Za początek stalinizmu (komunizmu) w Polsce można uznać powstanie 21.05.1944 w Moskwie pod bezpośrednim nadzorem Stalina Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (PKWN) i ogłoszenie tzw. Manifestu PKWN. Wzywał on do walki z okupantem, do zemsty nad Niemcami, podkreślał rolę Armii Czerwonej, wyzwalającej kraj wraz z Armią Polską. Nie znalazło się tam ani jedno słowo o przyszłej niepodległości Polski. Manifest miał charakter propagandowo-dezinformacyjny. Miał stworzyć wrażenie, że Polska kierowana przez PKWN będzie kontynuacją państwa polskiego. Jednak do końca działań wojennych najwyższą władzę na ziemiach polskich przejmował Naczelny Wódz Wojsk Radzieckich - J.Stalin. PKWN przystąpił do udzielania wszelkiej pomocy Armii Czerwonej, mimo że rząd RP w Londynie uznał manifest za godzący w niepodległość Polski. Jednym z posunięć PKWN było przeprowadzenie reformy rolnej przez przymusową i nieodpłatną parcelację majątków. Zgodnie z logiką komunistów wynajdowanie sztucznych wrogów umożliwiało umacnianie władzy. Wprowadzanie systemu komunistycznego rozpoczęto od budowy nowego aparatu państwowego w oparciu o NKWD, UB i MO. Kolejnym punktem wprowadzania systemu komunistycznego były decyzje w sprawie Polski, podjęte na konferencji w Jałcie 11.02.1945 przez Wielką Trójkę - Roosvelta, Churchilla i Stalina. Zatwierdzono zabór przez ZSRR ziem wschodnich RP, umożliwiono mieszanie się ZSRR w wewnętrzne sprawy Polski. Już na wiosnę 1945 w Kołach Komunistycznych szerzyły się pogłoski o wcieleniu Polski do ZSRR jako republiki związkowej.
19 stycznia 1947 r. odbyły się wybory do Sejmu Ustawodawczego. Wyeliminowały one z gry politycznej prawdziwą opozycję w postaci PSL, która od początku była niewygodna dla komunistów. Jej przywódca Stanisław Mikołajczyk zarzucał koalicji PPR, PPS, SD i SL fałszerstwa wyborcze. Już pierwszego dnia wybrano nowego prezydenta Bolesława Bieruta. W nowym rządzie znaleźli się wyłącznie komuniści i ludzie im ulegli. Komuniści, uważali za swoje zadanie ustanowienie monopolu władzy partii komunistycznej w Polsce. Wraz z ujarzmieniem politycznym społeczeństwa polskiego komuniści dokonywali ważnych przemian w życiu gospodarczym. Celem ich było podporządkowanie jednostek przez wydziedziczenie ich z resztek własności produkcyjnej, tak by pozbawione samodzielnego oparcia materialnego stały się zbiorowiskiem całkowicie uzależnionym od wszechobecnego państwa. Komuniści prowadzili „bitwę o handel” brutalnie niszcząc prywatny handel i rzemiosło oraz likwidując niezależność spółdzielni przy użyciu wszelkich chwytów Równocześnie władze PRL coraz energiczniej ingerowały w podobnym kierunku w życie naukowe, w literaturę i sztukę, w życie rodzinne oraz świadomość społeczną stosując szeroką gamę środków administracyjnych, propagandowych i represji. W całej sferze polityki, życia społecznego, gospodarczego i kulturalnego kluczowe znaczenie miała propaganda - główny obok terroru instrument władzy komunistycznej. W państwie polskim 18 stycznia 1951 r. Sejm Ustawodawczy zlikwidował Święto 3 Maja i niektóre święta kościelne, jako dni wolne od pracy. W dniach 14-22 września 1953 r. toczył się w sądzie wojskowym proces przeciwko biskupowi kieleckiemu Czesławowi Kaczmarkowi. 26 września 1953 r. aresztowano prymasa Stefana Wyszyńskiego. Z kolei 17 listopada 1953 r. zorganizowano ślubowanie wierności dla PRL przez episkopat polski, pod przewodnictwem biskupa Michała Klepacza z Łodzi. Jeżeli chodzi o wymiar instytucjonalno-prawny, to w 1952 r. przyjęto konstytucję wzorowaną na konstytucji radzieckiej. Szef PPR, później PZPR, prezydent oraz premier Bolesław Bierut był otoczony kultem na wzór Stalina. Życie całego społeczeństwa kontrolowała partia robotnicza i służby aparatu bezpieczeństwa. Walka o władzę prowadziła do eliminacji, często fizycznej, przeciwników. Oskarżenie o odchylenie prawicowo - nacjonalistyczne pozwoliło na wyeliminowanie z walki politycznej Gomułki. W sierpniu 1951 r. został on aresztowany, a zwolniono go w grudniu 1954 r., czyli już po śmierci Stalina. Inni działacze polityczni, zwłaszcza z okresu jednoczenia partii politycznych, mieli mniej szczęścia. Przede wszystkim lata rządów stalinowskich były naznaczone terrorem.

