ćw. 9

PATOMORFOLOGIA

ZAPALENIA (INFLAMMATIONS)
Gruźlica (tuberculosis, TBC)
Promienica (actinomycosis)
Piasecznica (botryomycosis), czyli ziarniniak ropny (granuloma pyogenes)
Aspergiloza płuc (aspergillosis pulmonis)
Choroba Mareka (neurolymphomatosis gallinarum)
Choroba Gumboro (bursitis infectiosa gallinarum)

ZAPALENIE

- reakcja zapalna toczy się w obrębie tkanki łącznej, tj. w jej istocie podstawowej, włóknach i naczyniach
krwionośnych, natomiast komórki odgrywają rolę obronną
- wśród tych komórek wyróżnia się granulocyty obojętnochłonne, monocyty i makrofagi

ogólne cechy zapalenia: a. rubor (zaczerwienienie)
- w wyniku przekrwienia czynnego i przyspieszenia przepływu krwi
- histamina, NO, PG

b. calor (wzrost temperatury)
- napływ ciepłej (tętniczej) krwi i przyspieszenie metabolizmu
- IL-4, TNF-α

c. tumor (obrzęk)
- obrzęk zapalny, wysięk
- IL-6, IFN-γ

d. dolor (ból)
- wzrost ciśnienia śródtkankowego
- pobudzenie zakończeń receptorów bólowych
- enzymy lizosomalne: wzrost wit. K, histamina, bradykinina, PGE, NO

e. Functio laesa (utrata funkcji danego narządu)
- zaburzenie gospodarki jonowej, działanie enzymów lizosomalnych, zaburzenie
krążenia, przyspieszenie metabolizmu

klasyfikacja zapaleń: a. wg czasu trwania procesu: - ostre (inflammatio acuta)
- przewlekłe (inflammatio chronica)
b. wg rodzaju zmian morfologicznych dominujących w ognisku zapalnym
- zapalenie uszkadzające (inflammatio alterativa)
- zapalenie wysiękowe (inflammatio exsudativa)
- zapalenie wytwórcze - rozplem, proliferacja (inflammatio productiva s.
proliferativa)
c. wg czynnika etiologicznego zapalenia




PODZIAŁ MORFOLOGICZNY ZAPALEŃ

1. Zapalenie uszkadzające (inflammatio alterativa)

- charakteryzuje się przewagą zmian uszkadzających nad zmianami wysiękowymi i rozplemowymi
- może dochodzić np. do zwyrodnienia miąższowego, wodniczkowego, tłuszczowego, martwicy
- często występuje w narządach miąższowych (dlatego też nazywane zapaleniem miąższowym -
inflammatio parenchymatosa)
- może wycofać się bez śladu lub być przyczyną zwłóknienia
- najczęstszą przyczyną tego zapalenia należą toksyny bakterii, wirusy i substancje chemiczne
- wlicza się tu również zwyrodnienie włóknikowe (martwicę włóknikową), będące reakcją immunologiczną
w tkance łącznej ściany naczyń krwionośnych

2. Zapalenie wysiękowe (inflammatio exsudativa)

- charakteryzuje się przewagą wysięku nad uszkodzeniem i rozplemem komórek
- nieznaczne uszkodzenie śródbłonka powoduje pojawienie się wysięku surowiczego, który przy
silniejszym uszkodzeniu zawiera włóknik, granulocyty obojętnochłonne i erytrocyty
- w zależności od charakteru wysięku zapalenie wysiękowe dzieli się na: surowicze, włóknikowe, ropne,
nieżytowe, krwotoczne, zgorzelinowe
- spotyka się także postacie mieszane tych zapaleń

a. zapalenie surowicze (inflammatio serosa)
- surowica to przejrzysty płyn bogaty w białka (powyżej 4%), o gęstości większej niż 1018-1021
- zawiera globuliny, albuminy, znikome ilości włóknika oraz pojedyncze neutrofile
- jest odpowiedzią na słaby czynnik zapaleniotwórczy
- może cofnąć się bez śladu lub przejść w inną postać zapalenia
- płyn surowiczy może się gromadzić w jamach surowiczych, pęcherzykach płucnych, w przestrzeni
podpajęczynówkowej, wydostawać się na powierzchnię błon śluzowych - wysięk wolny (exsudatum
liberum) lub przepajać tkanki - naciek zapalny (infiltratum)
- w skórze wysięk podminowuje naskórek, powodując powstanie pęcherza (bulla)
- płyn wysiękowy może ulec resorpcji lub, gdy pozostaje długo, doprowadzić do rozplemu tkanki łącznej i
zlepów (adhaesiones s. synechiones) lub zrostów (accretiones)
- zrostów, w przeciwieństwie do zlepów, nie da się rozdzielić
- zapalenie surowicze może dotyczyć także narządów miąższowych, np. wątroby, gdzie płyn wysiękowy
gromadzi się w przestrzeniach Dissego, czyli między beleczkami i zatokami naczyniowymi w zraziku
- wskutek wnikania płynu wysiękowego do wnętrza hepatocytów, ulegają one zmianom wstecznym i
wówczas zapalenie przechodzi w fazę zapalenia uszkadzającego

b. zapalenie włóknikowe (inflammatio fibrinosa)
- mówimy o nim wówczas, gdy bariera naczyniowa jest uszkodzona w tak znacznym stopniu, że poza
naczynia wydostaje się fibrynogen, który przekształca się w włóknik

c. zapalenie ropne (inflammatio purulenta)
- kumulacja wysięku zawierającego liczne granulocyty obojętnochłonne
- głównym składnikiem wysięku jest ropa (pus)

d. zapalenie nieżytowe, nieżyt (inflammatio catarrhalis s. catarrhus)
- zapalenie surowicze błon śluzowych i płuc
- wysięk surowiczy miesza się ze śluzem produkowanym w nadmiarze przez komórki kubkowe
- w fazie ostrej zapalenia wysięk jest lepki, ma wygląd szklisty i barwę żółtą, następnie może się stać
zapaleniem ropnym
- wysięk może zawierać drobne strzępki skrzepłej krwi i nitki włóknika, pojedyncze neutrofile i erytrocyty
oraz szczątki uszkodzonych tkanek
- zapalenie nieżytowe jest bardzo częste, obejmuje powierzchnię błon śluzowych wszystkich odcinków
dróg oddechowych, układu płciowego i przewodu pokarmowego, czyli te powierzchnie, gdzie jest dużo
gruczołów śluzowych i komórek kubkowych
- najpopularniejszym przykładem jest zapalenie nosa (rhinitis catarrhalis)
- mogą się pojawiać drobne, płytkie ubytki tkanki, tzw. nadżerki (erosiones)
- ostre nieżytowe zapalenie z reguły goi się bez śladu
- przewlekłe nieżytowe zapalenie może przebiegać z zanikiem nabłonka (catarrhus atrophicus - nieżyt
zanikowy) lub jego przerostem (catarrhus hypertrophicus - nieżyt przerostowy)
- w przypadku przerostu gruczołów np. w żołądku, mogą powstać brodawkowe lub polipowate
zgrubienia (gastritis polyposa) typu torbieli zastoinowych (gastritis cystica)

e. zapalenie krwotoczne (inflammatio haemorrhagica)
- przerwanie ciągłości ściany drobnych naczyń krwionośnych, z reguły żył, w trakcie reakcji zapalnej
prowadzi do wydostania się dużej liczby erytrocytów do wysięku i powstania zapalenia krwotocznego
- oprócz płynnej lub skrzepłej krwi, w wysięku są widoczne włóknik i szczątki tkanek, tzw. kruszywo
(detritus)
- w obrazie mikroskopowym dominującymi zmianami jest krwotok oraz ostra martwica serowata
- przykładem ogniskowego krwotocznego zapalenia jest wąglik jelit (anthrax), zapalenia rozlanego zaś
zatrucie arsenem lub rtęcią

f. zapalenie zgorzelinowe, czyli posokowate (inflammatio gangraenosa s. ichorosa)
- przedostanie się bakterii gnilnych do tkanki martwej w ognisku zapalnym powoduje powstanie
zapalenia zgorzelinowego, czyli zgorzeli (gangraena humida s. sphacelus s. putrificatio)
- w przypadku gdy tkanka zmartwiała była uprzednio słabo unaczyniona i niedotleniona, mówi się o
zgorzeli białej (gangraena alba), natomiast gdy tkanka martwa była wcześniej silnie przekrwiona,
mówimy o zgorzeli czarnej (gangraena nigra)
- zmieniony barwnik krwi nadaje tkankom zgorzelinowym barwę brudnozieloną
- masy zgorzelinowe mają półpłynną konsystencję, z czasem jednak przechodzącą w cuchnący płyn o
zabarwieniu brudnowiśniowym lub zielonoczarnym, zwany posoką (ischor)
- obfite ilości substancji toksycznych, jakie wytwarzają się w ognisku zgorzelinowym są powodem
zatrucia całego organizmu (intoxicatio putrida)
- taki proces kończy się z reguły śmiercią zwierzęcia
- typowym przykładem jest zachłystowe zapalenie płuc (pneumonia aspiratoria)
- w przypadku produkcji dużej ilości gazów przez bakterie w obrębie tkanki martwej, mówimy o zgorzeli
gazowej (gangraena emphysematosa) - taka tkanka „trzeszczy” przy dotyku





3. Zapalenie wytwórcze - rozplem/proliferacja (inflammatio productiva s. proliferativa)

- w ostrym zapaleniu wytwórczym rozplem komórek jest nieznaczny lub nie ma go wcale
- obserwuje się to w rozroście odczynowym węzłów chłonnych znajdujących się w okolicy ogniska
zapalnego, gdzie dochodzi do proliferacji komórek ośrodków reaktywnych grudek lub wyściółki zatok,
tzw. nieżyt zatok

- zapalenie wytwórcze przewlekłe może być:
- zapaleniem przebiegającym z rozplemem tkanki nabłonkowej, np. polipowate zapalenie błony
śluzowej żołądka lub nosa
- zapaleniem tkanki łącznej śródmiąższowej z jednoczesnym zanikiem komórek miąższowych, np.
marskość wątroby

ZAPALENIE ZIARNINIAKOWE (INFLAMMATIO GRANULOMATOSA)

- w przebiegu zapalenia ziarniniakowego powstaje charakterystycznie zbudowana ziarnina, której skład komórkowy w każdym zapaleniu jest odmienny, zależny od czynnika zapaleniotwórczego
- pozwala to na dokładne rozpoznanie mikroskopowe rodzaju zapalenia, nawet pod względem etiologicznym
- powstaje charakterystycznie zbudowana ziarnina, której skład komórkowy w każdym zapaleniu jest
odmienny, zależny od czynnika zapaleniotwórczego

