ćw. 4

PATOMORFOLOGIA

ZMIANY WSTECZNE
Dystrofia wątroby - faza wczesna (dystrophia hepatis recens s. flava)
Dystrofia wątroby - faza późna (dystrophia hepatis tarda s. rubra)
Martwica tkanki tłuszczowej (necrosis adiposa Balser, steatonecrosis)
Martwica woskowa (necrosis cerea, necrosis hyalinea Zenker)
Apoptoza programowana śmierć komórki (apoptosis)

ZMIANY WSTECZNE

- mogą być spowodowane przez różnorodne czynniki działające na organizm w nieodpowiednim czasie,
miejscu lub nasileniu, które mogą powodować zmiany morfologiczne w komórkach lub tkankach
- charakteryzują się ubytkami komórek w tkankach, zmianami morfologii komórek lub prowadzą do
przebudowy narządu
- pojawiają się też substancje nieprzydatne do prawidłowego funkcjonowania komórek, powodujące
powolne ich zamieranie (necrobiosis) lub śmierć (necrosis)
- zaburzenia metaboliczne, jakie towarzyszą tym procesom, ogólnie można scharakteryzować jako przewagę
procesów zużycia (rozpadu) nad procesami przyswajania (syntezy)

można wymienić dwie grupy tych zaburzeń:
- w pierwszej wymienia się defekty metaboliczne wrodzone o dużej rozległości, obejmujące wiele narządów
lub całe układy
- do drugiej zalicza się zaburzenia miejscowe, ograniczone do określonego narządu, tkanki

- zmiany wsteczne związane są najczęściej z działaniem czynników środowiskowych, np. niedoborami
witaminowymi i mineralnymi, wpływem czynników fizycznych, biologicznych i chemicznych
- rodzaj czynnika oraz wrażliwość tkanki mają zasadniczy wpływ na powstawanie zmian wstecznych
- należy pamiętać, że zmiany te mogą wystąpić we wszystkich tkankach organizmu, lecz ich nasilenie w
poszczególnych narządach będzie zróżnicowane
- szybciej ulegają uszkodzeniu komórki i tkanki wysoko zróżnicowane, wyspecjalizowane w spełnianiu
określonych czynności
- komórki te zazwyczaj potrzebują więcej tlenu , substancji odżywczych, lepszego ukrwienia, np. centralny
układ nerwowy, komórki gruczołowe, dlatego są bardziej podatne na uszkodzenia
- komórki mniej zróżnicowane, np. tkanki łącznej, wykazują mniejszą wrażliwość na niekorzystne warunki, a
nawet w takich sytuacjach ulegają pobudzeniu do rozplemu

Ze względów dydaktycznych przyjęto dzielić zmiany wsteczne na trzy zasadnicze grupy:

a. zanik, czyli wiąd (atrophia)
b. zwyrodnienie (degeneratio s. paratrophia)
c. martwica (necrosis)

DYSTROFIA

- w narządach miąższowych mogą występować równocześnie różne zmiany wsteczne
- część komórek może ulegać zwyrodnieniu miąższowemu, inne - zwyrodnieniu tłuszczowego lub martwicy, a
stan taki nazywamy dystrofią
- oprócz zmian wstecznych mogą występować również zaburzenia w krążeniu i zmiany barwnikowe, np.
żółtaczka w wątrobie, co nadaje narządowi wygląd pstry, wielobarwny, zmienia się konsystencja miąższu,
wzrasta napięcie torebki
- gdy zwierzę przeżyje okres ostrego uszkodzenia, w narządzie rozwijają się procesy naprawcze i odnowy,
które w rezultacie doprowadzają do całkowitej przebudowy narządu - marskości (cirrhosis)


przyczyny dystrofii: a. niedotlenienie - zaburzenia w krążeniu
- niedokrwistość

b. czynniki dietetyczne - niedobór aminokwasów siarkowych
- niedobór witaminy E
- alkaloidy z roślin lub toksyny grzybicze uszkadzające beleczki

c. toksyny - chlorowane naftaleny
- toksyny bakteryjne lub pasożytnicze
- np. przy posocznicy, w przebiegu pericarditis ichotosa (zgorzelinowego
zapalenia worka osierdziowego), endometritis septica (septycznego
zapalenia macicy), enteritis necroticans (zmartwiającego zapalenia jelit)

- w praktyce weterynaryjnej dystrofię wątroby na tle hemolitycznym obserwujemy w krwotoczności
popołogowej bydła, niedokrwistości bydła, niedokrwistości prosiąt
- na tle toksycznym zaś - u świń trzymanych na podłogach asfaltowych, w zatruciach łubinem, wyką czy
skarmianiu spleśniałą paszą (mykotoksyny)
- na tle wirusowym - np. w wirusowym zapaleniu wątroby u psów