Schyłek epoki stalinizmu rozpoczął się po śmierci J. Stalina w marcu 1953 r. W Polsce pod koniec 1953 r. pojawiły się już pewne oznaki zmian. Zmiany polityczne, po śmierci Stalina oraz Bieruta miały wpływ na sytuację w Polsce. Podjęto kroki w celu zlikwidowania dominacji organów bezpieczeństwa w życiu politycznym i państwowym. Podjęto śledztwa wobec winnych łamania prawa oraz domagano się rewizji procesów politycznych i rehabilitacji działaczy niepodległościowych i akowców. W partii PZPR nastąpiły zmiany na kierowniczych stanowiskach.

Wydarzenia, które przyczyniły się do załamania się systemu komunistycznego w Polsce to m.in.:

• 1956r. Poznań: 28 czerwca wybuchły strajki i manifestacje robotników Zakładów im. H. Cegielskiego w Poznaniu protestowano przeciw zmianom norm pracy i zwiększeniu podatku od płac. W wyniku walk zginęły 73 osoby.

• 1956r. „polski październik”: W warszawskich zakładach pracy i na wyższych uczelniach domagano się zmian w kierownictwie partii. 19 października zwołane zostało plenum KC PZPR i wybrano na I sekretarza Władysława Gomułkę. Domagano się ograniczenia samowoli i terroru służb bezpieczeństwa. Wypuszczono z więzień i zrehabilitowano wielu działaczy niepodległościowych. Zwolniono z więzienia kardynała Stefana Wyszyńskiego i zaniechano wojny z Kościołem. Kościół patronował nie tylko działalności charytatywnej, ale także kulturalnej i oświatowej, udziały w pielgrzymkach były manifestacją buntu wobec reżimu. Zaniechano także przymusowej kolektywizacji. Zmniejszyła się dominacja radziecka nad Polską.

• 1968r. „wydarzenia marcowe”: kryzys polityczny, któremu dały początek rozruchy studenckie, m.in. w Warszawie i w Krakowie, połączone z falą antysemityzmu, na skutek czego wyemigrowało z kraju ok. 20 tys. obywateli polskich pochodzenia żydowskiego. Kryzys społeczno-polityczny narastał od końca lat 50., połączony z rozgrywkami wewnątrz kierownictwa Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, w której do głosu doszła nacjonalistyczna grupa M. Moczara. Bezpośrednią przyczyną wybuchu zajść stała się demonstracja studentów pod pomnikiem A. Mickiewicza w Warszawie (10 stycznia 1968) na znak protestu przeciwko zdjęciu przez cenzurę spektaklu Dziady wg A. Mickiewicza w reżyserii K. Dejmka. Uczestnicy demonstracji zostali poddani restrykcjom, niektórzy usunięci z uczelni, co wywołało 8-11 marca powszechną akcję protestacyjną studentów, rozbijaną brutalnie przed oddziały Milicji Obywatelskiej i Ochotniczej Rezerwy Milicji Obywatelskiej tzw. aktywu robotniczego. Protestujący domagali się liberalizacji życia politycznego. Przeciwko represjom protestowali niektórzy intelektualiści, posłowie na Sejm Koła Poselskiego Znak, przedstawiciele Episkopatu Polski. Wystąpienia studenckie zostały stłumione do końca marca 1968.

