.

Panzer III.

Po modyfikacjach, pierwsze czołgi Panzerkampfwagen III Ausf A (1-serie) wyprodukowano w zakładach Daimler-Benz w maju 1937 roku. Ogółem do końca 1937 roku wybudowano 10 sztuk tej wersji, o numerach podwozia 60101 - 60110. Niektóre źródła podają nawet, że wyprodukowano aż 15 egzemplarzy tych pojazdów. Uzbrojono tylko osiem czołgów Ausf A, a wyposażone w nie jednostki 1., 2. i 3. Dywizji Pancernej brały udział w Anschlussie Austrii, zajęciu Sudetenlandu i walkach w Polsce. Pozostałe, nieuzbrojone Ausf A użyto do dalszych testów. W 1937 roku Daimler-Benz wyprodukował 15 sztuk pojazdów Ausf B (2-serie), o numerach podwozia 60201 - 60215. Pewna ich liczba wzięła udział w kampanii w Polsce, a w październiku 1940 roku pięć Ausf B zostało zmodyfikowanych i użytych jako prototypy pojazdów serii Sturmgeschütz III. Od czerwca 1937 roku do stycznia 1938 roku produkowano następny wariant czołgu Panzer III - Ausf C (3a-serie) w ogólnej liczbie 15 sztuk (numery podwozia 60301 - 60315). Kilka sztuk PzKpfw III Ausf C służyło również podczas wojny z Polską. W styczniu 1938 roku Daimler-Benz rozpoczął budowę kolejnego wariantu - Ausf D (3b-serie). Do momentu zakończenia produkcji w 1939 roku wybudowano 55 czołgów, o numerach podwozia 60221 - 60225 oraz 60316 - 60340. Uzbrojono 30 sztuk Ausf D, a pozostałe 25 użyto do dalszych testów. Pewna liczba PzKpfw III Ausf D wzięła udział w walkach w Polsce i Norwegii.

Wczesne modele Panzer III (Ausf A, B, C i D) były produkowane wyłącznie przez zakłady Daimler-Benza i poprzedzały główną produkcję serii. Nie były one przygotowane do wielkoseryjnego wytwarzania i każdy kolejny model był ulepszoną wersją poprzedniego. Charakteryzowały się też różnymi typami zawieszenia: Ausf A posiadał pojedyncze sprężyny śrubowe, Ausf B - dwa zespoły resorów piórowych, Ausf C - trzy zespoły resorów piórowych, a Ausf D - pochylone resory piórowe. Czołgi wersji A, B, C, i D były napędzane 250-konnym silnikiem benzynowym Maybach HL 108 TR z 5-cio lub 6-cio stopniową skrzynią biegów Zahnradfabrik. Ich uzbrojenie składało się z działa 37mm KwK 35/36 L/46,5 i trzech karabinów maszynowych 7,92mm MG 34 (dwa w wieży i jeden w kadłubie). Grubość pancerza wynosiła od 5 do 15mm, co dawało ochronę jedynie przed bronią ręczną i małokalibrową. Niewystarczająca grubość pancerza była rezultatem pozostania przy zakładanej masie pojazdu, wynoszącej 15 ton przez zakłady Daimler-Benz. Jednakże niektóre wczesne modele były wyposażane w silniejszy pancerz, osiągający grubość 30mm. Czołgi Ausf A, B i C miały bębnową kopułę dowódcy zwaną “koszem na śmieci”, podczas gdy Ausf D posiadał kopułę kształtem podobną do zastosowanej w PzKpfw IV Ausf B. Część wczesnych modeli Panzer III została użyta bądź w rzeczywistej walce podczas kampanii w Polsce (w 1., 2. i 3.Dywizji Pancernej), bądź przeszła testy w jednostkach (1937 - luty 1940). W lutym 1940 roku istniejące egzemplarze pierwszych wersji Panzer III przekazano NSKK w celach szkoleniowych. Jedynie niewielka liczba czołgów Ausf D służyła potem w PzAbt zbV 40 (obok czołgów PzKpfw NbFz VI) w trakcie walk w Norwegii w kwietniu/maju 1940, a następnie w 1941/42 roku w Finlandii (również w ramach PzAbt zbV 40).

Surowce użyte do produkcji czołgu PzKpfw III

Stal	39 000,00 kg
Cyna	1,40 kg
Miedź	60,10 kg
Aluminium	90,40 kg
Ołów	71,10 kg
Cynk	49,10 kg
Guma	125,00 kg

PzKpfw III Ausf E z 5-ej Dywizji Pancernej.

W grudniu 1938 roku rozpoczęto produkcję modelu Ausf E (4-serie). Do jej zakończenia w październiku 1939 roku w zakładach Daimler-Benz, Henschel i MAN wybudowano 96 sztuk, o numerach podwozia 60401 - 60496. Ausf E był pierwszym czołgiem z serii PzKpfw III wyprodukowanym w tak znaczącej liczbie. Generalnie konstrukcja pozostała niezmieniona w stosunku do swego poprzednika, nowością zaś było niezależne zawieszenie na wałkach skrętnych, opracowane w latach trzydziestych przez Ferdinanda Porsche na potrzeby przemysłu motoryzacyjnego. Składało się ono z sześciu kół jezdnych i trzech rolek podtrzymujących. Czołg Ausf E był uzbrojony w działo 37mm KwK 35/36 L/46,5 i trzy karabiny maszynowe 7,92mm MG 34 (dwa w wieży i jeden w kadłubie). Grubość pancerza wahała się od 12 do 30mm. W trakcie produkcji zainstalowano włazy ewakuacyjne z obydwu stron kadłuba, oraz dodano szczelinę obserwacyjną dla radiooperatora w nadbudówce. W wieży zamontowano też dwuczęściowe włazy boczne. W odróżnieniu od swych poprzedników Ausf E był napędzany nowym, 300-konnym silnikiem benzynowym Maybach HL 120 TR z 10-stopniową skrzynią biegów Maybach Variorex. Był też cięższy od wcześniejszych modeli, których masa nie przekraczała 16 ton - ważył 19,5 ton. W okresie od sierpnia 1940 roku do 1942 roku czołgi PzKpfw III Ausf E były przezbrajane w działo 50mm KwK 38 L/42, montowane w zewnętrznym jarzmie,

PzKpfw III Ausf E.

mieszczącym też jeden karabin maszynowy. Jednocześnie zwiększono grubość pancerza przez dodanie do przedniej i tylnej części kadłuba oraz nadbudówki płyt pancernych o grubości 30mm. W trakcie służby sporo czołgów Ausf E przebudowano do standardu Ausf F.