I. DYSTROFIA WĄTROBY - FAZA WCZESNA (DYSTROPHIA HEPATIS RECENS s. FLAVA)___________________

- dystrofia wątroby jest złożonym zespołem zmian, w którym obok martwicy rozpływnej spotykamy zmiany
zwyrodnieniowe hepatocytów i wylewy krwawe
- zmiany dystroficzne wątroby wywołać może szereg różnorodnych czynników

obraz mikroskopowy: - hepatocyty środkowego obszaru zrazików wątrobowych wykazują cechy
zwyrodnienia szybko przechodzącego w martwicę rozpływną z cytolizą komórek oraz
pyknozą i karioreksą jąder
- w obszarze martwicy widoczne są resztki rozpadłych błon i jąder komórkowych,
pojedyncze krwinki, histiocyty, a także fragmenty włókien kratkowych i osocze

obraz makroskopowy: - wątroba jest powiększona, kruchej konsystencji
- barwa mozaikowa z szarożółtym centrum zrazików oraz brązowobrunatnym
obwodem


II. DYSTROFIA WĄTROBY - FAZA PÓŹNA (DYSTROPHIA HEPATIS TARDA s. RUBRA)_____________________

- w związku z cytolizą hepatocytów, pozbawione podpory beleczkowej cienkościenne naczynia zatokowe
środkowego obszaru zrazika, poszerzają się znacznie, a następnie pękają prowadząc do rozległych
wylewów krwi w obszarze martwicy

obraz mikroskopowy: - teraz dominują erytrocyty, które ulegają stopniowo rozpadowi, tworząc liczne
ciemnobrunatne ziarna hemosyderyny
- w obszarze wylewu widoczne są także fragmenty komórek wątrobowych uległych
martwicy rozpływnej

obraz makroskopowy: - wątroba jest powiększona, pstra, mozaikowa z ciemnoczerwonym centrum i
żółtobrązowym obwodem zrazików


- zrazikowa dystrofia wątroby ma na ogół ostry przebieg i kończy się często śmiercią
- czasem przechodzi jednak w postać przewlekłą
- zejście zmian zależne jest od rozległości i stopnia uszkodzenia zrazików
- na ogół miąższ ulega częściowej regeneracji, częściowo zaś przerośnięciu tkanką łączną włóknistą
- wątroba staje się pomniejszona, o nierównej, wyboistej powierzchni, barwy żółto-brązowej i twardej
konsystencji, co odzwierciedla zwłóknienie narządu

MARTWICA (NECROSIS)

- nagła, miejscowa śmierć komórek, ograniczonej części tkanek, narządu lub części organizmu w żywym
organizmie
- jest bardzo częstym zjawiskiem
- naturalnie dochodzi do obumierania zużytych komórek: np. komórek krwi, nabłonków itp.

- zjawisko śmierci komórki jest poprzedzone procesem obumierania (necrobiosis), co należy rozumieć jako
proces trwający w czasie, który w konsekwencji doprowadza do śmierci komórek
- brak obumierania komórek, u których jest to fizjologiczne (np. rogowaciejący nabłonek) jest zjawiskiem
patologicznym
- zjawisko nekrobiozy spotykane jest już w procesie organogenezy w przebudowie narządów
- obumieranie komórek jest pozytywne dla wielokomórkowego organizmu, gdy naprawa uszkodzonego DNA
w danej komórce nie jest już możliwa

- występowanie martwicy zależy od wielu czynników, których mechanizm uszkadzania jest trudny do
ustalenia
- uważa się, że jest to na drodze zaburzenia oddychania tlenowego, uszkodzenia DNA, funkcji enzymów,
białek struktury i błon
- powiązanie ich sprawia, że zmiany molekularne w komórce są bardzo szybkie
- uszkodzenie molekularne nie musi powodować zmian morfologicznych, więc objawy mogą nie wystąpić, lub
wystąpić z opóźnieniem