• 1970r. wydarzenia na Wybrzeżu: wystąpienia robotnicze (strajki, wiece, demonstracje) w miastach Wybrzeża, głównie w Gdyni, Gdańsku i Szczecinie, wynikające z pogarszającej się sytuacji społecznej, gospodarczej i politycznej kraju.

Bezpośrednim pretekstem do wydarzeń grudniowych stało się ogłoszenie 13 grudnia podwyżki artykułów żywnościowych (m.in. mąki i mięsa). W odpowiedzi 14 grudnia rozpoczął się strajk w Stoczni Gdańskiej, który 15 grudnia rozszerzył się także na Stocznię Gdyńską, Port Północny i Stocznię Remontową w Gdańsku. Robotnicy powołali Międzyzakładowy Komitet Strajkowy. Na ulicach Trójmiasta strajkujący sformowali wielotysięczne demonstracje. Rozpoczęły się walki z oddziałami Milicji Obywatelskiej (MO), podpalono Komitet Wojewódzki PZPR. Gomułka podjął decyzję o użyciu broni palnej przez oddziały MO i wprowadzeniu do Trójmiasta jednostek Wojska Polskiego (WP) pod dowództwem G. Korczyńskiego (25 tys. żołnierzy oraz 1300 czołgów i transporterów opancerzonych). 16 grudnia przedstawiciele strajkujących zawarli porozumienie z władzami miasta, ale już w nocy zostali aresztowani. 17 grudnia oddziały MO i WP (po apelu telewizyjnym wicepremiera S. Kociołka) otworzyły ogień do robotników udających się do pracy w Stoczni imienia Komuny Paryskiej, na skutek czego zginęło lub zostało rannych setki osób. 16 grudnia strajki rozpoczęły się w Elblągu i Słupsku, 17 grudnia w Szczecinie. Po spacyfikowaniu buntu na Wschodnim Wybrzeżu (do 18 grudnia), główne wydarzenia rozegrały się w Szczecinie, w którym także utworzono Międzyzakładowy Komitet Strajkowy (przewodniczący M. Dopierała), kierujący strajkiem generalnym. Do zamieszek na mniejszą skalę doszło także w Krakowie i Wałbrzychu, strajki zaś wybuchły w Warszawie, Wrocławiu, Nysie, Białymstoku i Oświęcimiu. 22 grudnia w Szczecinie podpisano porozumienie, w którym robotnikom gwarantowano m.in. wycofanie podwyżek, podniesienie płac, nierepresjonowanie uczestników strajków i ukaranie winnych za spowodowanie ofiar. Według oficjalnych źródeł na Wybrzeżu zginęło 45 osób (w tym 1 żołnierz i 2 milicjantów), 1165 zostało rannych, aresztowania objęły 2-3 tys. osób. Konsekwencją strajku była gruntowna wymiana kadr kierowniczych w administracji partyjnej i państwowej. Funkcję I sekretarza PZPR po Gomułce objął Edward Gierek. Na stanowisko premiera powołano P. Jaroszewicza, na przewodniczącego Rady Państwa J. Cyrankiewicza. Dopiero kolejne strajki w styczniu 1971 w Szczecinie i w lutym 1971 w Łodzi zmusiły władze partyjno-polityczne do wycofania podwyżek.

W 1990 Prokuratura Wojewódzka w Gdańsku podjęła śledztwo w sprawie wydarzeń grudniowych, a w 1995 skierowała akt oskarżenia do Sądu Wojewódzkiego w Gdańsku przeciwko 12 osobom, w tym W. Jaruzelskiemu, S. Kociołkowi i T.Tuczapskiemu. 15 VI 1998 kilkakrotnie odraczany proces rozpoczą się. Ze względu na zły stan zdrowia wyłączono do odrębnego postępowania sprawę generała W. Jaruzelskiego i 4 innych oskarżonych.

• 1976r. wydarzenia w Radomiu i Ursusie: w czerwcu bez konsultacji ze społeczeństwem przeprowadzono podwyżkę cen, co spowodowało wystąpienia robotnicze, nastąpiła fala represji wobec uczestników wystąpień, jednak pod wpływem strajków władze podjęły decyzję o cofnięciu podwyżek, a robotnicy powrócili do pracy. Strajki te dały początek pierwszym opozycyjnym organizacjom. Powstał opozycyjny Komitet Obrony Robotników oraz Ruch Obrony praw Człowieka i Obywatela.