We wrześniu 1939 roku wszedł do produkcji nowy wariant - Ausf F (5-serie). Do lipca 1940 roku Daimler-Benz, Henschel, MAN, Alkett i FAMO wyprodukowały 435 sztuk tego czołgu (numery podwozia 61001 - 61650). Była to udoskonalona wersja Ausf E, choć nie zawierała znaczących modyfikacji, poza ulepszonym silnikiem Maybach HL 120 TRM i wlotem powietrza w górnej części kadłuba. Pierwsze 335 egzemplarzy PzKpfw III Ausf F było uzbrojone w działo 37mm KwK 35/36 L/46,5 i trzy karabiny maszynowe 7,92mm MG 34 (dwa w wieży i jeden w kadłubie). Pozostałe 100 sztuk fabrycznie uzbrojono w działo 50mm KwK 38 L/42 z zewnętrznym jarzmem, w którym znajdował się też karabin maszynowy. Czołgi Ausf F były wyposażone w zamontowany z tyłu kadłuba zespół pięciu generatorów dymu,

Panzerkampfwagen III Ausf E/F w rosyjskiej wiosce.

sterowanych zdalnie z wieży. Część pojazdów miała też zainstalowany w tylnej części wieży pojemnik na amunicję. Od sierpnia 1940 roku do 1942 roku podobnie jak czołgi Ausf E, wszystkie pojazdy Ausf F uzbrojone w działo 37mm były przezbrajane w armatę 50mm KwK 38 L/42. Wszystkie zostały też zaopatrzone w dodatkowe płyty pancerne. Jedynie 40 czołgów Ausf F z działem 50mm być może zostało przed końcem kampanii francuskiej w pośpiechu wysłanych na front, gdzie mogły brać udział w końcowych walkach. Jest wiele kontrowersji wokół tego faktu, ponieważ według źródeł produkcję czołgów PzKpfw III, uzbrojonych w działa 50mm rozpoczęto dopiero w lipcu 1940 roku. Na podwoziu i komponentach Panzerkampfwagen III Ausf F opierała się początkowa produkcja dział szturmowych / niszczycieli czołgów - Sturmgeschütz III. W latach 1942/43 pewna liczba czołgów Ausf F była przezbrojona w działa 50mm KwK 39 L/60. Przezbrojone i dodatkowo opancerzone czołgi Ausf F pozostawały w służbie jeszcze w czerwcu 1944 roku (np. w 116.Dywizji Pancernej w Normandii). Interesującym faktem jest, że zdobyty przez Brytyjczyków w 1942 roku egzemplarz PzKpfw III Ausf F został wysłany do Departamentu Zaopatrzenia Armii Amerykańskiej, gdzie zdecydowano o wykorzystaniu niemieckiego zawieszenia w postaci wałków skrętnych do przyszłych czołgów amerykańskich (np. M 18, M 24 Chaffee czy M 26 Pershing).

W latach 1940/41 podjęto próby ujednolicenia produkcji Panzer III i Panzer IV. Wyprodukowano prototypy bazujące na Panzer III Ausf G/H z nowymi, dużymi, zachodzącymi na siebie kołami jezdnymi i zawieszeniem FAMO - PzKpfw III Ausf G/H mit Schachtellaufwerk. Od 1940 roku prototypy te poddawano testom i używano do celów treningowych. W 1943/44 roku zaprzestano dalszych prac, a pojazdy wykorzystano do oczyszczania ulic bombardowanych miast. Natomiast zawieszenie zostało później zaadoptowane w konstrukcjach czołgów Tiger i Panther.

Prototyp PzKpfw III Ausf G/H mit Schachtellaufwerk z dużymi kołami jezdnymi i zawieszeniem FAMO.

Od kwietnia 1940 roku do lutego 1941 roku w zakładach Daimler-Benz, Henschel, MAN, Alkett, Wegmann, MNH i FAMO wybudowano 600 sztuk pojazdów nowej serii - Ausf G (6-serie), o numerach podwozia 65001 - 65950. Wersja ta była nieznacznie ulepszona w porównaniu z wcześniejszymi Ausf E i Ausf F. Niewielką część (około 50 czołgów) Ausf G uzbrojono w działo 37mm KwK 35/36 L/46,5 montowane z osłoną wewnętrzną, pozostałe posiadały działo 50mm KwK 38 L/42 z zewnętrznym jarzmem. Wszystkie czołgi Ausf G miały dodatkowo dwa karabiny maszynowe MG 34, jeden w wieży i drugi w kadłubie. Pancerz miał grubość od 12 do 30mm, aczkolwiek w większości mieścił się w przedziale 21 - 30mm. Zainstalowano również nową osłonę otworu obserwacyjnego dla kierowcy (Fahrersehklappe 30). Wieża została zmodyfikowana, usunięto jeden port sygnalizacyjny i zamontowano wylot powietrza. W egzemplarzach środkowego okresu produkcji instalowano nowy typ kopuły dowódcy, używany też w czołgach PzKpfw IV Ausf E, F i G. Stał się on standardem dla wszystkich następnych modeli PzKpfw III. Pojazdy późniejszego okresu produkcji posiadały szersze, 400-milimetrowe gąsienice, zamiast standardowych o szerokości 360mm. Ausf G jako pierwszy miał zamontowany “Rommelkiste” - zasobnik na amunicję w wieży (Gepack Kasten), co później stało się standardowym wyposażeniem wszystkich PzKpfw III. Od sierpnia 1940 roku do 1942 roku czołgi Ausf G uzbrojone w działo 37mm, podobnie jak modele Ausf E i F były przezbrajane w armatę 50mm KwK 38 L/42. Pojazdy wysłane do Afryki Północnej nosiły oznaczenie Ausf G (Tp) - Tp było skrótem od Tropisch (tropikalny). Były one wyposażone w dodatkowe filtry powietrza i specjalne reduktory chłodzenia. Niewielka liczba czołgów Ausf G pozostawała w służbie jeszcze we wrześniu 1944 roku.