- martwica jako przerwanie procesów życiowych jest łatwa w rozpoznaniu makro/mikroskopowym i
ultrastrukturalnym

obraz makroskopowy:
- tkanka wyraźnie różni się barwą, konsystencją od otaczających komórek
- zazwyczaj na granicy z tkanką prawidłową występuje przekrwienie oboczne, czasami wynaczynienia lub (w
dłużej trwającym procesie) odczyny resorpcyjno-naprawcze

obraz mikroskopowy:
- rozpoznanie mikroskopowe martwicy w komórkach opieramy na stwierdzeniu charakterystycznych zmian w
cytoplazmie i jądrze komórkowym

zmiany w jądrze: a. obkurczenie jądra/zagęszczenie chromatyny (pycnosis, karyopycnosis)
- chromatyna staje się jednorodna
- tworzy się homogenna masa jądrowa silnie wybarwiająca się hematoksyliną

b. rozpad jądra (karyorrhexis)
- proces zaczyna się rozpadem chromatyny (chromatorrhexis)
- w komórkach stwierdza się drobne fragmenty jądra rozrzucone w kwasochłonnej
cytoplazmie

c. rozpuszczanie się chromatyny (chromatolysis)
- prowadzi do lizy jądra komórkowego (karyolysis)
- w preparatach zacierają się zarysy i barwliwość jądra

d. obrzmienie i wakuolizacja jądra (vacuolisatio)
- polega na pojawianiu się dużych wakuolek w jądrze, a następnie rozpadzie lub lizie
chromatyny
- zmiany takie są widoczne przy napromieniowaniu tkanek promieniami jonizującymi
(np. promieniami Roentgena, izotopami itp.)

e. gromadzenie się chromatyny na obwodzie jądra komórkowego (concentratio s.
marginatio)
- część środkowa jądra wybarwia się bardzo słabo hematoksyliną
- na obwodzie zaś występują ciemno wybarwiające się grudki chromatyny
- zmiany takie poprzedzają śmierć komórki

zmiany w cytoplazmie: a. obrzmienie i zatarcie cech charakterystycznych dla cytoplazmy (plasmolysis)
- jest to najbardziej widoczne w przebiegu autolizy tkanek
- komórki tracą swoje kontury, słabiej barwią się barwnikami

b. wzrost kwasochłonności cytoplazmy (martwica kwasochłonna)
- cytoplazma wybarwia się intensywnie eozyną, staje się jednolita, zagęszczona,
często się rozpada na drobne ziarnistości, grudki

c. tworzenie się wodniczek w cytoplazmie i jądrze komórkowym


- opisane cechy martwicy cytoplazmy i jąder komórkowych występują w różnym nasileniu, często zależą od
rodzaju czynnika powodującego martwicę, czasu działania i rodzaju tkanki
- komórki miąższowe ulegają martwicy szybciej niż komórki tkanki łącznej, która najdłużej opiera się
procesom martwiczym
- martwica tkanki łącznej polega na pęcznieniu lub szkliwieniu elementów bezkomórkowych, ich rozpadzie
lub rozpłynięciu

- dzięki charakterystycznym zmianom morfologicznym obserwowanym w tkankach obumarłych rozróżniamy
martwicę rozpływną z udziałem hydrolaz lizosomalnych (cytoliza) oraz martwicę denaturacyjną
(skrzepową) z pełną denaturacją białek komórkowych

1. Martwica rozpływna (necrosis cum colliquatione s. colliquatio)

- tkanki stają się ciastowate, obrzmiałe, rozmiękają i ulegają rozpłynięciu

warunki powstania tego typu martwicy: - obecność w komórkach danego narządu enzymów trawiennych,
rozpuszczających komórki
- łatwość rozpadu struktur komórkowych

występuje w: - błonie śluzowej np. żołądka (gastromalatia)
- układzie nerwowym (encephalomalatia)
- podobne zjawiska mogą się pojawić w trzustce (pancreatomalatia) lub w tkankach, do których
napływają komórki fagocytarne, leukocyty, uwalniające liczne enzymy potrzebne do
zniszczenia komórek bakteryjnych (np. zapalenia ropne) lub obumarłych tkanek


2. Martwica skrzepowa - denaturacyjna (necrosis cum coagulatione s. necrosis cum denaturatione)

- tkanki zachowują zarysy komórek, stają się twardej konsystencji, zmienia się ich barwa, w komórkach
zanika aktywność enzymatyczna
- martwica skrzepowa dotyczy tych komórek, w których występuje duża ilość cytoplazmy, jest więc typową
martwicą komórek nabłonkowatych występujących w gruzełku gruźliczym

a. serowacenie (caseificatio s. tyrosis) - makroskopowo tkanka objęta martwicą przypomina „roztarty ser”
- w ogniskach martwiczych występują ziarniste masy, najczęściej
suche i kruche, czasami zbite, barwy szarobiałej
- czasami stwierdza się ten typ martwicy w szybko rosnących
nowotworach, tkankach słabo ukrwionych, lecz zawierających dużo
komórek miąższowych

b. martwica woskowa (necrosis cerea) - niżej

c. martwica enzymatyczna tkanki tłuszczowej = martwica tłuszczowa Balsera (necrosis adiposa s. necrosis
Balser, s. steatonecrosis) - niżej

d. zgorzel (gangraena) - niżej

- zmiany mikroskopowe martwicy skrzepowej różnią się od zmian w martwicy rozpływnej