Do zapaleń ziarniniakowych u zwierząt należą:
- gruźlica (tuberculosis)
- promienica (actinomycosis)
- botriomikoza (piasecznica) (botryomycosis)
- nosacizna (malleus) - nie wystęująca już w Polsce
- brucelloza (brucellosis)
- salmonelloza (salmonellosis)
- listerioza (listeriosis)
- koligranulomatoza ptaków (coligranulomatosis)
- choroba Johnego (enteritis paratuberculosa bovum)
- gruźlica rzekoma (pseudotuberculosis rodentium s. yersiniosis s. rodentiosis)

I. GRUŹLICA (TUBERCULOSIS)________________________________________________________________

- jest zapaleniem ziarniniakowym, czyli swoistym (inflammatio granuomatosa s. specifica)
- zapalenie ziarniniakowe wywołane jest zawsze przez ten sam rodzaj drobnoustrojów, co manifestuje się
powstaniem swoistej ziarniny, w której rodzaj odczynu tkankowego, przebieg i zejście odznacza się pewną
regularnością
- skład i układ komórek ziarniny jest w każdym zapaleniu inny, niemniej charakterystyczny jedynie dla tego
zapalenia
- pozwala to na precyzyjne rozpoznanie zapalenia ziarniniakowego w obrazie mikroskopowym, bez
konieczności wykonywania badań bakteriologicznych

- gruźlicę wywołuje prątek gruźlicy (Mycobacterium tuberculosis), typu bydlęcego (typus bovis), ptasiego
(typus avium) i ludzkiego (typus humanus)
- izoluje się także typ myśli (typus murius) oraz typ zmiennocieplnych (typus poikilotermorun), ale prątki te
nie są patogenne

- na gruźlicę chorują człowiek oraz wszystkie gatunki ssaków i ptaków

GRUŹLICA PROSÓWKOWA PŁUC (TUBERCULOSIS MILIARIS PULMONIS)

- gruzełek gruźliczy w płucach powstaje z reguły wskutek krwionośnego wysiewu prątków najczęściej w okresie wczesnego uogólnienia się procesu
- w stadium początkowym gruzełek jest makroskopowo niewidoczny i nosi miano podprosówkowego (tuberculum submiliare), a gdy się powiększy, powstaje gruzełek prosówkowy (t. miliare)
- ma wówczas wielkość ziarna prosa (stąd nazwa) i szarobiałą lub szarożółtą barwę
- na początku rozwoju jest szklisty i prześwitujący, później ulega zmętnieniu, a w jego centrum dochodzi do serowacenia i wapnienia
- po usadowieniu się w tkance prątek gruźlicy wywołuje zapalenie wysiękowe z pojawieniem się granulocytów obojętnochłonnych i makrofagów
- komórki te fagocytują prątki (komórki wysiękowe)
- w tej fazie rozwoju zmiany mogą cofnąć się całkowicie lub proces toczy się dalej

drogi zakażenia - najczęściej przez układ oddechowy (zakażenie kropelkowe) i przewód pokarmowy
- rzadziej przez krew
- bardzo rzadko przez narządy płciowe, łożysko (np. u cieląt) i powłoki skórne (np. u
rzeźników - przez chore zwierzęta i anatomopatologów - ze zwłok)
- w tym ostatnim wypadku powstaje tzw. guzek anatomiczny (tuberculum anatomicum s.
verruca necrogenica)
- z reguły o drodze zakażenia rozstrzyga lokalizacja ogniska pierwotnego

OGNISKO PIERWOTNE (focus primarium Ghon): - wniknięcie prątka do organizmu

- ognisko pierwotne w płucach ma postać guza wielkości od ziarna grochu do pięści, umiejscowionego
głównie w partiach płuc najlepiej upowietrznionych, tj. na uwypuklonych brzegach płatów kaudalnych,
bezpośrednio podopłucnowo i dlatego wysklepione jest półkoliście
- centrum ogniska pierwotnego ulega serowaceniu i wapnieniu, a na obwodzie mogą pojawić się guzki
resorpcyjne
- przynależne węzły chłonne są albo znacznie powiększone i wykazują rozlane, promieniste serowacenie
(caseificatio radiata lymphonodi), albo są wielkości prawidłowej i zawierają tylko małe, ostro odgraniczone
zserowaciałe i zwapniałe guzki
- z reguły zmiany w węzłach chłonnych są silniej wyrażone aniżeli w płucach
- czasem obserwuje się więcej niż jedno ognisko pierwotne


- gruźlica w tym okresie rozwoju jest już złożonym procesem

zespół pierwotny kompletny/zupełny wg Parrot’a i Rankego (complexus primarius completus Parrot-Ranke)
- składają się na niego zmiany w narządzie (ognisko pierwotne), gruźlicze zapalenie węzłów chłonnych i
naczynia limfatycznego doprowadzającego

zespół pierwotny niekompleny/niezupełny (complexus primarius incompletus Parrot-Ranke)
- kiedy brak któregoś ogniska z powyższej triady
- w płucach: w przypadku braku ogniska pierwotnego zmiany spotyka się tylko w węzłach chłonnych
- jeżeli ognisko pierwotne jest niezupełnie rozwinięte lub go brak, to proces chorobowy ogranicza się do
przynależnych węzłów chłonnych

występowanie ogniska pierwotnego:

- u bydła: - w 90% przypadków w płucach
- w 10% poza płucami (zwykle w przewodzie pokarmowym - gardle, jelicie)

- u cieląt: - w 50% przypadków w wątrobie
- w 40% w płucach
- w 10% w przewodzie pokarmowym
- u bydła ognisko pierwotne można spotkać bardzo wcześnie, np. u cieląt trzytygodniowych, a
zwapnienie - po dalszych 2-3 tygodniach

- u konia i świni : - z reguły w przewodzie pokarmowym

- u mięsożernych (psa, kota): - w 50% w płucach
- w 50% w jelicie

- u ptaków - przede wszystkim w przewodzie pokarmowym, rzadziej w płucach

- u lisów i norek - najczęściej w jelitach


- prątki są zbudowane z lipidów, białek i wielocukrów i uszkadzają tkanki głównie endotoksynami
- bakterie te wymagają obecności tlenu, ale mogą się także mnożyć w warunkach jego głębokiego deficytu,
np. w obrębie mas serowatych
- dopływ nowej porcji O2 przyspiesza mnożenie się prątków
- prątki, po wniknięciu do ustroju drogą kropelkową, są fagocytowane przez makrofagi płucne, będące z
reguły w stanie stałej aktywacji
- mogą też wnikać do makrofagów na drodze immunofagocytozy przez receptor dla dopełniacza lub FcγR

strategia konia trojańskiego: - czasem prątki po sfagocytowaniu przez makrofagi mogą przetrwać w ich
wnętrzu
- komórki takie, przedostając się do układu krążenia, roznoszą bakterie do
odległych miejsc w organizmie

- często jednak bakterie zabijają makrofagi, mnożą się, a następnie przyciągają na zasadzie chemotaksji
monocyty krwi, które tworzą mały gruzełek
- równocześnie zaczyna narastać odporność typu komórkowego w wyniku uwolnienia na zewnątrz
makrofaga częściowo strawionych fragmentów oraz enzymów proteolitycznych
- fragmenty te przyczepiają się do ściany komórkowej kolejnych makrofagów, a enzymy doprowadzają do
miejscowego uszkodzenia tkanek
- makrofag prezentuje także antygeny prątka gruźliczego limfocytom T i B, co powoduje ich proliferację
- limfocyty T wydzielają liczne limfokiny, tj. interleukiny, czynnik hamujący migrację makrofagów (MIF),
czynnik aktywujący makrofagi (MAF), czynnik chemotaktyczny dla monocytów i makrofagów oraz czynniki
mitogenne i limfotoksyczne
- czynniki te indukują powstanie miejscowego nacieku komórkowego złożonego z makrofagów i limfocytów
- makrofagi są głównie zaangażowane w reakcji odpornościowej, a limfocyty T w tworzeniu ziarniniaków
- równocześnie z powstaniem zjawisk odpornościowych rozwija się nadwrażliwość na białka prątka i zwierzę
staje się tuberkulinododatnie
- nie można, zwłaszcza z wielkości odczynu tuberkulinowego, wnioskować o stopniu odporności przeciwko
gruźlicy


ODPORNOŚĆ

- równocześnie z powstaniem zjawisk odpornościowych rozwija się nadwrażliwość na białka prątka i zwierzę
staje się tuberkulino-dodatnie
- wprawdzie zjawiska odpornościowe i nadwrażliwość występują zwykle w tym samym czasie, niemniej nie
ma między nimi ścisłej zależności

- nabyta odporność może doprowadzić do znacznego zahamowania mnożenia się prątków, ale nie jest w
stanie zupełnie jej wyeliminować
- zjadliwe prątki mogą mnożyć się powoli albo etapami, względnie żyć w stanie „uśpienia”
- przyczyną tego stanu może być fakt, że czasem nie dochodzi w makrofagu do fuzji ich lizosomów z
fagosomem zawierającym bakterie, co chroni prątki przed enzymatyczną proteolizą (przez zwiększone
stężenie cAMP w fagosomie, prątki gruźlicy go wydzielają)
- inną przyczyną może być przetrwanie prątków w postaci utajonej w otorbionych ogniskach serowatych
lub zwapniałych, zlokalizowanych w węźle chłonnym, do których makrofagi nie mają dostępu (w takich
ogniska bakterie mogą żyć przez wiele lat i być zjadliwe)

Fenomen Kocha - zjawisko miejscowej odporności po przebyciu zakażenia
- polega ono na tym, że pierwsze podskórne wstrzyknięcie śwince morskiej niewielkiej liczby
zjadliwych prątków powoduje powstanie rozległych, powoli gojących się owrzodzeń skóry
- może nastąpić także rozsiew prątków w narządach wewnętrznych, z wytworzeniem ognisk
martwicy i wysięku, a nawet śmierć zwierzęcia
- ponowna iniekcja mniej zjadliwych bakterii powoduje po 24-48h pojawienie się ubytków
skóry, ale gojących się znacznie szybciej

- zasada fenomenu Kocha jest wykorzystywana w zapobieganiu gruźlicy u ludzi przez uodpornienie słabym
szczepem Calmette’a i Guerene (Bacillus Calmette’a - Guerene, BCG) i wywołanie tym sposobem gotowości
obronnej makrofagów
- dla gruźlicy charakterystyczna jest bowiem odpowiedź KOMÓRKOWA, a nie humoralna

CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE NA NASILENIE ZMIAN GRUŹLICZYCH

Rich opracował wzór przedstawiający czynniki wpływające na nasilenie zmian gruźliczych:

L (laesio) - zmiana gruźlicza
n (numerus) - liczba prątków
v (virulentia) - zjadliwość prątka
r (resistentia) - oporność organizmu
i (immunitas) - odporność

- uszkodzenie jest tym groźniejsze, im więcej jest prątków (n) i im są one zjadliwsze (v), i im mniejsza jest
oporność organizmu (resistentio) i jego odporność (immunitas)