W październiku 1940 roku wprowadzono do produkcji wariant Ausf H (7-serie). Do kwietnia 1941 roku MAN, Alkett, Henschel, Wegmann, MNH i MIAG wyprodukowały 308 sztuk tego czołgu, o numerach podwozia 66001 - 66650. Ausf H posiadał nową, specjalnie zaprojektowaną do zamontowania działa 50mm wieżę z pojedynczą tylną płytą pancerza o grubości 30mm. Pancerz czołgu PzKpfw III Ausf H miał grubość 10 - 30mm, a przód i tył kadłuba oraz przód nadbudówki były osłonięte dodatkowymi 30-milimetrowymi płytami pancernymi, co stanowiło ochronę przed brytyjskimi armatami 2-funtowymi, radzieckimi działami 45mm i amerykańskimi działami przeciwpancernymi 37mm. Skrzynię biegów Variorex zastąpiono nową, 6-stopniową skrzynią Maybach SSG 77. Dodatkowo nieznacznie zmodyfikowano zawieszenie i zastosowano nowe koła napinające i napędowe. Ponieważ zwiększyła się do 21,8 ton masa pojazdu, koniecznym stało się wzmocnienie wałków skrętnych. Pierwotnie czołgi Ausf H były wyposażane w działa 50mm KwK 38 L/42 i dwa karabiny maszynowe MG 34, jednak w latach 1942/43 przezbrojono je w działa 50mm KwK 39 L/60. Czołgi Ausf E, F, G i H oznaczano jako Panzerkampfwagen III Ausf E, F, G, i H / Sd.Kfz.141.

Panzerkampfwagen III Ausf H z 5.Dywizji Lekkiej (pierwotnie 5.Pułk

Pancerny 3.Dywizji Pancernej) Libia, połowa 1941 roku.

10 maja 1940 roku Panzertruppe posiadały jedynie 381 sztuk pojazdów Panzer III w czynnej służbie, a 135 stracono w trakcie Blitzkriegu na Zachodzie.

W marcu 1941 roku rozpoczęto budowę serii Ausf J (8-serie) - ostatnich pojazdów Sd.Kfz.141 i pierwszych Sd.Kfz.141/1. Do lipca 1942 roku w zakładach Daimler-Benz, MAN, Alkett, Henschel, Wegmann, MNH i MIAG ukończono 2616 sztuk tego modelu (numery podwozia 68001 - 69100 i 72001 - 74100). Czołg Ausf J miał znacznie zwiększoną grubość pancerza, wynoszącą od 10 do 50mm. Jednocześnie zamontowano nowy typ osłony szczeliny obserwacyjnej dla kierowcy (Fahrersehklappe 50) i kopuły (Kugelblende 50) karabinu maszynowego MG 34 w kadłubie. Z przodu kadłuba zainstalowano również nowe włazy wejściowe i wlot powietrza. Od kwietnia 1942 do osłony działa i / lub frontu nadbudówki dodano 20-milimetrowy pancerz. 1549 czołgów wyprodukowanych od marca 1941 roku do lipca 1942 roku było wyposażonych w działa 50mm KwK 38 L/42 i dwa karabiny maszynowe MG 34 i oznaczono je jako PzKpfw III Ausf J / Sd.Kfz.141. Natomiast 1067 pojazdów wybudowanych w okresie grudzień 1941 - lipiec 1942 uzbrojono w działa 50mm KwK 39 L/60 i dwa karabiny MG 34. Nadano im oznaczenie PzKpfw III Ausf J / Sd.Kfz.141/1. Jedyną różnicą pomiędzy obydwoma modelami było główne uzbrojenie i ilość przewożonej amunicji - 84 sztuki w odróżnieniu do wcześniejszych 99 sztuk. Podczas walk w Afryce Północnej Brytyjczycy nadali czołgowi 50mm L/60 Ausf J przydomek „Mark III Special”. Zastosowanie działa 50mm L/60 było znaczącym ulepszeniem w porównaniu z wcześniejszym 37mm, jednak wciąż niewystarczającym w starciu z amerykańskimi czołgami M4 Sherman i radzieckimi T-34/76. Istniały także nieudane próby zamontowania w czołgu Ausf J wieży PzKpfw IV Ausf G i stworzenia nowego wariantu PzKpfw III - Ausf K. Od sierpnia do listopada 1942 roku 81 sztuk Ausf J wyprodukowano jako czołgi dowodzenia - Panzerbefehlswagen III mit 5cm KwK L/42 / Sd.Kfz.141, a w okresie marzec - wrzesień przekonwertowano dalsze 104 sztuki. Pojazd ten w porównaniu z Ausf J był pozbawiony karabinu maszynowego w kadłubie oraz zabierał mniej amunicji (75 pocisków). Wyposażono go także w dodatkowy sprzęt radiowy i peryskop.