MARTWICA ROZPŁYWNA	STRUKTURY KOMÓRKOWE	MARTWICA SKRZEPOWA
wszystkie enzymy biorą udział	lizosomy	tylko nieliczne enzymy biorą udział
wakuolizacja	mitochondria siateczka śródplazmatyczna aparat Golgiego	powstawanie struktur mielinopodobnych kondensacja
plazmoliza	cytoplazma	zagęszczenie
karioliza, wakuolizacja	jądro	pyknoza, rozpad

III. MARTWICA TKANKI TŁUSZCZOWEJ (NECROSIS ADIPOSA BALSER, STEATONECROSIS)_________________

- w martwicy mogą być uwalniane enzymy własne komórek z lizosomów (autoliza) lub lizosomów komórek
zapalnych (heteroliza) naciekających zmiany martwicze

- martwica tłuszczowa dotyczy tkanki tłuszczowej, najczęściej tłuszczu wokół trzustki, w sieci i tkance
podskórnej

- tak zwana martwica enzymatyczna tkanki trzustki nie w pełni odpowiada terminowi martwicy, gdyż jest
często procesem wtórnym wobec zjawiska o innym mechanizmie
- obecnie uważa się, że jest to szczególna postać wapienia dystroficznego (calcificatio dystrophica),
nałożonego na specyficzny rodzaj martwicy rozpływnej
- tkanka tłuszczowa może ulegać martwicy enzymatycznej stanowiącej szczególny przypadek martwicy
rozpływnej
- martwica ta powstaje po uszkodzeniu trzustki, np. przez czynniki fizyczne lub wskutek zapalenia, co
umożliwia wydostanie się enzymów trzustki do tkanki tłuszczowej
- sok trzustkowy zawierający lipazę zaczyna przenikać z trzustki do sąsiadującej z nią tkanki tłuszczowej i
dochodzi do cytolizy lipocytów
- czasem uwalniane enzymy trzustkowe mogą być przenoszone drogą naczyń chłonnych, wywołując
martwicę tkanki tłuszczowej jamy brzusznej, śródpiersia czy tkanki podnasierdziowej
- może także dochodzić do martwicy tkanki tłuszczowej podskórnej w wyniku aktywacji obecnych w
komórkach tłuszczowych enzymów lipolitycznych

- pod wpływem lipazy zawarty w komórkach tłuszcz zostaje rozszczepiony na glicerol i kwasy tłuszczowe
- kwasy tłuszczowe ulegają zmydleniu - mydła sodowe, potasowe i wapniowe
- glicerol, mydła sodowe i potasowe ulegają wchłonięciu
- na miejscu pozostają nierozpuszczalne mydła wapniowe z wytrącającymi się solami wapnia
- mamy tu więc do czynienia z martwicą rozpływną, na którą nakłada się wapnienie dystroficzne

obraz makroskopowy - powstają twarde, suche, przypominające kredę, ogniska różnej wielkości
- bladoszaro-żółte ogniska

Ca - ogniska są zlokalizowane w okolicy trzustki i przypominają kropelki stearyny
Su - ogniska tworzą rozległe obszary tłuszczu tęgiej konsystencji zabarwione
intensywnie na żółto
Bo i Fe - ogniska w postaci dużych twardych bryłek w grubych pokładach tkanki
tłuszczowej podskórnej lub płaskie blaszki podotrzewnowe

obraz mikroskopowy: - lepiej lub gorzej zachowane, rozdzielone pasmami tkanki łącznej zraziki trzustkowe
sąsiadują ze zrazikami tkanki tłuszczowej
- obok spotyka się jednorodne nieupostaciowane masy martwicze zawierające
mydła wapniowe wybarwione na bladoniebiesko z drobnymi, fioletowo-niebieskimi
złogami soli wapniowych nieregularnego kształtu
- czasem w obszarze martwicy można jeszcze dostrzec cienie uległych martwicy
lipocytów