- prątki o znacznej wirulencji posiadają na swej powierzchni glikolipid (czynnik wiązkowy - cord factor),
którego nie mają szczepy awirulentne
- czynnik ten hamuje migrację granulocytów i aktywność dehydrogenaz i jest odpowiedzialny za powstanie
ziarniniaków
- ponadto w ścianie komórki bakteryjnej znajduje się czynnik LAM (lipoarabinomannan), który hamuje
aktywację makrofagów przez IFN-γ lub stymuluje te komórki do produkcji IL-10, hamującej produkcję
limfocytów T pobudzonych przez prątki gruźlicy, jak również znajduje się tam TNF-α
- prątki wyzwalają także reakcje autoimmunologiczne, w których uczestniczy białko szoku cieplnego prątka

- uszkodzenie tkanek i wytworzenie ziarniniaków z martwicą skrzepową należy do reakcji nadwrażliwości
opóźnionej typu IV
- prezentacja peptydów prątka wspólnie z cząsteczkami MHC klasy II przez makrofagi powoduje aktywację
limfocytów Th, które uwalniają IFN-γ i inne cytokiny prozapalne (TFN-β, IL-3, GM-CSF)
- cytokiny te aktywują makrofagi i fagocytozę prątków, a także stymulują różnicowanie makrofagów do
komórek nabłonkowatych
- w indukcji reakcji nadwrażliwości opóźnionej uczestniczą również TNF, IFN-γ, IL-2 i IL-12
- opisane reakcje powodują z jednej strony silne uszkodzenie tkanek, z drugiej strony ograniczają zakażenie
prątkami, gdyż nie mogą one rozmnażać się w pozakomórkowym środowisku martwicy serowatej o
kwaśnym pH

OPORNOŚĆ

- oznacza małą wrażliwość na prątki

jest uzależniona m. in. od: a. gatunku zwierzęcia - koń jest oporny
- bydło podatne)
b. narządu - gruźlica wyjątkowo dotyczy tarczycy, trzustki..
- często dotyczy płuc
c. odżywiania się i warunków chowu
d. rasy (ludzi) - biali są bardziej oporni niż rasa czarna

- oporność jest zatem wyrazem zdolności do walki z prątkiem dzięki uwrażliwieniu makrofagów

ROZWÓJ GRUŹLICY

- prątki gruźlicy, niezależnie od drogi wniknięcia do ustroju, krążą we krwi i chłonce
- są zatrzymywane w układzie limfatycznym, szpiku kostnym, płucach i innych narządach
- w przypadku przedostania się prątka do węzła chłonnego (np. tchawiczo-oskrzelowego), następuje jego
zapalenie (lyphadenitis tuberculosa), skąd wskutek wstecznego prądu limfy, który powstaje w przypadku
zamknięcia naczynia chłonnego, prątek przedostaje się do tkanki płucnej, gdzie powodują tzw. ognisko
pierwotnego zakażenia (focus primarius Ghon)
- towarzyszy temu zapalenie gruźlicze naczyń chłonnych (lymphangitidis tuberculosa)

- ognisko pierwotne, po wchłonięciu mas martwiczych i zwłóknieniu, może:
- ulec zupełnemu wygojeniu
- rozprzestrzenić się, co prowadzi do wczesnego uogólnienia procesu (generalisatio protrahens)
- uspokoić - wówczas jest względnie „nieczynne”
- stan ten może trwać miesiące lub lata i jest wyrazem nabycia przez organizm odporności

- w otorbionym przez tkankę łączną, i często zwapniałym, ognisku gruźliczym prątki żyją, i w dogodnej dla
nich sytuacji (spadek odporności organizmu) mogą się uaktywniąć, co nazywamy zaostrzeniem procesu
(excerbans), czyli nadkażeniem (superinfectio) prątkami pochodzącymi z zewnątrz, co prowadzi do
późnego uogólnienia gruźlicy
- natomiast gdy ognisko pierwotne ulegnie zupełnemu wygojeniu i dojdzie do powtórnego zakażenia
prątkami, wówczas po raz drugi powstaje ognisko pierwotne i zespół pierwotny
- jest to zespół powtórnego zakażenia (reinfectio endogenes s. autogenes) prątkami z „zagojonego”
ogniska, a jego dalszy przebieg jest identyczny z zapaleniem pierwotnym
- może też dojść do zaostrzenia procesu po uspokojeniu i powstaje gruźlica popierwotna

UOGÓLNIENIE WCZESNE GRUŹLICY
(TUBERCULOSIS s. GENERALISATIO PROTRANHENS s. PRAECOX)

- okres uogólnienia procesu gruźliczego z ogniska pierwotnego, charakteryzuje się szerzeniem prątków
- naczyniami krwionośnymi
- naczyniami chłonnymi
- przez oskrzela
- przez implantację w jamach surowiczych
- przez styczność tkanek

- uogólnienie wczesne kończy się śmiercią zwierzęcia, wyleczeniem lub uspokojeniem procesu
- może wystąpić także zakażenie wtórne (reinfectio), zaostrzenie procesu (exacerbatio) lub nadkażenie
(superinfectio), tak jak to opisano przy powstawaniu ogniska pierwotnego

1. OSTRA GRUŹLICA PROSÓWKOWA (Tuberculosis miliaris acuta)

- dochodzi do niej przez szybki wysiew dużej liczby prątków do krwi
- liczne gruzełki jednakowej wielkości, jednocześnie wysiane
- gruzełki początkowo są szklisto przeświecające, a później mętne, barwy szarożółtej
- zmienione okoliczne węzły chłonne (serowacenie, wapnienie)
- raz dominuje proces wysiękowy, a raz wytwórczy


2. PRZEWLEKAJĄCE SIĘ UOGÓLNIENIE WCZESNE (Tuberculosis protranhens)

- w wyniku wolnego i stopniowego wysiewu prątków
- mniej gruzełków prosówkowych, różnej wielkości i w różnym okresie rozwoju
- gruzełki ulegają serowaceniu i wapnieniu
- na ich obwodzie tworzą się guzki resorpcyjne
- zmienione przynależne węzły chłonne (serowacenie, wapnienie)

3. GWAŁTOWNE GRONIASTE I ZRAZIKOWE, SEROWACIEJĄCE, POSTĘPOWE ZAPALENIE PŁUC (Pneumonia
tuberculosa caseosa acinosa)

- wyjątkowo u cieląt i młodego bydła, zwłaszcza w przypadku małej odporności, gruźlica szerzy się
wszystkimi drogami (głównie śródoskrzelowo)
- w płucach pojawiają się liczne ogniska
- ogniska te są serowate, słoninowate, nieregularnie obejmujące zespoły pęcherzyków płucnych
(tuberculosis actinosa)
- ogniska wnikają palczastymi wypustkami do jeszcze powietrznych zrazików
- towarzyszą im typowe gruzełki i serowacenie węzłów chłonnych, tzw. serowacenie promieniste
(caseifficatio radiata lymphonodi)
- proces ma charakter wybitnie wysiękowy, bez tworzenia się ziarniny gruźliczej, co często jest powodem
przebicia się ogniska serowatego do naczyń krwionośnych oraz limfatycznych i następowego uogólnienia
- jest następstwem szczególnego stanu alergii ustroju

4. GRUŹLICA WIELOOGNISKOWA (WYTWÓRCZA, ZRAZIKOWO-NACIEKOWA)

- nie wykazuje cech serowacenia
- zraziki mają zbitą i słoninowatą strukturę, są barwy białej i leżą wtrącone między prawidłowe lub
rozedmowe zraziki
- węzły chłonne są stale zmienione (serowacenie, wapnienie)
- jest następstwem szczególnego stanu alergii ustroju

GRUŹLICA POPIERWOTNA (przewlekła/izolowana)
(TUBERCULOSIS ISOLATA s. CHRONICA ORGANORUM)

- okres po pierwotnym zakażeniu
- charakteryzuje się pewną odpornością organizmu, zwaną odpornością śródzakaźną (rozwija się tylko u
osobnika, który już przechorował pierwsze zakażenie i ma wzmożoną odporność)
- a więc proces zapalny jest przewlekły (tuberculosis chronica) i ogranicza się tylko do jednego narządu
(tuberculosis isolata organorum)

proces rozprzestrzenia się śródkanalikowo, czyli drogą istniejących już przewodów:
- w płucach śródoskrzelikowo
- w nerkach drogą kanalików nerkowych
- w gruczole mlekowym drogą przewodów mlekowych

- nie rozprzestrzenia się zaś drogą hemato- i limfogenną, jak to miało miejsce we wczesnym uogólnieniu
- oprócz nieswoistych odczynników, brak jest także zmian gruźliczych w węzłach chłonnych (no bo się nie
przenosi drogą limfogenną) oraz wapnienia (tylko wyjątkowo można w nich spotkać pojedyncze serowate
gruzełki)

- w przebiegu przewlekłej gruźlicy płuc wyróżnia się 3 jej postacie:

1. OGNISKA GRONIASTE/ZRAZIKOWE (GRUŹLICA ZRAZIKOWA) (Tuberculosis acinosa)

- manifestują się obecnością mętnych guzków przypominających kiść winogron = odzwierciedlają obraz
gronka pęcherzykowego
- guzki te zlewają się i tworzą twory (tuberculosis nodosa) wielkości od ziarna zboża do ziarna grochu,
ułożonych w kształt listka koniczyny i często rozmiękających w centrum
- złączone gruzełki mają tendencję do otorbiania
- ściana przynależnych oskrzeli śródzrazikowych i oskrzelików jest zgrubiała, a w świetle są obecne
rozmiękające serowate masy
- stąd wniosek, że ogniska groniaste od samego początku zapalenia są w łączności ze światłem drzewa
oskrzelikowego i rozmiękłe masy mogą być z nich usunięte w czasie kaszlu
- niekiedy groniasty charakter zmian jest słabo wyrażony, a dominują ogniska guzowate

- obrazie mikroskopowym charakteryzują się obecnością w centrum bezstrukturalnych mas otoczonych
wałem ziarniny gruźliczej i z czasem mogą ulec organizacji przez tkankę łączną, co jest uznawane za
wyleczenie

2. JAMY czyli KAWERNY

a. jamy rozmiękczynowe, czyli prawdziwe (cavernae verae)
- powstające przez rozmiękanie i upłynnienie mas dużych ognisk serowatych i wydalenie ich przez oskrzela

b. jamy powstałe z rozstrzeni oskrzelowych, czyli rzekome (cavernae spuriae)
- od początku istnieje gruźlica ściany oskrzela, z obfitym gromadzeniem się w jego świetle wysięku
- wysięk inflitruje ścianę oskrzela, co powoduje jego rozszerzenie, czyli rozstrzeń
- pierwotny naciek gruźliczy ściany oskrzeli, a także wysięk powodują jej rozszerzenie

- jamy powstałe z rozstrzeni oskrzelowych obserwuje się na uwypuklonym brzegu i tylnej części płatów
kaudalnych jako twarde guzy wielkości od orzecha laskowego do pięści
- na przekroju dominuje tkanka łączna z nieregularnymi, zatokowatymi jamami i kanałami, wypełnionymi
żółtozieloną, ropną masą o ścianach barwy czerwonej
- ściana jamy zbudowana jest zarówno z ziarniny gruźliczej (komórki nabłonkowate, komórki olbrzymie),
jak i nieswoistej ziarniny, bogato unaczynionej, stąd jej czerwona barwa
- jamy komunikują się ze zdrowymi oskrzelami i prowadzą do zapadania się i włóknienia otaczającego
miąższu płucnego