W czerwcu 1942 roku wszedł do produkcji kolejny model - Ausf L (9-serie). 653 sztuki tego czołgu wybudowano w zakładach Daimler-Benz, MAN, Alkett, Henschel, Wegmann, MNH i MIAG do grudnia 1942 roku (numery podwozia 74101 - 75500). Ausf L był uzbrojony w działo 50mm KwK 39 L/60 i dwa karabiny maszynowe MG 34. Zewnętrznie był prawie identyczny z późnym modelem Ausf J, jako że był jego modyfikacją, z drobnymi różnicami w zawieszeniu (zrównoważenie wałków skrętnych). Grubość pancerza przedniej części wieży wzrosła z 30mm do 57mm, 20-milimetrowy pancerz był dodatkowo instalowany na nadbudówce i w wielu przypadkach na osłonie działa. Konstrukcja pojazdu została uproszczona, jako że tylna pokrywa została zmodyfikowana (wloty powietrza i włazy) i na początku

produkcji usunięto z kadłuba włazy ewakuacyjne, szczelinę obserwacyjną ładowniczego w osłonie działa i otwory boczne w wieży. Ausf L miał ponadto zamontowany specjalny system do przekazywania nagrzanego czynnika chłodzącego silnik z jednego pojazdu do drugiego. Jeden egzemplarz czołgu Ausf L wyposażono w eksperymentalne działo ze zwężonym wylotem 75/55mm KwK 0725 i nadano mu oznaczenie PzKpfw III Ausf L mit Waffe 0725. Maszyny wysyłane na front północno-afrykański były wyposażane w dodatkowe filtry powietrza, zmodyfikowane filtry oleju i reduktory chłodzenia. Nosiły one oznaczenie Ausf L (Tp). Wersja Ausf L była też pierwszym czołgiem posiadającym przeciwlotniczy karabin maszynowy, zainstalowany w kopule dowódcy (Fliegerbeschussgerat41/42).Stał się on standardem

Panzerkampfwagen III Ausf L.

dla wszystkich nowych czołgów PzKpfw III, dodawano go także w trakcie służby do starszych modeli. Wiele miało również zamontowane dodatkowe, 5-milimetrowe osłony pancerne kadłuba i wieży, tzw. fartuchy (Schurzen).

Od października 1942 roku do lutego 1943 roku 250 sztuk czołgów nowej serii - Ausf M (10-serie) zostało wyprodukowanych przez zakłady Wegmann, MIAG, MAN i MNH (numery podwozia 76101 - 77800). Wersja ta opierała się na późnym modelu Ausf L i posiadała dodatkowe wyposażenie, umożliwiające pokonywanie przeszkód wodnych o głębokości 1,3 m (w odróżnieniu od wcześniejszych 80 - 90 cm). Uszczelniono wszystkie szczeliny wlotu i wylotu powietrza oraz inne otwory a zmodyfikowany tłumik z zaworem zamykającym umieszczono wysoko w części tylnej kadłuba. Było to rozwinięcie i modyfikacja systemu zastosowanego wcześniej w czołgu podwodnym Tauchpanzer III. Zespół pięciu generatorów dymu zamieniono na trzy wyrzutnie 90mm NbK, montowane z przodu po obu stronach wieży. Czołg Ausf M, podobnie jak Ausf L był uzbrojony w działo 50mm KwK 39 L/60 i dwa karabiny maszynowe 7,92mm MG 34. Pojazdy wyprodukowane w 1943 roku były fabrycznie wyposażane w 5-milimetrowe osłony pancerne kadłuba i wieży (Schurzen). Dużą liczbę czołgów Ausf M przekonwertowano, bądź na pojazdy Sturmgeschütz III, bądź na wersję Ausf N. W okresie luty - kwiecień 1943 roku 100 sztuk Ausf M, wybudowanych przez zakłady MIAG w Braunsweig, o numerach podwozia 77609 - 77708 zostało przekonwertowanych w zakładach Wegmann w Kassel na czołgi z miotaczem płomieni - Flammpanzer. Otrzymały one oznaczenie PzKpfw III (Fl) / Sd.Kfz.141/3, znane były też jako Flammpanzer III lub Panzerflammwagen III. Przebudowa polegała na dodaniu do części frontowej kadłuba płyt pancernych o grubości 30 - 50mm, ponieważ Flammpanzer III musiał zwykle zbliżać się do celu i narażony był w sposób szczególny na ogień nieprzyjaciela. W odróżnieniu od standardowych czołgów, załoga PzKpfw III(Fl) składała się z trzech członków: dowódcy/operatora miotacza płomieni, radiooperatora/operatora karabinu i kierowcy. Główne działo i wewnętrzny pojemnik na amunicję zostały zastąpione przez miotacz płomieni 14mm Flammenwerfer i zbiorniki z paliwem. Miotacz płomieni był ukryty w 1,5-metrowej, cienkiej rurce, mającej przypominać standardowe uzbrojenie. Kąt ostrzału w płaszczyźnie pionowej wynosił od -8° do +20°. Dodatkowym uzbrojeniem były dwa karabiny maszynowe 7,92mm MG 34. Każdy pojazd wyposażony był w 1020 litrów łatwopalnego oleju (Flammol) w dwóch wewnętrznych zbiornikach. Był on pompowany do rurki za pomocą pompy Koebe, napędzanej dwusuwowym silnikiem DKW, zapłon następował pod wpływem iskry elektrycznej (Smitskerzen). Zapas oleju wystarczał na około 125 jednosekundowych lub około 80 dwu-, trzysekundowych wystrzałów płomieni. Maksymalny zasięg miotacza wynosił 50 - 60 metrów, w zależności od użytego oleju. Zasięg ten zależał również od warunków pogodowych. Flammpanzer III zaprojektowano do walk w terenach zabudowanych, takich jak Stalingrad, lecz pomysł ten nie doczekał się nigdy realizacji. Ostatecznie czołgi te znalazły się na wyposażeniu plutonów miotaczy ognia (Panzer-Flamm-Zug) Pułków Pancernych (Panzer Abteilung), w każdym po siedem pojazdów. Raport z 5-go maja 1941 roku mówił o następującym rozmieszczeniu Flammpanzer III w jednostkach: 28 do Dywizji Pancernej Grossdeutschland, 15 do 6.Dywizji Pancernej, 14 do 1.Dywizji Pancernej, 14 do 24.Dywizji Pancernej, 14 do 26.Dywizji Pancernej i 7 do 16.Dywizji Pancernej a także jeden egzemplarz do szkoły w Wunsdorf. Raport z 1943 roku podawał, że od marca do grudnia czołgi Flammpanzer III służyły w następujących Dywizjach Pancernych: 1., 6., 11., 14., 24. i Grossdeutschland w Rosji i 16. oraz 26. we Włoszech. W lipcu 1943 roku 41 pojazdów brało udział w przygotowaniach do ataku na Łuku Kurskim w ramach 6.Dywizji Pancernej, 10.Dywizji Pancernej i Dywizji Pancernej Grossdeutschland. Flammpanzer III okazał się konstrukcją nieudaną i egzemplarze wycofane do remontu (35 sztuk) były przebudowane na standardowe czołgi lub samobieżne działa/niszczyciele czołgów Sturmgeschütz III. W listopadzie 1944 roku jedynie 10 ze 100 wyprodukowanych zostało naprawionych i przydzielonych do Panzer-Flamm-Kompanie 351, która pozostawała w służbie do kwietnia 1945 roku w ramach Heeres Gruppe Sud. Dzisiaj Panzerkampfwagen III(Fl) (numer podwozia 77651) zdobyty we Włoszech, można oglądać w muzeum w Koblencji, w Niemczech, dokąd został przewieziony z Aberdeen Proving Grounds w USA.