IV. MARTWICA WOSKOWA (NECROSIS CEREA, NECROSIS HYALINEA ZENKER)_________________________

- zjawiskiem dominującym w martwicy skrzepowej (necrosis coagulativa) jest denaturacja łańcuchów
białkowych przy inaktywacji enzymów lizosomalnych lub braku ich aktywatorów

przyczyny: - spotykamy się z tym w przypadkach niedokrwienia przy jednoczesnym działaniu substancji
toksycznych lub wirusów
- przy niedoborze witaminy E u młodych zwierząt jako tzw. białe mięso
- w mioglobinurii
- pryszczycy bydła
- nagłej śmierci sercowej świń

- wyróżniamy dwa typy martwicy skrzepowej: a. martwica serowata (n. caseosa)
b. martwica woskowa (n. cerea)

- powstaje w mięśniach poprzecznie prążkowanych (np. u koni w przebiegu mięśniochwatu porażennego)
- proces rozpoczyna się zwyrodnieniem woskowym, przechodzącym stopniowo w martwicę tkanki
- przyczyną zmian jest długotrwałe niedotlenienie przy równoczesnym zadziałaniu toksyn bakteryjnych

- uszkodzeniu ulega w pierwszym rzędzie sarkoplazma komórek mięśniowych, wykazując rozpad na
połyskliwe bryłki, całkowite zatarcie i homogenizację struktury mikroskopowej
- natomiast sarkolemma, jak również jądra komórkowe pozostają przez długi czas nieuszkodzone i w tym
stadium zmiany mogą się jeszcze wycofać
- w końcu jądra ulegają pyknozie lub kariolizie, następuje pełna martwica komórek mięśniowych, z których
pozostaje tylko sarkolemma

sarkolemma - błona komórkowa miocytu

- ze względu na dużą kruchość tkanki i częste pękanie naczyń w obszarze zmiany obserwujemy liczne
wynaczynienia krwi
- z czasem pojawiają się nacieki komórkowe, które usuwają obumarłe odcinki włókien, następnie procesy
regeneracyjne lub wapnienie
- u indyków ras ciężkich w mięśniach piersiowych powstaje bardzo często rozległa martwica woskowa
włókien mięśniowych, w której włókna są silnie eozynochłonne, a ponadto do miejsc tych naciekają liczne
komórki kwasochłonne, co nadaje obumarłym mięśniom zielone zabarwienie

obraz mikroskopowy: - włókna mięśniowe bez poprzecznego prążkowania, o wyglądzie szklistym
- włókna odcinkowo rozpadają się na różnej wielkości grudki i ziarenka

obraz makroskopowy: - mięśnie są suche, kruche, matowe, podobne do wosku, barwy bladoróżowej lub
szarożółtej, ostro odgraniczone od okolicznych tkanek
- u owiec, świń i ptaków mięśnie są blade, przypominające białe mięso kurze,
przeświecające jak mięso rybie, często usiane licznymi wynaczynieniami

ZGORZEL (GANGRAENA)

- jest postacią martwicy, której rozwój wymaga specjalnych warunków zewnętrznych i udziału
drobnoustrojów

1. Zgorzel sucha (gangraena sicca s. mumificatio)

- najczęściej w skórze, tkankach o małej zawartości płynów, np. w małżowinach usznych, ogonie, kończynach

przyczyny: - niedokrwienie (np. zatrucie sporyszem - ergotismus)
- odmrożenie
- długotrwały ucisk

- czynniki te powodują, że tkanki stopniowo obumierają, stają się suche, twarde, barwy ciemnobrązowej do
ciemnoczarnej
- na granicy z tkanką zdrową rozwija się zapalenie demarkacyjne, graniczne, które prowadzi do oddzielenia
martwej tkanki, a niejednokrotnie do całkowitego jej odpadnięcia (autoamputatio)

- zgorzel sucha występuje również w tkankach twardych, np. zębach w postaci próchnicy zębów (caries)

2. Zgorzel wilgotna (gangraena humida s. sphacelus)

- powstaje w wyniku gnicia obumarłych tkanek, tj. wówczas, gdy go narządów dostają się bakterie gnilne i
znajdują dogodne warunki namnażania, a takie są w tkankach martwiczych o zachowanej wilgotności
- zgorzel wilgotną spotyka się w przypadku zachłystowego zapalenia płuc, zgorzelinowego zapalenia
gruczołu mlekowego, przy odleżynach (decubitus)
- zazwyczaj pojawia się ona w przypadku pęknięcia lub skrętu żołądka, jelit i macicy, przy nieprawidłowej
pomocy porodowej, wypadnięciu i obumarciu macicy
- proces gnilny jest źródłem intoksykacji organizmu, co prowadzi do bardzo szybkiej śmierci zwierzęcia
- zgorzeli wilgotnej towarzyszą objawy ostrego zapalenia

obraz makroskopowy: - tkanki są wilgotne, barwy brunatnej, maziste, czasami zielonkawe, miękkie, a z
przeciętych tkanek wypływa cuchnący płyn, zwany posoką (ichor)