- kawerny prawdziwe u bydła, w przeciwieństwie do kawern u ludzi, nie ulegają pełnemu opróżnieniu z
mas martwiczych, czego efektem jest brak tętniaków u tych zwierząt
- te ostatnie pękając, są powodem masywnych krwotoków, a nawet śmierci u ludzi


3. GRUŹLICZE OWRZODZENIA (ZMIANY W BŁONIE ŚLUZOWEJ) OSKRZELI I TCHAWICY

- najczęściej w obrębie oskrzeli i rozwidlenia tchawicy (pojedyncze lub mnogie)
- na początku są to prosówkowe lub większe, mętnożółte gruzełki, z których szybko tworzą się
owrzodzenia
- są to wrzody o wałowatym, słoninowatym brzegu i ziarninującym dnie
- często tej postaci towarzyszy gruźlica krtani

PÓŹNE UOGÓLNIENIE (generalisatio tarda)

- jest ono wyrazem załamania się nabytej odporności (inne choroby zakaźne, niedożywienie, zaburzenia
hormonalne w czasie ciąży) w okresie pierwotnego i popierwotnego zakażenia, w czasie trwania gruźlicy
przewlekłej narządowej

proces szerzy się: - naczyniami krwionośnymi
- naczyniami limfatycznymi, zajmując węzły chłonne

- w płucach u bydła obserwuje się trzy postacie gruźlicy:

1. GWAŁTOWNA GALOPUJĄCA ZRAZIKOWA GRUŹLICA

- płuca są wyraźnie powiększone, rozedmowe
- zawierają guzki kształtu listka koniczyny, silnie w środku rozmiękające o słabej tendencji do fibroplazji
- węzły chłonne są galaretowato obrzęknięte, barwy żółtej, powiększone, a na przekroju wykazują cechy
świeżego, naciekowo-serowaciejącego zapalenia
- obok nich widoczne są jeszcze stare ogniska z okresu popierwotnego zakażenia
- są one ostro odgraniczone, intensywnie szarożółte i najczęściej silnie zwapniałe
- ponadto w płucach, a także w korze nerek obserwuje się liczne, świeże gruzełki gruźlicze


2. ZRAZIKOWO-SEROWACIEJĄCE ZAPALENIE PŁUC

- manifestuje się szybkim rozprzestrzenianiem się zmian, rozedmą narządu i licznymi ogniskami
- proces obejmuje część lub cały zrazik, wnikając palczasto w powietrzny jeszcze miąższ
- ogniska zapalne są suche, mętnożółte na przekroju, z drobnymi czerwonymi wybroczynami o słabej
tendencji do fibroblazji
- węzły chłonne są obrzękłe, powiększone i objęte świeżym, naciekowo-serowaciejącym zapaleniem
- brak jest nowych (świeżych) gruzełków prosówkowych w płucach, spotyka się je natomiast w nerkach
- proces chorobowy szerzy się zarówno drogą oskrzeli, jak i naczyń limfatycznych i krwionośnych

3. OSTRA GRUŹLIA PROSÓWKOWA PÓŹNEGO UOGÓLNIENIA

- w gruncie rzeczy tylko u bydła (w Polsce jest już wolne od gruźlicy)
- u bydła np. po porodzie lub długotrwałym transporcie
- płuca są obrzękłe i rozedmowe, usiane świeżymi prosówkowymi gruzełkami
- gruzełki można natomiast spotkać w narządach miąższowych (nerki, wątroba, śledziona)
- w naczyniach żylnych mogą pojawiać się polipy Weigerta, ale nie ulegają one pęknięciu (jak ma to
miejsce u człowieka)

- węzły chłonne są tylko nieznacznie obrzękłe, bez ognisk zapalnych

TYPY GRUŹLICY

W przebiegu gruźlicy powstają w organizmie dwa odczyny zapalne: wysiękowy i wytwórczy

- pierwsza faza po zakażeniu prątkiem jest odczynem wysiękowym, z powstaniem martwicy, druga -
odpowiedzią pobudzonych makrofagów i limfocytów, tworzących gruzełki gruźlicze
- jest to odpowiedź typu późnego, czyli komórkowa, charakterystyczna dla gruźlicy, którą nie jest odpowiedź
humoralna
- odczyn wysiękowy jest mniej korzystny niż wytwórczy, czyli serowacenie jest mniej korzystne niż wapnienie
czy zwłóknienie
- zmiany gruźlicze o charakterze wysiękowym lub wytwórczym mogą wystąpić w każdej tkance
- z morfologicznego punktu widzenia typowy jest tylko odczyn wytwórczy, a jednostką anatomiczną jest
gruzełek (tuberculum)

1. GRUŹLICA WYSIĘKOWA (tbc exsudativa)

- odczyn wysiękowy manifestuje się obecnością płynu surowiczego bogatego w komórki wysiękowe,
pochodne układu mezenchymalnego
- jest to więc faza zapalenia gruźliczego surowiczego lub surowiczo-komórkowego
- komórki wysiękowe są duże, okrągłe, o bogatej cytoplazmie, małym jądrze i zbitym układzie chromatyny
- mają one pseudopodia i wykazują wyraźne cechy fagocytozy
- ponadto w wysięku spotyka się limfocyty, pojedyncze granulocyty obojętnochłonne i erytrocyty
- większa liczba granulocytów powoduje zmętnienie wysięku i nadanie mu charakteru ropnego
- wysięk łatwo krzepnie, tworzy martwicę skrzepową i serowacieje (caseificatio s. tyrosis), następnie ulega
wessaniu
- postać wysiękowa, w przeciwieństwie do postaci wytwórczej, nie jest charakterystyczna dla gruźlicy

- w płucach wysiękowy gruźliczy odczyn powoduje gromadzenie się płynu w świetle pęcherzyków, obrzęk
tkanki śródmiąższowej i powstanie tzw. galaretowatego zapalenia płuc (pneumonia gelatinosa)
- w przypadku surowiczo-komórkowego zapalenia, nabłonek oddechowy łatwo złuszcza się do światła
pęcherzyków (pneumonia desquamativa), a wysięk jest bogaty w granulocyty
- oba procesy zapalne prowadzą do serowacenia (pneumonia caseosa), które może przebiegać gwałtownie, z
zajęciem dużych obszarów płuc - mamy wtedy do czynienia z gruźlicą rozpadową (phtisis florida)


2. GRUŹLICA WYTWÓRCZA (tbc proliferativa)

- typowym wykładnikiem morfologicznym gruźlicy jest gruzełek
- gruzełki tworzą skupiska (guzki) wielkości główki szpilki, barwy szarobiałej lub szarożółtej, i są ostro
odgraniczone od zdrowej tkanki
- ziarnina gruźlicza różni się od zwykłej ziarniny pewnymi cechami, tj. brakiem naczyń krwionośnych, typową
martwicą serowatą i odmienną budową

gruzełek jest zbudowany z: - komórek nabłonkowatych (cellulae epithelioidales)
- komórek olbrzymich typu Langhansa (cellulae giganteae)
- komórek limfoidalnych (cellulae lymphoidales)

- wymienione komórki powstają z makrofagów tkankowych należących do układu MM (monocyto-
makrofagowego)
- komórki nabłonkowate i olbrzymie mają zdolność fagocytowania prątków oraz zdegradowanych
elementów komórkowych

komórki nabłonkowate - mają obfitą, jasnoróżową plazmę oraz pęcherzykowate jądro
- leżą obok siebie, czym przypominają komórki nabłonka (stąd ich nazwa)
- układają się one często palisadowato, zwłaszcza u mięsożernych, lub
współśrodkowo i im odczyn wytwórczy jest silniejszy, tym jest ich więcej

komórki olbrzymie - są okrągłe, owalne lub płatowate o obfitej, bladoróżowej cytoplazmie z licznymi jądrami
- jądra leżą w komórce regularnie na kształt wianka, podkowy lub skupisk na biegunach,
czym różnią się od komórek olbrzymich dla ciał obcych, powstałych np. wokół nici
jedwabiu w ranie pooperacyjnej (nieregularnie ułożone jądra)
- wielokrotnie większe od komórek nabłonkowatych

- polikariocyty, tj. zawierają od kilku do 200 jąder, ułożonych regularnie (wianuszkowato,
na biegunach komórki, na kształt krzyża południa)
- ta cecha, tj. regularność jądra, różni je od komórek olbrzymich dla ciał obcych , w
których jądra leżą chaotycznie

komórki limfoidalne - są mniejsze od limfocytów
- mają duże, bogate w chromatynę jądro i ubogą cytoplazmę



- środek gruzełka zajmują komórki nabłonkowate i olbrzymie (ziarnina swoista), a obwód komórki -
limfoidalne
- w ziarninie tej nie ma naczyń krwionośnych ani włókien sprężystych

- wskutek zwyrodnienia miąższowego i tłuszczowego dochodzi do martwicy skrzepowej centrum gruzełka,
czyli tzw. serowacenia (caseificatio s. tyrosis), co przypomina matowy, białożółty, roztarty ser
- w obrazie histologicznym jest to bladoróżowa, drobnoziarnista substancja, z resztkami rozsypanej,
grudkowatej chromatyny jądrowej (karyorrhexis)
- masy te mogą ulec rozmiękaniu i upłynnieniu lub zagęszczeniu i zwapnieniu (calcificatio) lub ulec
zwyrodnieniu szklistemu

Biorąc pod uwagę cechy gruzełka i jego przekształcanie się można wyróżnić następujące jego typy:

a. podprosówkowy - niewidoczny gołym okiem (tuberculum submiliare s. normale)
b. prosówkowy (t. miliare)
c. złożony - powstały ze zlania się mniejszych gruzełków (t. conglomeratum)
d. nabłonkowaty (t. epithelioideum)
e. limfoidalny (t. lyphoideum)
f. serowaty (t. caseosum)
g. wapiniejący (t. calcificatum)
h. skamieniały (t. petrosum)
i. kostny (t. osseum)
j. włóknisty (t. fibrosum)
k. szklisty (hyaloideum)
l. tzw. gruźliczak (tuberculomata) - guz powstały ze zlania się dużej ilości drobnych gruzełków

- czasem ziarnina gruźlicza ma charakter rozlany i wówczas powstają guzy oraz ogniska o wyglądzie
słoninowatym i małej zdolności do serowacenia i wapnienia
- postać tę najczęściej spotyka się u koni
- węzły chłonne ulegają wówczas tzw. przerostowi wielokomórkowemu (rozrost komórek siateczki)
- podobny obraz jest u mięsożernych (psa, kota), u których rozlany rozrost komórek siateczki dotyczy
śledziony, a w wątrobie komórek Browicz-kupffera