W czerwcu 1942 roku wszedł do produkcji ostatni model PzKpfw III - Ausf N. Produkowano go do sierpnia 1943 roku w zakładach Henschel, Wegmann, MNH, MIAG i MAN (numery podwozia 73851 - 77800). Wybudowano ogółem 663 sztuk Ausf N na podwoziach Ausf J (3), L (447) i M (213), a dodatkowe 37 pojazdów przekonwertowano z przebudowanych starszych modeli PzKpfw III. Czołg PzKpfw III Ausf N znany był także jako Sturmpanzer III. Podstawową różnicą w porównaniu z wersjami Ausf J, L i M było główne uzbrojenie. Ausf N był wyposażony w krótkie działo 75mm KwK 37 L/24, oryginalnie używane w czołgach PzKpfw IV Ausf A do F1, które przezbrojono w dłuższą armatę 75mm. Na dodatkowe uzbrojenie składały się standardowo dwa karabiny maszynowe MG 34. Przebudowano też wewnętrzny pojemnik amunicji, który mieścił 56 sztuk (pojazdy na podbudowie Ausf L) lub 64 sztuki (pojazdy na podbudowie Ausf M) amunicji. Czołg Ausf N nie posiadał dodatkowego pancerza, jak wcześniejsze wersje, ze względu na dużą masę nowego działa 75mm. Pojazdy późniejszego etapu produkcji posiadały zmodyfikowaną kopułę dowódcy z jednoczęściowym włazem w miejsce dwuczęściowego. Liczne egzemplarze miały zamontowaną kopułę dowódcy używaną w czołgach PzKpfw IV Ausf G. Pojazdy produkowane od marca 1943 roku były fabrycznie wyposażane w 5-milimetrowe fartuchy pancerne (Schurzen), osłaniające kadłub i wieże. Dodatkowo od początku 1943 roku fabrycznie pokrywano czołgi antymagnetycznym Zimmeritem. PzKpfw III Ausf N były używane jako czołgi bliskiego wsparcia. Były one przydzielane albo do batalionów Tigerów (sPzAbt/sSSPzAbt) do ich ochrony przed piechotą nieprzyjaciela, albo do dywizji grenadierów pancernych. Niektóre

PzKpfw III Ausf N / Sturmpanzer III / Sd.Kfz.141/2.

źródła podają, że istniał jeszcze jeden wariant, Ausf O, jednak brak na to jednoznacznych dowodów.

Część z późnych wariantów Panzer III była wyposażona w montowane w wieży zasobniki na amunicję (Gepack Kasten). Bardzo często po bokach wieży i / lub w tylnej części kadłuba instalowano stelaże na kanistry. Podczas początkowych etapów operacji „Barbarossa” w 1941 roku czołgi Panzer III były w celu zwiększenia zasięgu działania wyposażane w jednoosiową przyczepę z dodatkowym paliwem. W trakcie produkcji konstrukcja PzKpfw III przeszła wiele zmian związanych z modyfikacjami wieży (np. kopuła, osłona działa, szczeliny obserwacyjne, włazy, osłony pancerne), kadłuba (np. włazy ewakuacyjne, osłony pancerne) i nadbudówki (np. wloty powietrza, dodatkowy pancerz, rozmieszczenie reflektorów). Od połowy 1943 roku montowano w czołgach Panzer III tzw. Schurzen - osłony (fartuchy) pancerne grubości 5mm. Podczas służby i w trakcie napraw wiele pojazdów było zaopatrzonych w dodatkowy pancerz, przezbrajanych, a także wyposażanych w nowe części i elementy, często stając się całkowicie niestandardowymi wariantami. Czołgi wysyłane do Północnej Afryki posiadały dodatkowe filtry powietrza i reduktory chłodzenia. Znane były pod oznaczeniem PzKpfw III Ausf N (Tp).

Panzerkampfwagen III wykorzystano w niewielkiej liczbie w trakcie inwazji na Polskę we wrześniu 1939 roku. Zaprojektowano go jako pojazd dowódcy plutonu (Zugfuhrerwagen) i był pierwszym znaczącym niemieckim średnim czołgiem bojowym. Konstrukcja Panzer III wyrosła na bazie lekcji, wyniesionych z testów bojowych czołgów Panzer I i Panzer II. Panzer III stanowił trzon siły dywizji pancernych w pierwszych latach wojny. Jednak już w październiku 1943 roku jedynie pięć dywizji pancernych na Froncie Wschodnim posiadało w składzie jedną lub więcej kompanię pancerną wyposażoną w czołgi Panzer III. Z końcem 1944 roku na Froncie Wschodnim pozostawało w służbie frontowej tylko 79 pojazdów PzKpfw III. Pewna liczba tych czołgów służyła do końca wojny m.in. w Norwegii i Holandii.