3. Zgorzel gazowa (gangraena emphysematosa)

- jest odmianą zgorzeli wilgotnej, gdy do organizmy dostają się bakterie wytwarzające gaz np. Clostridium
velchii, szelestnica
- podobne zjawiska spotyka się przy obrzęku złośliwym








V. APOPTOZA, PROGRAMOWANA ŚMIERĆ KOMÓRKI (APOPTOSIS)_________________________________

- śmierć komórki (a nawet grupy komórek) niekonieczne musi być zjawiskiem przypadkowym, biernym,
powstającym pod wpływem czynnika uszkadzającego, lecz może być procesem aktywnym, bardzo
precyzyjnie zaprogramowanym i kontrolowanym

- apoptoza to kontrolowany, genetycznie zaprogramowany proces usuwania pojedynczych komórek ustroju,
czyli ich fizjologiczna śmierć, który spowodowany jest działaniem czynników wewnątrzkomórkowych
- natomiast sprowokowaną śmierć komórki przez czynniki zewnątrzkomórkowe nazywamy martwicą (śmierć
patologiczna) i dotyczy ona wielu komórek, a nawet części narządu

- apoptoza spotykana jest zarówno w tkankach prawidłowych w czasie ich rozwoju i różnicowania, jak
również w tkankach ulegających zanikowi lub nowotworzeniu
- towarzyszy również dojrzewaniu komórek, np. dojrzewaniu erytrocytów z wytworzeniem hemoglobiny, czy
keranocytów (produkcja keratyny - keranocyty stopniowo wypełniają się keratyną, ich jądra ulegają
zwyrodnieniu i rozpadowi a błony komórkowe stopniowo tracą właściwości przylegania do innych komórek,
co umożliwia im oddzielenie się i złuszczenie z powierzchni skóry)
- śmierć pojedynczych komórek w tkance nie narusza jej konstrukcji, integralność tkanki zostaje zachowana,
a powstały ubytek jest łatwy do uzupełnienia

przykłady apoptozy: a. zmiany wsteczne zależne od hormonów
- inwolucja endometrium podczas cyklu miesiączkowego
- inwolucja gruczołów sutkowych po zaprzestaniu karmienia piersią

b. śmierć komórek tkanek szybko proliferujących
- np. komórki krypt jelitowych, komórki nowotworowe

c. eliminacja autoreaktywnych limfocytów T
- w grasicy i szpiku

d. w przypadku nie dających się naprawić uszkodzenia DNA, uruchamiających szlaki
autodestrukcji
- czynniki uszkadzające (np. ciepło, promieniowanie jonizujące, leki
cytotoksyczne, wolne rodniki)

e. destrukcja komórek podczas embriogenezy, organogenezy i inwolucji towarzyszącej
rozwojowi zarodka

f. przy zakażeniach wirusowych
- zakażone komórki szybko ulegają apoptozie
- przy FIV apoptozie ulegają apoptozie komórki CD4+ (Th) i CD8+ (Tc)







etapy apoptozy: a. faza sygnałów wstępnych
- czynnik wyżej wymienione lub białko Fas zawierające wewnątrzkomórkową domenę
śmierci, której przejście w oligomer prowadzi do aktywacji kaspaz inicjatorowych i
aktywacji kaskady enzymów prowadzących do śmierci

b. faza koordynacji sygnałów
- tu zachodzi kontrola zajścia lub nie zajścia apoptozy
- dwa rodzaje szlaków: - bezpośrednie przekazanie bodźców śmierci przez swoiste białka
adaptorowe
- regulacja przepuszczalności mitochondriów przez białka z
rodziny Bcl-2

c. faza wykonawcza
- przycinanie białek przez kaspazy
- niszczenie białek cytoszkieletu ułatwia utworzenie ciałek apoptycznych oraz
fragmentacja DNA na „drabinki” przez endonukleazy

d. faza fagocytarna ciałek apoptycznych
- usuwanie komórek przez komórki sąsiadujące lub fagocyty dzięki receptorom m.in.
przechodzenie fosfatydyloseryny na zewnątrz komórki lub receptor witronektyna