- typową postacią gruźlicy u psów jest wysiękowa postać błon surowiczych

- z kolei u bydła występuje często perlica, tj. gruźlica błon surowiczych opłucnej, otrzewnej (pleuritis vel
peritonitis tuberculosa nodosa s. granulosa)
- obserwuje się wówczas drobne guzki, często uszypułowane, zlewające się ze sobą i nawarstwiające, o
barwie szarożółtej lub białawej i perłowym połysku (stąd nazwa perlica)
- centrum guzków stanowią gruzełki o typowej budowie mające tendencję do serowacenia

- u świń, prątek gruźliczy typu bydlęcego (typus bovinus) powoduje powstanie charakterystycznych
gruzełków nabłonkowatych (tuberculum epithelioideum)
- środek ich zajmują granulocyty, obwód zaś limfocyty
- gruzełki te ulegają serowaceniu i wapnieniu - przy zakażeniu typem ptasim (typus avium) powstają
gruzełki podobne do gruzełków u konia, tj. ziarnina złożona z komórek nabłonkowatych
- ziarnina ta nie serowacieje, nie wapnieje i ma wygląd słoninowaty

- u ptaków gruzełki gruźlicze są najczęściej w wątrobie (95% przypadków), śledzionie i kościach (po 90%),
jelitach (80%) i bardzo rzadko, w porównaniu ze ssakami, w płucach
- gruzełki mają charakterystyczny palisadowaty układ komórek nabłonkowatych i komórek olbrzymich,
leżących wokół mas serowatych
- typowe dla ptaków są zmiany w jelitach , zwłaszcza w jelicie krętym, gdzie serowacenie i wapnienie mas
gruźliczych prowadzą do powstania owrzodzeń i czasem perforacji jelit

GRUŹLICA U POSZCZEGÓLNYCH GATUNKÓW ZWIERZĄT

ŚWINIE:
- ognisko pierwotne w płucach występuje wyjątkowo i najczęściej mamy do czynienia z zespołem
niezupełnym, a więc gruźlica dotyczy tylko oskrzelowych węzłów chłonnych
- często natomiast obserwuje się wczesne uogólnienie, które przebiega identycznie jak u bydła (przy
zakażeniu prątkiem bydlęcym)
- przy infekcji prątkiem ptasim tworzą się słoninowate gruzełki w międzyzrazikowych naczyniach chłonnych o
wyglądzie sznura pereł, nieserowaciejące i niewapniejące

KONIE:
- przy zakażeniu prątkiem Mycobacterium bovis występuje gruźlica prosówkowa i zakażenie przedłużające
się, z tworzeniem się dużych guzów
- w pierwszym przypadku płuca są powiększone i rozedmowe, z licznymi gruzełkami przypominającymi
krople rosy
- węzły chłonne są obrzękłe, twarde o słoninowatej, szarobiałej powierzchni przekroju, co powoduje zatarcie
granic między warstwą korową a rdzenną
- brak serowacenia i wapnienia
- w przedłużającym się uogólnieniu obok prosówkowych, słoninowatych guzów spotyka się nieregularne,
szarobiałe, słoninowate guzy, różnej wielkości
- brak jest serowacenia i wapnienia lub procesy te są minimalne
- wyjątkowo w guzach tych powstają jamy rozmiękczynowe
- węzły chłonne zachowują się podobnie jak w ostrej gruźlicy prosówkowej

KOTY I PSY
- przy zakażeniu prątkiem Mycobacterium bovis, Mycobacterium humans ognisko pierwotne znajduje się w
najlepiej upowietrznionych płatach tylnych, w postaci twardego guza wielkości od ziarna grochu do orzecha
laskowego o porcelanowej barwie
- na przekroju jest ono słoninowate, porcelanowe lub wyjątkowo mętne o tendencji do rozmiękania i
tworzenia się jam z martwicową zawartością
- z jamy prowadzi często mały przewód do jamy opłucnowej, co powoduje włóknikowe zapalenie opłucnej
- węzły chłonne są nieznacznie powiększone i słoninowate na przekroju, co zaciera ich warstwową budowę
- czasem wyraźnie się powiększają, w centrum zawierają podobną do mleka substancję i są otoczone grubą
torebką łącznotkankową



- wczesne uogólnienie gruźlicy u psów i kotów przybiera trzy formy
a. ostra gruźlica prosówkowa, w której w płucach są pojedyncze szare guzki
b. przedłużające się uogólnienie
- charakteryzuje się powstaniem nielicznych twardych guzków, szarobiałych, słoninowatych, wielkości od
ziarna grochu do orzecha laskowego, o porcelanowym wyglądzie
- mikroskopowo dominuje ziarnina bogata w komórki nabłonkowate zawierające prątki Kocha, natomiast
brak jest komórek olbrzymich
c. wieloogniskowe gruźlicze zapalenie oskrzeli i okołooskrzelowe zapalenie płuc
- manifestuje się obecnością słoninowatych guzów , posiadających w środku światło, często jamiście
rozszerzonych
- oskrzele jest zgrubiałe, a jego ścianę przerasta tkanka ziarninowa
- czasem ziarnina płaszczowato otacza dodatkowo miąższ płucny, co prowadzi do okołooskrzelowego
zapalenia płuc

KOZY:
- gruźlica płuc, z zakażenia Mycobacterium bovis ma wybitnie charakter wysiękowy, a więc dominuje
zapalenie serowaciejące
- ognisko pierwotne jest zlokalizowane w dobrze upowietrznionych partiach płuc i szybko ulega serowaceniu,
na którego obwodzie znajduje się obfita ziarnina swoista i nieswoista
- serowacieją i wapnieją przynależne węzły chłonne
- odoskrzelowe uogólnienie powoduje powstanie dużych guzowatych, serowatych ognisk, otoczonych
obydwoma wyżej wymienionymi typami ziarniny
- tworzą się także jamy wielkości pięści, częściowo z połączenia sąsiadujących serowatych ognisk płucnych,
częściowo- z oskrzeli
- są one więc częściowo jamami prawdziwymi, a częściowo rzekomymi o rozdętych i zgrubiałych ścianach
- wypełnia je rzadka, serowata masa
- obraz uzupełnia obecność gruźliczych owrzodzeń w oskrzelach i tchawicy oraz typowych gruzełków
nabłonkowych
- rzadko obserwuje się przewlekłą gruźlicę

OWCE:
- gruźlica płuc, z zakażenie Mycobacterium bovis, zdarza się rzadko i charakteryzuje się ogniskiem
pierwotnym o typowej budowie
- w okresie wczesnego uogólnienia potyka się charakterystyczne gruzełki prosówkowe, a także twarde guzy,
w wielu miejscach centralnie serowaciejące i wapniejące
- węzły chłonne ulegają serowaceniu i wapnieniu

KURY:
- u kur duże znaczenie ma zakażenie Mycobacterium avium, choć ognisko pierwotne w płucach zdarza się
rzadko, a do zakażenia płuc dochodzi głównie drogą krwionośną, wyjątkowo drogą oddechową
- najczęstszą postacią jest ostra gruźlica prosówkowa i przedłużające się uogólnienie z powstaniem
gruzełków złożonych (tuberculum conglomeratum)

II. PROMIENICA (ACTINOMYCOSIS)____________________________________________________________

- promienica kości u bydła oraz gruczołu mlekowego u świni wywołana jest przez Actinomyces bovis s.
Streptothrix israeli, natomiast skóry i narządów wewnętrznych - przez Actinomyces bacilllus lignieresi
- jest przewlekłym, wytwórczo-ropnym zapaleniem ziarniniakowym
- do zakażenia dochodzi najczęściej poprzez wniknięcie promieniowców przez uszkodzoną błonę śluzową
jamy ustnej, dróg oddechowych i skórę
- zakażeniu sprzyjają choroby zębów, ostre części pokarmu (źdźbła traw), kaleczące błonę śluzową oraz
uszkodzenia tej błony spowodowane chorobami zakaźnymi, np. pryszczycą, głowicą

- mimo że promienicę wywołują różne promieniczaki (Actinomycrrs), to obraz morfologiczny jest zawsze
jednakowy
- główną rolę odgrywają Actinomyces bovis s. Streptothrix israeli - powodujący promienicę kości u bydła i
gruczołu mlekowego u świń oraz Actinobacillus lihnieriesi - wywołujący promienicę skóry i narządów
miąższowych

drogi szerzenia: - głównie przez ciągłość
- rzadko drogami chłonnymi i naczyniami krwionośnymi
- czasem proces zapalny szerzy się poprzez wędrujące makrofagi, przenoszące promieniowce
do otaczających tkanek
- powstają nowe guzki promienicy lub duże guzy, zwane promieniczakami (actinomycomata), względnie
proces przybiera postać rozlaną (actinomycosis diffusa)

zakażenie: - drobnoustrój wnika do organizmu głównie per os i skórę, zwłaszcza w miejscach ich
uszkodzenia, np. ostrymi źdźbłami traw, plewami
- dlatego zmiany zapalne o charakterze wytwórczo-wysiękowym (ropnym) spotyka się przede
wszystkim w mięśniach języka, kościach żuchwy i szczęki
- po wniknięciu zarazka do tkanki, powstają małe, szarobiałe guzki, często wypełnione ropą, które
mogą łączyć się ze sobą lub przebijać na zewnątrz , tworząc przetoki
- z ogniska pierwotnego promieniowce mogą przenieść się do okolicznych węzłów chłonnych,
kości szczęki, np. w przypadku promienicy wyrostków zębodołowych oraz do innych narządów


obraz makroskopowy: - ropnie (małe, szarobiałe guzki, często wypełnione ropą) mają tendencję do
przebijania się i tworzenie przetok
- w ropnym wysięku spotyka się drobne ziarenka barwy żółtej lub żółtoszarej

- morfologicznie promienica występuje w postaci:
- guzków i guzów (actinomycomata)
- często jako formy grzybiaste (actinomycosis fungosaa)
- ropne nacieki lub ropnie (abscessus actinomycoticum) z towarzyszącym im
rozrostem tkanki łącznej (actinomycosis diffusa s. scleroticans)






obraz mikroskopowy: - małe i duże guzy są zbudowane z zespołu ziarniniaków, które w przypadku
promienicy pierwotnej, często umiejscowione są śródzrazikowo i mogą być w
łączności z oskrzelami (bronchitis actinomycotica)
- w obrazie mikroskopowym, w centrum (G+) ropnej martwicy, obserwuje się kolonię
promieniczaka w postaci nitek przypominających grzybnię, które na obwodzie (G-) są
maczugowato rozdęte wskutek zwyrodnienia
- kolonia promieniczaka przypomina rozetę
- wokół niej gromadzą się granulocyty obojętnochłonne, a bardziej obwodowo bogato
unaczyniona ziarnina (limfocyty, histiocyty, komórki nabłonkowate i komórki
olbrzymie gruszkowatego kształtu, makrofagi)
- przy starzeniu się ziarniny na jej obwodzie rozrasta się tkanka łączna włóknista z
nielicznymi limfocytami, plazmocytami i eozynofilami
- przy małej zjadliwości promieniowców brak jest nacieku ropnego i proces
charakteryzuje się rozrostem tylko tkanki łącznej, a więc jest typowym zapaleniem
wytwórczym
- kolonie promieniowców są wówczas małe, często bez typowego, promienistego
układu i otoczone komórkami olbrzymimi, które mogą zupełnie je sfagocytować
- często brak jest typowego promienistego układu kolonii drobnoustrojów, natomiast
są liczne komórki olbrzymie typu ciał obcych, które mogą zlikwidować kolonię