Produkcja PzKpfw III była powolna i w sierpniu 1943 roku zaprzestano jej. W pierwszych latach luki były wypełniane przez czeskie czołgi PzKpfw 35(t) i PzKpfw 38(t), które posiadały podobną wartość bojową do Panzer III. Niemniej jednak projekt PzKpfw III stanowił ogromną pomoc przy rozwoju swego większego brata - Panzer IV, posiadając także wiele wspólnych z nim części. W 1938 roku Daimler-Benz otrzymał zamówienie na opracowanie 20-tonowego czołgu, który zastąpiłby PzKpfw III i w roku 1939/40 wybudował prototyp VK 2001(DB)/ZW 40. I choć nigdy nie wszedł on do produkcji, przyczynił się do dalszego rozwoju PzKpfw IV.

Warianty Ausf A - J (wczesny) (1936 - 1941) czołgu Panzer III nazywano „krótkimi” a warianty Ausf J (późny) - N „długimi”. Ogółem wybudowano około 6000 sztuk Panzerkampfwagen III. Większość w zakładach Alkett oraz Daimler-Benz, FAMO, Henschel, MAN, MIAG, Waggonfabrik Wegmann i MNH.

Panzerkampfwagen III Ausf F z działem 50mm L/42 na ekspozycji

w Patton Museum, Ft. Knox, Kentucky.

		Sd.Kfz.141 (krótki)
Ausf A	1937	37mm L/45
Ausf B	1937	37mm L/45
Ausf C	1937/38	37mm L/45
Ausf D	1938	37mm L/45
Ausf E	1938/39	37mm L/45 (wczesny) / 50mm L/42 (późny)
Ausf F	1939/40	37mm L/45 (wczesny) / 50mm L/42 (późny)
Ausf G	1940/41	37mm L/45 (wczesny) / 50mm L/42 (późny)
Ausf H	1940/41	50mm L/42 (wczesny) / 50mm L/60 (późny)
Ausf J	1941/42	50mm L/42 (wczesny)
		Sd.Kfz.141/1 (długi)
Ausf J	1941/42	50mm L/60 (późny)
Ausf L	1942	50mm L/60
Ausf M	1942/43	50mm L/60
		Sd.Kfz.141/2 (długi)
Ausf N	1942/43	75mm L/24
		Sd.Kfz.141/3 (długi)
Ausf M (Flamm)	1943	14mm Flammenwerfer

Czołgi Panzer III były szeroko używane na wszystkich frontach do II połowy 1943 roku, kiedy to zostały zastąpione przez Panzerkampfwagen IV. Tradycyjnie podwozie i części Panzer III stały się podstawą dla licznych konwersji i prototypów. W 1943 roku PzKpfw III był już przestarzały i stracił swą bojową efektywność, w rezultacie sporo zostało przebudowanych do spełniania różnorodnych funkcji.

Panzerbeobachtungswagen III Ausf G.

W okresie luty 1942 - kwiecień 1944 262 czołgi Panzerkampfwagen III Ausf E, F i G wyposażono w grubszy pancerz i przekonwertowano na Artillerie Panzerbeobachtungswagen III (Sd.Kfz.143) - pojazdy obserwacyjne, które służyły do końca wojny w bateriach dział Wespe i Hummel. Panzerbeobachtungswagen III miał zamontowaną atrapę działa, a w miejscu oryginalnej armaty zainstalowano jarzmo (Kugelblende) z karabinem maszynowym 7,92mm MG 34. Załoga Sd.Kfz.143 składała się z pięciu ludzi, dodatkowo pojazd wyposażono w aparaturę radiową dużej mocy. W 1943 roku część czołgów Ausf L i M została przebudowana na bezwieżowe pojazdy Pionierpanzerwagen III - czołgi inżynieryjne z dodatkowym wyposażeniem. W połowie 1944 roku 176 (167) sztuk Panzer III (wersji Ausf E, F i G) przekonwertowano na Bergepanzer III - pojazdy ewakuacyjne, wyposażone w dodatkowy sprzęt. Poza tym w latach 1943/44 pewną ilość wczesnych modeli PzKpfw III przekonwertowano na ciągniki artyleryjskie - Schlepper i wozy amunicyjne - Munitionspanzer. Jednym z najciekawszych prototypów bazujących na podwoziu Panzer III był Minenraumpanzer III - czołg rozminowujący/niszczyciel min, opracowany przez zakłady Kruppa. Okazał się jednak nieudaną konstrukcją i nigdy nie rozpoczęto produkcji.

Minenraumpanzer III / Minenraumgerat mit PzKpfw Antrieb.

W październiku 1943 roku testowano prototyp PzKpfw III Ausf N als Schienen-Kettenfahrzeug. Trzy sztuki Ausf N z zamontowanym zawieszeniem kolejowym projektu Sauer Werke z Wiednia, przebudowano do poruszania się po torach kolejowych z maksymalną prędkością 100km/h. Miały one być użyte do ochrony linii kolejowych na tyłach Frontu Wschodniego. Wybudowano tylko trzy prototypy, dalsze prace nad projektem zostały przerwane. Od czerwca 1938 roku do lutego 1943 roku liczne egzemplarze przekonwertowano w zakładach Daimler-Benz na pojazdy Panzerbefehlswagen III Ausf D1 (30 sztuk), Ausf E (45 sztuk) i Ausf H (175 sztuk) (Sd.Kfz.266 - 268). Były to czołgi dowodzenia wyposażone w radiostacje i dodatkowy sprzęt. Uczestniczyły w walkach do zakończenia wojny. Czołgi te miały zamontowaną atrapę działa a ich jedynym uzbrojeniem był pojedynczy karabin maszynowy 7,92mm. Natomiast 185 sztuk Panzerbefehlswagen III mit 5cm KwK L/42 (w oparciu o wersję Ausf J) i 50 sztuk Ausf K (w oparciu o wersję Ausf L) było uzbrojonych odpowiednio w działa 50mm L/42 i 50mm L/60.