- główną rolę w regulacji apoptozy w fazie wykonawczej mają białka z rodziny Bcl-2, zarówno stymulujące,
jak i antyapoptotyczne
- „umocowują” się one w błonie endocytoplazmatycznej, okołojądrowej jak i mitochondrialnej, przy czym o
życiu komórki decyduje przewaga białka Bcl-2, natomiast o śmierci - przewaga białka Bax
- geny supresorowe cyklu komórkowego aktywują geny proapoptotyczne i uruchamiany jest proces
obumierania - apoptozy komórki
- dzięki temu procesowi eliminowane są z organizmu komórki zmutowane, z uszkodzonym DNA lub
nowotworowe

- gdy dochodzi do mutacji genów supresorowych lub proapoptycznych i nie mogą one spełniać swej funkcji,
jest uruchamiana kolejna linia obrony organizmu, czyli droga pobudzenia układu odpornościowego
- biorą w niej udział perforyny, TNF-α, TRAIL, Fas-L, limfotoksyna-β i inne ciała czynne, które doprowadzają
do apoptozy komórki

- apoptoza i fagocytoza (autofagia) są kontrolowane przez odmienne zestawy genów
- apoptoza jest regulowana przez geny z nadrodziny bcl-2, które kontrolują uwalnianie mediatorów apoptozy

mediatory apoptozy: - cytochrom c
- Smac/DIABLO
- Omi/HtrA2
- AIF i inne

- wspólną cechą procesu apoptozy i autofagii jest udział enzymów lizosomalnych - katepsyn
- pod wpływem katepsyn następuje aktywacja kaspaz, kalpain oraz białek promotorowych (np. Bax i Bid)
- w autofagii katepsyny są niezbędne do degradacji białek w autofagolizosomach
- w pewnym ograniczonym zakresie procesy te wzajemnie mogą się uzupełniać (może to być wykorzystane w
walce z nowotworami)

- zmiany morfologiczne w apoptozie rozpoczynają się w jądrze komórkowym (obkurczenie się jądra,
zagęszczenie chromatyny, fragmentacja i degradacja DNA do nukleosomów, tzw. „drabinka” DNA)
- aktywowane kaspazy i DNAzy sprawiają, że błona komórkowa obkurczając się, tworzy małe uwypuklenia na
jej powierzchni, a później powstają tzw. ciałka apoptyczne, tj. twory otoczone błoną komórkową,
posiadające fragmenty jądra i nieuszkodzone organella komórkowe
- są one fagocytowane przez komórki USŚ (monocyty, makrofagi), rozpoznające ginące komórki m. in. za
pośrednictwem receptora witronektyny, i dlatego apoptozie nie towarzyszy odczyn zapalny

- w przeciwieństwie do martwicy apoptoza przebiega bez odczynu zapalnego ze strony organizmu

- apoptoza jest przeciwieństwem mitozy, i te dwa procesy wzajemnie pozostają ze sobą w stanie
dynamicznej równowagi
- zapewnia to wzrost organizmu i inwolucję tkanek i narządów, co powoduje, że organizm po uzyskaniu
dojrzałości somatycznej zachowuje względnie stałą liczbę komórek
- zaburzenie tej równowagi prowadzi do rozwoju chorób proliferacyjnych lub zwyrodnieniowych

RODZAJE MARTWIC WĄTROBY PODZIAŁ ZE SZCZEGÓŁOWEJ

1. Apoptoza (apoptosis)

- programowana śmierć pojedynczych komórek wątrobowych leżących w różnych miejscach zrazików
- martwica ma charakter martwicy skrzepowej (necrosis coagulativa)
- proces zaczyna się kondensacją chromatyny, zazwyczaj gwałtownie przebiegającą, następnie powiększa się
przestrzeń okołojądrowa, pękają błony organelli cytoplazmatycznych i w końcu następuje rozpad komórki
na różnej wielkości ciałka apoptyczne
- komórki fagocytarne wchłaniają pozostałości po obumarłej komórce wątrobowej
- przez pewien czas można w tych komórkach stwierdzić złogi eozynofilne w postaci niewielkich ciałek
- powstały ubytek jest szybko uzupełniany przez jedną z sąsiednich komórek, która ulega podziałowi
- znaczenie apoptozy jest bardzo duże, dotyczy komórek uszkodzonych, o niskim potencjale energetycznym
- jest ważnym czynnikiem wpływającym na regenerację wątroby