• W latach 1976-1980: pogłębiał się deficyt w dostawach energii elektrycznej do mieszkań i zakładów przemysłowych; braki surowców, trudności płatnicze powodowały przerwy w pracy i nierytmiczność produkcji; władze podjęły próby przesunięcia pewnych nakładów w sferę produkcji konsumpcyjnej i na eksport, co było związane z nie doinwestowaniem innych działów gospodarki i w konse­kwencji doprowadziło do dysproporcji w gospodarce; nastąpił spadek produkcji wielu towarów.

W rolnictwie nastąpił kryzys i ogólny spadek produkcji spożywczej o ok. 8%. Wobec dysproporcji produkcji zwierzęcej i pasz (na niekorzyść tych drugich) za­chodziła konieczność dalszego importu zbóż - wzrosło zadłużenie i kryzys w rol­nictwie. Sytuacja w rolnictwie wynikała ze złej struktury rolnej i sposobu gospo­darowania, także z powodu nieurodzajów.

Polska notowała deficyt w handlu zagranicznym. W konsekwencji zaciągania kolejnych kredytów, życia ponad stan, przeznaczania do konsumpcji znacznych kwot kredytów, w 1979 r. dług państwa urósł już do sumy ok. 22 mld dolarów. Do tego należy dodać konieczność spłaty odsetek od kredytów, a w przypadku niespła­cenia w terminie - spłatę odsetek od odsetek. W 2 połowie lat 70. drastycznie spadła stopa życiowa Polaków. Mimo dotowa­nia przez państwo cen na artykuły spożywcze i przemysłowe, wobec małej _iły nabywczej polskiej złotówki, przeciętny Polak musiał pracować znacznie dłużej od mieszkańca Zachodu, by móc kupić chleb, telewizor, czy samochód i inne towary. Koniec lat 70. przyniósł pogorszenie się sytuacji polskiej gospodarki. PRL stanęła na progu bankructwa, frustracja społeczeństwa groziła w każdej chwili wybuchem niezadowolenia.

• 1980r. „polski sierpień”: największe w PRL strajki i zaburzenia społeczne wywołane głębokim kryzysem gospodarczym, a zwłaszcza podwyżką od 1 VII cen żywności. Od połowy lipca zaczęły się strajki najpierw w Lublinie, potem w Gdańsku, na całym Wybrzeżu, Górnym i Dolnym Śląsku. Stopniowo obok postulatów ekonomicznych pojawiły sie także postulaty polityczne. Domagano się m.in. poprawy warunków życia oraz demokratyzacji życia publicznego w kraju, a zwłaszcza zgody władz na utworzenie niezależnych od partii związków zawodowych. Najważniejszym rezultatem sierpnia było powstanie ogromnego ruchu społecznego NSZZ “Solidarność”. 17 września 1980 na spotkaniu przedstawicieli komitetów strajkowych i założycielskich w Gdańsku utworzono NSZZ "Solidarność" i powołano Krajową Komisję Porozumiewawczą z przewodniczącym L. Wałęsę. 22 września uchwalono statut związku, 24 października dokonano jego wstępnej rejestracji w sądzie wojewódzkim w Warszawie. Ostatecznie statut zarejestrowano 10 listopada 1980.

W momencie rejestracji Związek liczył ok. 10 mln członków (80% zatrudnionych). Naczelną władzą był Zjazd Delegatów, władzę wykonawczą sprawowała Krajowa Komisja Porozumiewawcza (KKP, od września 1981 Komisja Krajowa - KK) z siedzibą w Gdańsku. Związek przyjął strukturę regionalną (38 regionów oraz 2 okręgi). Od chwili powstania Związek był zjawiskiem niepożądanym dla władz PRL, wywoływał opór aparatu partyjnego różnych szczebli, prowokującego sytuacje konfliktowe (np. wydarzenia bydgoskie w marcu 1981) powodujące radykalizację Związku.

• Stan wojenny w Polsce, ograniczenie praw obywatelskich wprowadzone w nocy z 12 na 13 XII 1981 w celu zahamowania aktywności społeczeństwa dążącego do gruntownej reformy ustroju społeczno-politycznego PRL. Potwierdzony dekretem Rady Państwa, niezgodnym z konstytucją zabraniającą wydawania dekretów w czasie trwania sesji sejmu.