Produkcja czołgów PzKpfw III

Wariant	Okres produkcji	Liczba wyprodukowanych
Ausf A	1937	15
Ausf B	1937	15
Ausf C	1937/38	15
Ausf D	1938	30
Ausf E	1938/39	96
Ausf F	1939/40	435
Ausf G	1940/41	600
Ausf H	1940/41	308
Ausf J (wczesny)	1941/42	1549
Ausf J (późny)	1941/42	1067
Ausf L	1942	653
Ausf M	1942/43	250
Ausf N	1942/43	700

110 sztuk wież zdemontowanych z przekonwertowanych na inne pojazdy czołgów PzKpfw III użyto w fortyfikacjach Wału Atlantyckiego i Linii Hitlera we Włoszech. W 1945 roku zadecydowano o zużytkowaniu przestarzałych PzKpfw III poprzez zamontowanie w nich wież Wirbelwind i Ostwind. Miały otrzymać oznaczenie Flakpanzer III. Zamówiono 90 sztuk tych pojazdów, lecz koniec wojny przerwał produkcję.

PzKpfw III Ausf H z zamontowanym działem 150mm sIG 33.

Najbardziej interesującej konwersji dokonały oddziały niemieckie w Północnej Afryce. Przebudowali uszkodzony Panzerkampfwagen III Ausf H na samobieżne działo 150mm sIG 33, przy użyciu części (armata, osłona działa, boki nadbudówki ze skrzynią narzędziową i stelaż na amunicję) ze Sturmpanzer II Bison (wersja przedłużona).

Dwa czołgi PzKpfw III zostały w myśl paktu Ribbentrop-Mołotow sprzedane Związkowi Radzieckiemu latem 1940 roku. Poddano je tam testom razem z wczesnymi modelami czołgów T-34/76. Niemieckie pojazdy okazały się szybsze od radzieckich T-34/76 i BT-7, osiągając maksymalną prędkość 69km/h. T-34 natomiast miał lepsze uzbrojenie i opancerzenie, choć w porównaniu z PzKpfw III wykazał niedostatki w ergonomii i mniejszą niezawodność. Poza tym czołgi PzKpfw III okazały się mniej hałaśliwe niż radzieckie (np. T-34 można było usłyszeć już z odległości 450m, podczas gdy PzKpfw III dopiero ze 150 - 200m). Panzerkampfwagen III eksportowano też do innych krajów, szczególnie do sojuszników Niemiec i państw pro-niemieckich. Pierwszym krajem, który otrzymał te czołgi były Węgry (10 sztuk), następnie Rumunia (11 sztuk Ausf N), Bułgaria (10 sztuk Ausf N) i Słowacja (7 sztuk Ausf N). Niewielką liczbę wersji Ausf L i N wyeksportowano także do Chorwacji. Dużą liczbę (56 sztuk) zamówiła Turcja, lecz z powodu zmiennej sytuacji wojennej transakcji nie sfinalizowano, chociaż przypuszczalnie część (20 - 22 ?) pojazdów doręczono. W latach 1941 - 1943 Rosjanie zdobyli dużą ilość czołgów PzKpfw III, Sturmgeschütz III i PzKpfw IV. Część wcielono do tymczasowej służby (np. w roli “koni trojańskich” lub przynęty), część natomiast przebudowano na działa szturmowe SU-76i i SG-122A. Ciekawym faktem jest, że 7 lub 8 sztuk PzKpfw III otrzymał do celów treningowych w sierpniu 1942 roku Pluton Czołgów polskiej Samodzielnej Brygady Strzelców Karpackich w Egipcie.

Czołgi PzKpfw III Ausf G i PzKpfw IV Ausf F1 z plutonu por. N.Baryszewa, 107.Samodzielny Batalion Czołgów, Front Wołochowski, 6 lipca 1942.

Najbardziej udaną konwersją, bazującą na podwoziu Panzerkampfwagen III była seria dział szturmowych/niszczycieli czołgów Sturmgeschütz III. Pojazdy te pozostawały w służbie Armii Fińskiej aż do 1967 roku. Po wojnie 32 sztuki PzKpfw III były używane wraz z działami StuG III Ausf G przez Norwegię. Niewielką liczbę czołgów PzKpfw III, wliczając w to 4 przebudowane czołgi Flammpanzer III używano też w Czechosłowacji.

Norweskie czołgi PzKpfw III w Trandum, 1949.

(zdjęcie i informacje udostępnił Thorleif Olsson)

Czołgi Panzerkampfwagen III cieszyły się dobrą reputacją ze względu na wysoką niezawodność i efektywność. Stały się w dużej mierze inspiracją dla konstruktorów czołgów, zarówno niemieckich, jak i alianckich. Był to najlepszy niemiecki czołg pierwszych lat II Wojny Światowej, jednak w roku 1943 okazał się już całkowicie przestarzały.