- promienica może dać liczne powikłania, mianowicie zajęcie opłucnej wywołuje jej zapalenie ropne
(empyemia pleurae), a także proces może szerzyć się na ścianę klatki piersiowej
- długotrwała promienica może prowadzić do amyloidozy


płuca:- najczęściej występuje u bydła i świń
- do zakażenia dochodzi na drodze aerogennej lub za pośrednictwem naczyń krwionośnych z
pozapłucnego ogniska pierwotnego
- w promienicy na tle aerogennym obserwuje się albo duże guzy o typowej budowie ziarniniaka
promieniczego albo rozlane zmiany o twardej konsystencji, przypominające gruźlicę
- ogniska te mają także typową budowę ziarniniaków, ale są otoczone szerokim pasem litej tk. łącznej
- przy zakażeniu drogą hematogenną zmiany morfologiczne są podobne do przewlekłej gruźlicy
prosówkowej lub gruboguzkowego wczesnego uogólnienia
- w płucach są liczne guzy, barwy białej, lśniące i słoninowate

kości: - promienica kości najczęściej występuje u bydła, głównie obejmuje kości żuchwy, rzadziej szczęki i
innych części szkieletu
- zakażenie drobnoustrojami Actinomyces israeli
- zakażenie bezpośrednio z ozębnej lub dziąseł, rzadko drogą krwionośną
- powstaje typowa ziarnina w okostnej (periositis actinomycotica), która często obejmuje zębodoły,
wnika w ozębną i w kość, zajmując miejsce szpiku
- w kości tworzą się jamy i przewody wypełnione wiotką, szarożółtą ziarniną z licznymi koloniami
promieniczaka
- z czasem powstaje wysięk ropny i liczne przetoki oraz okostnowe nakostniaki
- kości są rozdęte (spina ventosa) i z wyglądu przypominają gąbkę
- proces rozszerza się także na mięśnie, węzły chłonne, tkankę podskórną i skórę lub w odwrotnym
kierunku błony śluzowe i zatoki - stąd może się przenieść na oponę miękką i twardą
tchawica: - promienica tchawicy potykana jest u bydła jako schorzenie pierwotne (aspiracja zarazka) lub
wtórnie z innych ognisk i przybiera postać grzybiastego ziarniniaka (actinomycoma fungosum)

jama ustna i gardło: - największe znaczenie ma promienica, powodowana przez Actinomyces bovis
- drobnoustroje te powodują rozwój ziarniniaków w obrębie kości żuchwy i szczęki
- schorzenie bardzo często występuje u bydła
- powstają guzy lub niewielkie guzki (promieniczaki), które mogą tworzyć skupiska
guzków uszypułowanych w postaci grzybiastych narośli (actinomycosis fungosa),
ponadto powodują w narządach powstawanie wrzodów, ropni i przetok
- nacieki komórkowe oraz rozwój tkanki łącznej wokół guzków promieniczych prowadzą
do stwardnienia narządów, np. języka, warg lub zniekształceń, np. żuchwy, szczęki
- zapaleniem mogą być objęte regionalne naczynia limfatyczne i węzły chłonne

przedżołądki: - ziarniniakowe zapalenia mają miejsce rzadko, zwykle jako zakażenie wtórne, np. przy gruźlicy
- występuje gruźlica żwacza, czepca i ksiąg oraz promienica - w postaci dużych guzów
promieniczaków

żołądek: - sporadycznie u zwierząt stwierdzana promienica żołądka (actinomycosis ventriculi)
- najczęściej u bydła w postaci dużych guzów promieniczych albo drobnych guzków rozsianych we
wszystkich warstwach ściany żołądka

wątroba - w wątrobie ssaków stwierdza się gruźlicę (tuberculosis hepatis), promienicę (actinomycosis
hepatis), salmonellozę (salmonellosis hepatis), nosaciznę (malleosis hepatis), botriomikozę
(botryomycosis hepatis)
- promienica występuje u bydła
- do zakażenia dochodzi na skutek dostania się ciał obcych z przedżołądków i zawleczenia zarazków
promieniczych lub przez krew z istniejących ognisk promieniczych w żuchwie, języku itp.
- występują pojedyncze guzy (odosobnione) zawierające wysięk ropny lub posokowaty
- w przypadku zakażenia przez krew powstają liczne ogniska promienicze i można mówić o postaci
rozsianej prosowatej lub guzowatej
- guzy promienicze zawierają duże ilości tkanki ziarninowej, ropę i są otoczone grubą, bliznowatą
tkanką łączną

macica - promienica zdarza się rzadko i charakteryzuje się występowaniem typowych ziarniniaków
promieniczych lub ropnych

gruczoł mlekowy: - przewlekłe schorzenie gruczołu mlekowego pochodzenia bakteryjnego
- występuje u bydła i świń w następstwie zakażenia przyrannego (pierwotna) lub w wyniku
przerzutów drogą krwionośną (wtórna)
- częstsza jest promienica pierwotna, cechująca się rozplemem tkanki ziarninowej w
postaci małych, guzowatych ognisk wypełnionych ropą, oraz tworzeniem się twardych,
niebolesnych, różnej wielkości guzów
- w następstwie wtórnych zakażeń dochodzi do rozmiękania i ropienia oraz przebicia się
ropni na zewnątrz
- rzadsza jest prosówkowa, rozsiana forma promienicy u bydła, występująca w wymieniu w
postaci licznych, podobnych do gruzełków gruźliczych, szarych słoninowatych, nie
serowaciejących guzków

III. PIASECZNICA (BOTRYOMYCOSIS), CZYLI ZIARNINIAK ROPNY (GRANULOMA PYOGENES)______________

- piasecznica jest zapaleniem ziarniniakowym, wytwórczo-wysiękowym (ropnym) o zdecydowanej
dominancie procesu wytwórczego (inflammatio productiva s. proliferativa)
- wywołuje ją bakteria - Botryococcus ascoformans wnikająca do organizmu przez uszkodzoną skórę i rany
pooperacyjne (schorzenie przyranne), np. kikut sznurka nasiennego po kastracji
- najczęściej jest spotykane u koni w kikucie sznura nasiennego po kastracji, rzadziej w przedpiersiu i
grzbiecie po uszkodzeniu skóry przez uprząż

- poprzez naczynia chłonne może także dojść do zajęcia okolicznych węzłów chłonnych, a nawet odległych
narządów wewnętrznych (wątroba, płuca)

obraz mikroskopowy: - w obrazie mikroskopowym obserwuje się liczne kolonie bakterii, tzw. grudki
piasecznicy, wielkości ziaren piasku (stąd nazwa choroby) i przypominające owoc
morwy lub maliny, czym wyraźnie różnią się od promienicy!
- grudki piasecznicy mają kolor pomarańczowy
- wokół nich gromadzą się granulocyty obojętnochłonne, które po rozpadzie tworzą
masę ropną (naciek leukocytarny, naciek ropny)
- obwodowo jest młoda ziarnina zapalna, która z czasem włóknieje i szkliwieje (tak
jak w promienicy)

obraz makroskopowy: - powstaje miękki guz różnej wielkości, barwy żółtoczerwonej lub brunatnej
- na przekroju są widoczne liczne, rozsiane ogniska ropne
- po pęknięciu może powstać przetoka - fistula (guzki piasecznicowe mają tendencję
do łączenia się w duże twory, przebijające się z czasem na zewnątrz) lub dochodzi do
przerzutów, najpierw do okolicznych węzłów chłonnych, później do odległych
narządów
- drogą naczyń limfatycznych dochodzi do wysiewu bakterii do otoczenia i powstania
nowych ognisk ropnych, często otoczonych włóknami kolagenowymi

zapalenie powrózka nasiennego (funiculitis):
- powstaje głównie w związku z trzebieniem, gdy kikut powrózka zostaje zakażony bakteriami ropnymi
- piasecznica rozwija się w następstwie zakażenia rany pokastracyjnej bakteriami
- przebiega ona w postaci dużych guzów (botryomycomata) o twardej konsystencji, zbudowanych z tkanki
ziarninowej
- na przekroju widoczne są liczne ogniska młodej ziarniny przepojonej obficie ropą
- ogniska zawierają wiele kolonii bakteryjnych przybierających postać drobnych, szarych ziarenek

głębokie zapalenia skóry: - botriomykoza jako ropno-ziarniniakowe zapalenie skóry

płuca: - rzadko spotyka się w płucach owiec botriomikozę pierwotną lub przerzutową oraz ospę (variola)

macica: - promienica i botriomikoza macicy zdarzają się rzadko i charakteryzują się występowaniem
typowych ziarniniaków promieniczych lub ropnych

wątroba - występuje u koni, rzadziej u innych
- zakażenie następuje drogą przerzutową, w wyniku czego najczęściej powstają nieliczne, duże guzy
zawierające ropę, otoczone tkanką łączną

IV. ASPERGILOZA PŁUC (ASPERGILLOSIS PULMONIS)_____________________________________________

- grzyby z rodz. Aspergillus wydzielają toksyny (restriktocyna, mitogillina) hamujące syntezę białek kom.
- ponadto mitogillina może indukować IgE, a więc uczestniczy w reakcji alergicznej (nadwrażliwość typu III i
IV), której efektem jest alveolitis allergica
- w płucach obserwuje się grzybniaka kropidlakowego (aspergilloma), czyli centralnie ułożone, kuliste
grzybnie z licznymi strzępkami, które rozgałęziają się pod kątem ostrym i są otoczone naciekiem złożonym z
limfocytów i plazmocytów oraz tkanką włóknistą
- odczyn zapalny może być czasem nieznacznie wyrażony ponieważ grzyby są patogenami o słabych
właściwościach antygenowych