Przygotowywany od sierpnia 1980, uzasadniany groźbą zamachu stanu i przejęcia władzy przez opozycję skupioną w "Solidarności", załamaniem gospodarki, możliwością interwencji radzieckiej. Organem pełniącym funkcję administratora stanu wojennego w Polsce była Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego (WRON) z generałem W. Jaruzelskim na czele. Przepisy stanu wojennego ograniczały podstawowe prawa obywatelskie, wprowadziły m.in. godzinę milicyjną (do maja 1982), zawiesiły działalność organizacji społecznych i związków zawodowych (rozwiązano, np. "Solidarność", Niezależne Zrzeszenie Studentów, Stowarzyszenie Dziennikarzy Polskich, ZASP, ZLP). Zmilitaryzowano główne działy gospodarki, zakazano zmian miejsca pobytu, wprowadzono cenzurę korespondencji, tryb doraźny w postępowaniu sądowym. Działaczy Solidarności, opozycji politycznej oraz kilkunastu reprezentantów władzy sprzed sierpnia 1980 internowano (łącznie ok. 10 tys. osób). Pozostali na wolności działacze Solidarności w kwietniu 1982 utworzyli Tymczasową Komisję Koordynacyjną i podjęli działalność podziemną, organizując demonstracje (m.in. w Warszawie, Gdańsku, w Nowej Hucie w Krakowie) oraz strajki w fabrykach i kopalniach, tłumione przez Zmotoryzowane Odwody Milicji Obywatelskiej (ZOMO) nierzadko przy użyciu ciężkiego sprzętu bojowego (m.in. 9 zabitych górników w kopalni Wujek w grudniu 1981, ofiary śmiertelne w Lubinie w sierpniu 1982). Uczestników wystąpień protestacyjnych, działaczy konspiracji, członków Solidarności zwalniano z pracy, szykanowano, zniesławiano, nakłaniano do "deklaracji lojalności". Przy współpracy Służby Bezpieczeństwa prowadzono weryfikację pracowników sądów, oświaty, administracji, środków przekazu. Społeczeństwo w szerokim zakresie podjęło bojkot kontrolowanych przez władze organizacji i instytucji, powstał podziemny ruch prasowo-wydawniczy, niezależny obieg informacji (np. radio "Solidarność"). Szeroką akcję pomocy prześladowanym przez władze prowadził Kościół katolicki. Podziemną "Solidarność" moralnie i materialnie wspierały międzynarodowe organizacje (m.in. Międzynarodowa Organizacja Pracy) i centrale związkowe. Wobec pogarszającej się sytuacji gospodarczej (spadek produkcji, brak towarów na rynku, system kartkowej dystrybucji artykułów pierwszej potrzeby) i politycznej (presja międzynarodowej opinii publicznej) stan wojenny został zawieszony 31 XII 1982, zniesiony 22 VII 1983.

• Po zniesieniu stanu wojennego sytuacja formalnie powróciła do stanu sprzed strajków 1980. Jednak wydarzenia 1980/81 przyczyniły się do zmian w Polsce, nie możliwy był powrót do dawnej sytuacji. Strajki odegrały ważną rolę w „generalnym osłabieniu” systemu komunistycznego.

Encyklopedia Historyczna, WSiP, Warszawa 1995, str. 226.

J. Topolski, Polska XX wieku, Wyd. Poznańskie, Poznań 2004, str. 184- 185.

Z. Smutek, J. Maleska, B. Surmacz, Wiedza o społeczeństwie, Wyd. OPERON, Gdynia 2004, str.99

W. Roszkowski, HISTORIA POLSKI 1914- 2004, WYD. NAUKOWE PWN, Warszawa 2005, str.239-240.

W. Roszkowski, HISTORIA POLSKI 1914- 2004, WYD.NAUKOWE PWN, Warszawa 2005r, str.301-302

J. Wendt, HISTORIA III, WYD. M. Rożek, Gdańsk 2000, str.199.

A. Czubiński, W. Olszewski, Historia Powszechna. 1939-1997, WYD. NAUKOWE UAM, Poznań 2003r.

---