Dane techniczne czołgów Panzerkampfwagen III

Model	Ausf H	Ausf L/M
Masa	21800kg	22700kg
Załoga	5	5
Silnik	Maybach HL 120 TRM / 12-cylindrowy / 265KM	Maybach HL 120 TRM / 12-cylindrowy / 265KM
Prędkość	Na drodze: 40km/h W terenie: 20km/h	Na drodze: 40km/h W terenie: 20km/h
Zasięg	Na drodze: 165km W terenie: 105km	Na drodze: 155km W terenie: 95km
Zbiornik paliwa	320 litrów	320 litrów
Długość	5,52m (z działem)	6,41m (z działem) 5,56m (bez działa)
Szerokość	2,95m	2,95m
Wysokość	2,50m	2,50m
Uzbrojenie	50mm KwK 38 L/42 2 x 7,92mm MG 34 (1 x MG - kadłub 1 x MG - sprzężony)	50mm KwK 39 L/60 2 x 7,92mm MG 34 (1 x MG - kadłub 1 x MG - sprzężony)
Amunicja	50mm - 99 sztuk 7,92mm - 2700 sztuk	50mm - 92 sztuki 7,92mm - 3750 sztuk
Pancerz (mm/kąt)	Wieża przód: 30/13 Góra kadłuba przód: 30+30/90 Dół kadłuba przód: 30+30/23 Wieża boki: 30/25 Góra kadłuba boki: 30/0 Dół kadłuba boki: 30/0 Wieża tył: 30/13 Góra kadłuba tył: 30/30 Dół kadłuba tył: 30+30/8 Wieża góra, dno: 10/89 Góra kadłuba góra, dno: 17/77 Dół kadłuba góra, dno: 16/90 Jarzmo działa: 37/0	Wieża przód: 57/15 Góra kadłuba przód: 50+20/9 Dół kadłuba przód: 50/21 Wieża boki: 30/25 Góra kadłuba boki: 30/0 Dół kadłuba boki: 30/0 Wieża tył: 30/12 Góra kadłuba tył: 50/17 Dół kadłuba tył: 50/9 Wieża góra, dno: 10/83 Góra kadłuba góra, dno: 18/79 Dół kadłuba góra, dno: 16/90 Jarzmo działa: 50+20/0

Grubość przebijanej płyty pancernej nachylonej pod kątem 30° od pionu

50mm KwK 38 L/42

Amunicja	100m	500m	1000m	1500m	2000m
Panzergranate 39	54mm	46mm	36mm	28mm	22mm
Panzergranate 40*	96mm	58mm	0mm	0mm	0mm

Grubość przebijanej płyty pancernej nachylonej pod kątem 30° od pionu

50mm KwK 39 L/60

Amunicja	100m	500m	1000m	1500m	2000m
Panzergranate 39	67mm	57mm	44mm	34mm	26mm
Panzergranate 40*	130mm	72mm	38mm	0mm	0mm

*z jądrem wolframowym

Panzerkampfwagen III Ausf H (U) - Tauchfahig

(U-Panzer / czołg podwodny)

Podczas przygotowań do inwazji na Anglię - operacji „Seelöwe” (Lew Morski) Panzer III i Panzer IV przekonwertowano na czołgi podwodne, będące w stanie poruszać się po dnie na głębokości 6 - 15 metrów. Od czerwca do października 1940 roku 160 sztuk czołgów Panzer III Ausf F/G/H i 8 sztuk Panzerbefehlswagen III Ausf E, a także 42 czołgi Panzer IV Ausf D przebudowano na czołgi podwodne U-Panzer / Tauchpanzer. Po szczegółowych testach i modyfikacjach pojazdy U-Panzer były gotowe do akcji. Gdy operacja „Seelöwe” nie doszła do skutku Tauchpanzer III i IV zostały użyte w operacji „Barbarossa” (przekroczyły rzekę Bug pod miejscowością Patulin) w ramach 3.Dywizji Pancernej (6.Pułk Pancerny) i 18.Dywizji Pancernej. Planowano także wykorzystać czołgi U-Panzer w nigdy nie zrealizowanej inwazji na Maltę.

Panzerkampfwagen III Ausf H(U), należący do 18.Pułku Pancernego,

18.Dywizji Pancernej, podczas przekraczania rzeki Bug w okolicach Patulina,

22 czerwiec 1941 roku.

Konwersje czołgu PzKpfw III

PzKpfw III (Flamm) Ausf M (Sd.Kfz.141/3) - czołg z miotaczem ognia

Befehlswagen III Ausf D1 (Sd.Kfz.267 - 268) - czołg dowodzenia

Befehlswagen III Ausf E (Sd.Kfz.266 - 268) - czołg dowodzenia

Befehlswagen III Ausf H (Sd.Kfz.266 - 268) - czołg dowodzenia

Befehlswagen III Ausf K - czołg dowodzenia

Beobachtungswagen III (Sd.Kfz.143) - pojazd obserwacyjny

Bergepanzer III (Sd.Kfz.143) - pojazd ewakuacyjny

Sturmgeschütz III Ausf A - E (Sd.Kfz.141) - działo szturmowe/niszczyciel czołgów

Sturmgeschütz III (40) Ausf F/G (Sd.Kfz.141/2) - działo szturmowe/niszczyciel czołgów

Sturmhaubitze 42 (Sd.Kfz.142/2) 105mm L/28 (L/30) - haubica szturmowa

StuG 33 - 150mm haubica wsparcia piechoty

Munitionspanzerwagen III Ausf E/F/G - pojazd amunicyjny

Munition Schlepper - ciągnik amunicyjny dla jednostek Ferdinand / Elephant

Pionierpanzerwagen III - czołg inżynieryjny

Panzer III Ausf N Schienen-Kettenfahrzeug - czołg przystosowany do poruszania się po torach kolejowych

PzKpfw III Ausf G/H mit Schachtellaufwerk - czołg budowlany (prototyp)

Panzer III Ausf E(U) (z działem 37mm) - czołg podwodny

Panzer III Ausf F(U) (z działem 50mm L/42) - czołg podwodny

Panzer III Ausf D1(U) - podwodny czołg dowodzenia

Panzer III Ausf H(U) - podwodny czołg dowodzenia

Minenraumpanzer III - czołg rozminowujący (prototyp)

Flakpanzer III - czołg przeciwlotniczy (projektowany)

Artillerie Schlepper - ciągnik artyleryjski

1

42

---