- grzybicę płuc (mycosis pulmonum) spotyka się głównie u ptaków, rzadziej u ssaków
- wywołana jest ona przede wszystkim przez pleśnie, tj. kropidlaka (Aspergillus fumigatus i A. Niger) oraz
rzadziej przez pleśniaka (Mucor)
- proces szerzy się głównie drogą aerogenną

forma ostra: - u ssaków zmiany grzybicze umiejscowione są w drobnych odgałęzieniach oskrzeli i
pęcherzykach płucnych i mają postać licznych, rozsianych guzków prosówkowych o budowie
warstwowej
- centrum stanowi żółta masa, otoczona mętną, szarożółtą otoczką i czerwonym pasem
nacieku zapalnego

forma przewlekła: - zapalenie przewlekłe dotyczy z reguły dużych oskrzeli, co manifestuje się powstaniem
ognisk wielkości orzecha laskowego zawierających na przekroju jamę, wypełnioną
zieloną masą a torebka ściany jest utworzona z nieznacznie zmienionego oskrzela, tzw.
jama rozstrzeniowa oskrzeli - bronchiectasis
- czasem powstają lite guzy, które na przekroju zawierają w świetle żółtozielone masy
otoczone słoninowatą otoczką, penetrującą w głąb

obraz makroskopowy: - u ptaków spotyka się pojedyncze lub liczne guzki i guzy, mętne, szare, ostro
odgraniczone od miąższu i stale połączone z piszczałkami płucnymi
- dlatego też duże guzy, będące zespołem małych guzków, są na przekroju jakby
sitowato podziurawione i wykazują tendencję do centralnego rozpadu
- w świetle rozszerzonego oskrzela głównego obecny jest nalot zielonej pleśni oraz
kruszywa komórkowego (detritus)
- ściana oskrzeli jest zgrubiała
- w rozszerzonych workach powietrznych obserwuje się nalot pleśni i nitki włóknika

obraz mikroskopowy: - w środku guza obecne są nitki grzyba (rozeta) otoczone pasem ropno-martwiczym i
obrzękłą tkanką
- z tego wynika, że guzki są formą ropno-martwicowego zapalenia płuc lub zapaleniem
oskrzelików i okołooskrzelowym zapaleniem płuc (pneumonia peribronchalis)
- po obumarciu grzyba proces surowiczo-włóknikowy przechodzi w ziarninowanie z
udziałem licznych komórek olbrzymich

- u ptaków obserwuje się aspergilozę w tchawicy, charakteryzującą się obecnością w świetle tchawicy
pleśniowego, brązowozielonego gęstego nalotu (tracheitis mycotica)
- zgrubiała błona śluzowa pokryta jest strupem silnie zespolonym i głęboko penetrującym w jej głąb

V. CHOROBA MAREKA (NEUROLYMPHOMATOSIS GALLINARUM)___________________________________

- zapalenie nerwu (neuritis) obejmuje procesy zapalne w tkance mezenchymalnej śródmiąższowej oraz
procesy zwyrodnieniowe
- takie zmiany noszą często miano neuropatii
- przyczyną takich zapaleń mogą być: wirusy, czynniki alergiczne, zatrucia roślinne, zaburzenia metaboliczne,
toksyny bakterii i pewne leki
- trudno jest rozpoznać zapalenie od zwyrodnienia, gdyż wiele zapaleń rozwija się na bazie pierwotnego
procesu zwyrodnienia

morfologicznie zapalenie nerwów dzieli się na:
a. zapalenie ostre - następuje obrzęk nerwu, często galaretowaty, przekrwienie i wysięk surowiczy
b. zapalenie przewlekłe - rozplem tkanki łącznej śródmiąższowej, naciek komórek i zwyrodnienie oraz zanik
włókien nerwowych
- nerw ulega zgrubieniu i stwardnieniu (sclerosis)

CHOROBA MAREKA

- przewlekłe śródmiąższowe wirusowe zapalenie nerwu
- choroba nowotworowa
- chorują głównie kury i indyki
- cz. etiologicznym jest dość oporny na wpływy środowiska zewn. herpeswirus choroby Mareka (MDV)
- choroba szerzy się poziomo przez złuszczające się komórki nabłonka chorych kurcząt
- po dostaniu się do układu oddechowego przenika do narządów wewn. i limfocytów krwi obwodowej
- najwrażliwsze są ptaki w wieku do 6 tygodni, a nawet do 12 tygodni
- wirus choroby Mareka wykazuje silne działanie immunosupresyjne w śledzionie i torbie Fabrycjusza z
następowym zanikiem grudek chłonnych
- niekiedy zmiany obejmują wegetatywny układ nerwowy (nervus vagus, n. sypathicus, n. splanchnicus), co
prowadzi do porażenia żołądka gruczołowego, jelit lub płuc

Wyróżnia się postać:
a. nerwową - w nerwach obwodowych (splot lędźwiowo-krzyżowy (nerwy kulszowe), splot barkowy )
obserwujemy charakterystyczne wielopostaciowe nacieki komórkowe złożone z limfocytów,
komórek plazmatycznych, bazofili i eozynofilii, któremu towarzyszy obrzęk tkanki
śródmiąższowej, demielinizacja włókienek rdzennych i proliferacja komórek Schwanna
- wywołuje to porażenie nóg i skrzydeł oraz kręcz szyi ptaków

b. narządową (trzewną) - ostatnio najczęściej spotykana forma
- w wątrobie, śledzionie i żołądku gruczołowym, a często także w jajnikach,
nerkach i płucach, mięśniu sercowym i skórze pojawiają się białaczkopodobne
guzy lub rozlane nacieki złożone z promielocytów, małych, średnich i dużych
limfocytów, limfoblastów, histiocytów, komórek plazmatycznych i heterofili
- w żołądku gruczołowym widoczne są różnej wielkości ogniska lub rozlane nacieki
w obszarze gruczołów żołądkowych i tkanki śródmiąższowej, podczas kiedy
błona śluzowa nie jest objęta zmianami



c. oczną - w postaci ocznej dominuje zmętnienie tęczówki i naciek zapalny (limfocyty, histiocyty,
plazmocyty, eozynofile, neutrofile)
- zapalenie tęczówki i ciałka rzęskowego


obraz makroskopowy: - makroskopowo nerwy są rozlane lub odcinkowo zgrubiałe (na odcinku korzonków),
miękkie, koloru szaro-żółtego, czasem usiane wybroczynami
- zmianom w nerwach towarzyszyć może zapalenie rdzenia i mózgu
- w postaci trzewnej pojawiają się białaczkopodobne guzy lub rozlane nacieki
- w postaci ocznej dominuje zmętnienie tęczówki i naciek zapalny (limfocyty,
histiocyty, plazmocyty, eozynofile, neutrofile)

obraz mikroskopowy: - obrzęk i rozrost tkanki podoponowej
- zwyrodnienie włókien nerwowych
- nacieki zapalne złożone z: - lemocytów
- plazmocytów
- histiocytów
- komórek limfoidalnych o różnym stopniu dojrzałości
(limfocyty, prolimfocyty, limfoblasty)

- w nerwach obwodowych obserwujemy charakterystyczne wielopostaciowe nacieki
komórkowe złożone z limfocytów, komórek plazmatycznych, bazofili i eozynofilii,
któremu towarzyszy obrzęk tkanki śródmiąższowej, demielinizacja włókienek
rdzennych i proliferacja komórek Schwanna
- w postaci trzewnej tworzą się guzy w różnych narządach, zbudowane z komórek
limfoidalnych (promielocyty, limofocyty, limfoblasty), histiocytów, plazmocytów i
heterofili
- w postaci ocznej dominuje zmętnienie tęczówki i naciek zapalny (limfocyty,
histiocyty, plazmocyty, eozynofile, neutrofile)


Choroba Mareka a białaczka:
- nacieki komórek limfoidalnych o różnym stopniu dojrzałości przypominają naciek nowotworowy, podobny
do białaczkowego
- oprócz nich w białaczce spotyka się komórki plazmatyczne, retikulocyty i pseudoeozynofile
- towarzyszy temu demienilizacja, rozplem gleju i zwyrodnienie komórek zwojowych
- podobne zmiany spotyka się w mózgu i rdzeniu kręgowym

VI. CHOROBA GUMBORO (BURSITIS INFECTIOSA GALLINARUM)____________________________________

- zakaźne zapalenie torby Fabrycjusza (bursitis infectiosa gallinarum)
- jest chorobą zakaźną
- jest to zakaźne zapalenie torby Fabrycjusza z zanikiem utkania limfatycznego, rozplemem komórek
siateczki, tworzeniem torbieli, proliferacją tkanki miąższowej i naciekiem makrofagów, eozynofilów i
heterofili
- wywoływana przez Birnavirus
- występuje u kur, kaczek i indyków (serotyp I wirusa)
- serotyp II wirusa atakuje częściej indyki, rzadziej kury i sporadycznie kaczki
- klasyczna postać choroby występuje u kurcząt 2-11 tygodniowych (3-7 w szczegółowej), powodując
śmiertelność od 5 do 15% stada
- wyższe straty stwierdza się przy powikłaniach bakteryjnych

Choroba występuje w 3 postaciach:

a. subkliniczna
b. podostra - uznawana za klasyczną, choć wprowadzone szczepienia spowodowały nasilenie się formy
subklinicznej i pojawienie się postaci ostrej
c. ostra - nie obserwuje się odwodnienia
- zmiany anatomopatologiczne są mocniej wyrażone niż w postaci klasycznej

- w organizmie ptaków wirus namnaża się w śledzionie, wątrobie, grasicy, przewodzie pokarmowym i torbie
Fabrycjusza
- wirus ma zdolność do atakowania układu immunologicznego (zmiany morfologiczne w obrębie torby
Fabrycjusza wpływają immunosupresyjnie na organizm ptaka, co ułatwia rozwój często oportunistycznych
powikłań bakteryjnych)

- w klasycznej postaci ptaki są miernie wychudzone, mięśnie szkieletowe wykazują suchość (odwodnienie),
po przyśrodkowej stronie mięśni udowych widoczne są liczne, nieregularne wylewy krwi
- wynaczynienia są też obecne w błonie śluzowej przewodu pokarmowego, głównie żołądka gruczołowego


obraz makroskopowy: - patognomicznym objawem choroby, zwłaszcza w początkowym jej stadium jest
wyraźne powiększenie torby Farbryscjusza (orzech laskowy do włoskiego)
- jest napięta, barwy kremowej, po nacieku widoczne jest przekrwienie i duża ilość
śluzu, występują również wybroczyny kosmków
- może temu towarzyszyć martwica kosmków i wówczas narząd zmienia się w
jednolitą , bryjowato-serowatą, purpurowo-czarną masę
- w późniejszym okresie choroby narząd traci swoją elastyczność, włóknieje i ulega
stopniowemu zanikowi
- śledziona jest pomniejszona, kształtu nieco wydłużonego i blada
- nerki są bladobrunatne, obrzmiałe
- mięśnie szkieletowe wykazują suchość (odwodnienie), po przyśrodkowej stronie
mięśni udowych widoczne są liczne, nieregularne wylewy krwi
- w postaci ostrej zmiany anatomopatologiczne są mocniej wyrażone niż w postaci
klasycznej

obraz mikroskopowy: - spotyka się zanik (deplecję) utkania limfatycznego grudek, martwicę rozpływną i
następowy rozplem komórek układu RES
- obserwujemy obrzęk (proliferacja) tkanki śródmiąższowej, tj. międzygrudkowej
- naciek makrofagów, eozynofilów i heterofili
- zanik limfocytów prowadzi do rozluźnienia struktury grudek i często następowego
rozplemu komórek siateczki grudek
- ponadto można spotkać martwicę skrzepową tkanki limfatycznej w postaci
eozynofilowych, ujednoliconych mas, a w następstwie upłynnienia tych mas do
światła torby powstanie torbieli (wakuoli) retencyjnych (cysty retencyjne)
- podobne torbiele obserwuje się w zwyrodniałych komórkach nabłonkowych
kosmków (cysty retencyjne)
- towarzyszy temu rozplem tkanki łącznej śródmiąższowej (włóknienie narządu) z
pojawieniem się retikulocytów i eozynofilii