2. Martwica ogniskowa wątroby (necrosis hepatis focalis)

- obserwowana bardzo często w chorobach zakaźnych, pasożytniczych i niedrożności przewodów żółciowych
- martwicę taką stwierdza się przy salmonellozie, tularemii, listeriozie, pasterelozie, chorobie Ajuszkyego i
wielu innych chorobach zakaźnych
- objawy kliniczne tej postaci martwicy wątroby są słabo zaznaczone, musi być bardzo dużo ognisk, aby
objawy kliniczne były wyraźne
- nie oznacza to jednak braku reakcji wątroby na czynniki uszkadzające, bowiem laboratoryjnie możemy
wykazać podwyższoną aktywność wielu enzymów we krwi, wykonując tzw. próby wątrobowe

3. Martwica okołozrazikowe (periacinar necrosis)

- dotyczy komórek wątrobowych leżących w części obwodowej zrazików
- powstaje przy długotrwałej agonii, przewlekłym niedotlenieniu wątroby na tle zastoju żylnego, także przy
chorobach zakaźnych, np. chorobie Rubartha
- stwierdza się martwicę skrzepową, którą zazwyczaj poprzedza zwyrodnienie tłuszczowe i przekrwienie
- jeśli zwierzę przeżyje ostry okres choroby, powstałe ubytki są uzupełniane proliferacją komórek
wątrobowych i przewodów żółciowych

4. Martwica strefy środkowej zrazików (midzonal necrosis)

- obejmuje zazwyczaj wąski pas komórek wątrobowych, leżących w strefie środkowej zrazików wątrobowych
- jest to martwica skrzepowa, która towarzyszy toksemii, zatruciom
- komórki gwiaździste ulegają znacznemu pobudzeniu i rozplemowi
- do ognisk martwicy naciekają liczne komórki fagocytarne, które szybko usuwają obumarłe komórki
- powstałe ubytki szybko uzupełniane są przez proliferację komórek wątrobowych, co doprowadza do
całkowitej odbudowy zrazików wątrobowych






5. Martwica periportalna, czyli okołobramna (periportal necrosis)

- obejmuje komórki wątrobowe leżące w pobliżu przestrzeni bramnych
- ma charakter martwicy skrzepowej
- powstaje pod wpływem zatruć i toksyn
- powoduje niewielkie ubytki komórek wątrobowych
- u zwierząt rzadko spotykana

6. Martwica paracentralna (paracentral necrosis)

- dotyczy komórek wątrobowych leżących w pobliżu żyły centralnej zrazików
- jest to martwica skrzepowa, która powstaje pod wpływem ostrych zatruć toksynami pochodzenia
alimentarnego oraz przy anemii
- makroskopowo widoczne są szarobiałe ogniska w części centralnej zrazików
- powstaniu tej martwicy sprzyja brak czynników cytoprotekcyjnych oraz zaburzenia w odpływie żółci

7. Martwica masywna (massive necrosis)

- dotyczy rozległych obszarów wątroby
- zdarza się, że są nią objęte całe płaty wątroby lub cała wątroba ulega obumarciu
- martwicy ulegają wszystkie komórki wątrobowe, do tego stopnia, że nie ma komórek, które byłyby źródłem
odnowy narządu
- martwicy ulega także rusztowanie łącznotkankowe narządu, co prowadzi do powstawania krwiaków i
wynaczynień
- przyczynami martwicy masywnej mogą być toksyny uszkadzające komórki wątrobowe, błędy żywieniowe
oraz skręty i wypadnięcie narządu, np. do klatki piersiowej
- zwierzę szybko ginie, przeżycie jest możliwe tylko wówczas, gdy martwicy ulega jeden płat wątrobowy
- obumarłe części wątroby są wówczas resorbowane, następnie namnaża się tkanka łączna
- nieliczne, zachowane komórki wątrobowe, mogą namnażać się, tworząc zraziki bezosiowe w postaci
pojedynczych wysepek komórek wątrobowych


AUTOFAGIA

- alternatywa apoptozy
- programowana śmierć typu II
- filogenetycznie proces autofagii jest starszy od apoptozy i w zależności od nasilenia może warunkować
przeżycie komórki lub jej śmierć
- polega na powstawaniu autofagosomów, zawierających fragmenty cytoplazmy z organellami, następnie ich
fuzji z lizosomami
- powstałe autofagolizosomy niszczą (na drodze enzymatycznej) wchłoniętą zawartość
- jądro komórkowe w początkowej fazie zachowuje swoją strukturę, z czasem zapada się w głąb komórki
- podobnie jak komórki apoptyczne, tak i fagocytowane są rozpoznawane przez układ immunologiczny i
komórki sąsiadujące i podlegają fagocytozie

- genami regulującymi autofagię są geny z rodziny ATG (autophagy-related genes)

Jana Bąkowska