- zmiany histopatologiczne polegają na uszkodzeniu grudek chłonnych torby Fabrycjusza
- zostają one nacieczone przez komórki heterofilne i dochodzi do rozplemu komórek siateczki i śródbłonka
- oprócz tego stwierdza się ogniska martwicze w tkance limfatycznej

- w torbie Fabrycjusza spotyka się białaczkę limfatyczną, mięsaki oraz mięśniaki gładkokomórkowe, a także
pasożyty np. Prosthogominus cuneatus
- patogenne działanie tego pasożyta zaznacza się dopiero wówczas, gdy po inwolucji torby zawędruje on do
jajowodu, gdzie wywołuje stan zapalny

GRUŹLICA W POSZCZEGÓLNYCH NARZĄDACH (raczej nie trzeba, nadprogramowo)

Gruźlica powrózka nasiennego
- rzadziej występuje gruźlica powrózka nasiennego wynikająca również z zakażenia pokastracyjnego,
prowadząca do zgrubienia powrózka wskutek powstawania licznych, serowaciejących i wapniejących
gruzełków
- zmiany gruźlicze powrózka nasiennego mogą występować u bydła, świń i koni

Gruźlica tchawicy
- gruźlica tchawicy u bydła jest zawsze procesem przewlekłym, przy czym zakażenie prątkami przebiega
identycznie jak w krtani
- wyróżnia się trzy jej postacie:

a. gruźlica naciekowa
- płaskie zgrubienia, będące wielkokomórkowym rozrostem z licznymi komórkami olbrzymimi

b. gruźlica grzybiasta
- guzy lite lub rozpadające się, zbudowane z klasycznej ziarniny gruźliczej

c. gruźlica wrzodziejąca
- powstaje z ulegających serowaceniu złożonych guzków, zlokalizowanych w warstwie właściwej błony
śluzowej, przebijających się do światła i ulegających promienistemu zbliznowaceniu

Jama ustna
- gruźlicę rzadko się spotyka w obrębie jamy ustnej
- rozwój tych zmian jest zazwyczaj wtórny, związany z obecnością procesów gruźliczych w układzie
oddechowym lub pokarmowym, z których prątki wydostają się z wykrztuśną lub plwociną
- najczęściej zmiany gruźlicze usadawiają się w języku (glossitis tuberculosa) i migdałkach (tonsillitis
tuberculosa)


Gruźlica przedżołądków
- ziarniniakowe zapalenia mają miejsce rzadko, zwykle jako zakażenie wtórne, np. przy gruźlicy
- zmiany gruźlicze mają cechy wytwórcze i występują w postaci gruzełków prosówkowatych - wykazujących
tendencję do owrzodzenia i zlewania się

Gruźlica żołądka (tuberculosis ventriculi)
- występuje ona u zwierząt rzadko
- ogniska gruźlicze stwierdza się najczęściej u bydła, świń i psów
- obecność kwasu solnego w żołądku oraz szybkie przesuwanie się pokarmu nie sprzyja zasiedlaniu prątków
gruźliczych w błonie śluzowej żołądka, mimo że wraz z plwociną przy gruźlicy płuc dostaje się do żołądka
bardzo duża liczba zarazków
- stwierdzono postać wrzodziejącą gruźlicy błony śluzowej żołądka oraz prosówkową, przy uogólnieniu się
procesu gruźliczego drogą krwionośną lub limfatyczną
- u świń gruźlica częściej obejmuje część odźwiernikową żołądka , a ponadto często występują zmiany
gruźlicze w regionalnym węźle chłonnym, bez widocznych zmian gruźliczych w żołądku

Gruźlica wątroby (tuberculosis hepatis)
- gruźlicę wątroby najczęściej stwierdza się u bydła, świń i kur
- zakażenie następuje zawsze drogą krwi przy uogólnieniu się procesu gruźliczego
- źródłem zakażenia są zmiany gruźlicze w jelitach i innych narządach
- natomiast u cieląt stwierdza się zakażenie śródmaciczne
- w wątrobie rozwija się postać prosówkowa (tuberculosis miliaris) jako wyraz wczesnego lub późnego
uogólnienia procesu gruźliczego
- zazwyczaj stwierdza się dużą liczbę gruzełków o typowej wytwórczej budowie

- u koni i psów są one zbudowane z komórek nabłonkowatych (tuberculum epithelioideum), ulegających
serowaceniu w późniejszym okresie

- u bydła gruzełki są większe, dlatego mówimy o postaci guzowatej (tuberculosis nodosa)
- występują one jako guzy pojedyncze lub nieliczne, które ulegają rozmiękaniu, zropieniu i zwapnieniu
- u koni postać guzowata rozwija się rzadziej, a wytworzona ziarnina ma wygląd słoninowaty, przypominający
rozrost nowotworowy
- guzy gruźlicze są otaczane tkanką łączną

- u świń występuje gruźlica naciekowa (tuberculosis infiltrativa s. atypica), powodowana przez prątki typu
ptasiego
- powstająca ziarnina gruźlicza wrasta w miąższ wątrobowy

Gruźlica macicy (tuberculosis uteri)
- to najczęściej zapalenie pochodzenia krwionośnego
- główną postacią gruźlicy macicy u bydła jest przewlekła gruźlica narządowa (tuberculosis isolata)
powstająca w następstwie nadkażenia (superinfectio), w której przebiegu nie obserwuje się zmian w
okolicznych węzłach chłonnych

rozróżnia się dwie postacie gruźlicy macicy:
a. prosówkowa rozlana (endometritis tuberculosia miliaris)
- macica nie jest powiększona
- na miernie zgrubiałej błonie śluzowej występują na całej powierzchni lub w pewnych jej częściach (rogi i
odcinek przedni) prosówkowe gruzełki
- gruzełki w miarę powiększania się przebijają błonę śluzową, prowadząc do owrzodzeń
- powierzchnia błony śluzowej pokrywa się wysiękiem ropnym

b. serowata (endometritis caseosa)
- trzon i rogi macicy są znacznie zgrubiałe
- w świetle macicy stwierdza się dużą ilość serowatych mas, zmieszanych z wysiękiem surowiczym,
włóknikowym lub surowicze-ropnym
- zgrubiała błona śluzowa ulega serowaceniu, a w głębszych jej warstwach występują prosówkowe gruzełki
resorpcyjne





Głębokie zapalenia skóry
- u bydła ma postać guzów lub gruzełków, u koni słoninowatych guzków, u świń gruzełków rozmieszczonych
głównie w tkance tłuszczowej, a u kotów postać drobnych owrzodzeń w obrębie głowy
- w obrazie mikroskopowym u koni spotyka się typowe gruzełki gruźlicze, które jeżeli rozwijają się w obrebie
warstwy brodawkowej, to powodują silny rozrost brodawek
- rozrosły nabłonek wnika wówczas do skóry właściwej
- podobny obraz występuje u bydła i kotów, tj. powstają charakterystyczne gruzełki zbudowane z komórek
nabłonkowatych lub rozlane ogniska rozrostu wielokomórkowego


Gruźlica kości (osteomyelitis tuberculosa)
- gruźlica kości zaczyna się zapaleniem szpiku kostnego, rzadziej okostnej i kanałów Haversa, stąd zapalenie
to najczęściej jest procesem obejmującym również szpik
- schorzeniu ulegają głównie kości bogate w istotę gąbczastą, a więc kręgi (spondylitis tuberculosa), przede
wszystkim odcinka piersiowego, rzadziej kości rurowe, a w następnej kolejności inne
- gruźlica kości spotykana jest przede wszystkim u kur, świń i bydła
- zakażenie następuje najczęściej drogą hematogenną w okresie uogólnienia procesu oraz drogą wsteczną
przez naczynia chłonne, np. z węzłów chłonnych międzyżebrowych do kręgów

- u bydła występuje dodatkowo uogólnienie późne oraz zakażenie pierwotne, z powstaniem gruźlicy
izolowanej kości

- u świń przy zakażeniu Mycobacterium bovinus spotyka się pojedyncze lub mnogie ogniska gruźlicze,
wielkości od ziarna grochu do orzecha laskowego, będące zespołem gruzełków (tuberculosis conglomerata)
lub też ogniska składające się z miękkiej, szarożółtawej ziarniny, w której są obecne liczne, często zlewające
się, suche i serowate gruzełki
- spotyka się rozmiękanie i wapnienie
- wskutek jamistej resorpcji powstaje próchnica kości
- przy zakażeniu Mycobacterium avium tworzy się słoninowata, nie ulegająca serowaceniu,
wielkokomórkowa ziarnina zapalna

- u bydła powstają ziarniniaki gruźlicze podobne do występujących u świń
- częściej niż u świń dochodzi natomiast do rozmiękania, tak że w kościach pojawiają się jamy podobne do
ropni, wypełnione ropą lub mętnym płynem z obecnością obumarłych beleczek kostnych w postaci tzw.
piasku kostnego lub większego martwaka
- ziarniniaki gruźlicze albo nie rozprzestrzeniają się, leżąc ukryte wewnątrz kości, albo proces przenosi się i
niszczy kość
- prowadzi to do gruźliczego zapalenia okostnej (periostitis tuberculosa) lub zapalenia najbliższego stawu
(arthritis tuberculosa)
- czasem po sperforowaniu kości , rozmiękłe masy obejmują tkankę śródmięśniową i tworzą tzw. ropnie
opadowe, czyli zimne (abscessus hypostaticus s. frigidus), które przebijają się przez skórę na zewnątrz

- u kur gruźlica obejmuje głównie szpik kostny kości długich (90-95% przypadków) i prowadzi do tworzenia
się żółtobiałych lub żółtych, suchych, serowatych ognisk, których zejściem może być zwłóknienie istoty
zbitej lub okostnowe narośla



Gruźlica śledziony (tuberculosis lienis)
- powstaje wyłącznie na drodze hematogennej, a zatem jest oznaką zarówno wczesnego, jak i późnego
uogólnienia się procesu
- morfologicznie wyróżnia się trzy postacie:

a. gruźlicę prosówkową (tuberculosis miliaris lienis)
- występującą we wczesnym oraz późnym uogólnieniu
- powstają typowe gruzełki podprosówkowe i prosówkowe, głównie usadowione w grudkach chłonnych

b. gruźlicę wieloogniskową guzowatą (tuberculosis nododsa lienis)
- charakteryzującą się powstaniem dwu form, jednej w której dominuje wczesne serowacenie i wapnienie i
drugiej - z wytworzeniem guzów słoninowatych , zwykle nieserowaciejących
- pierwsza postać występuje przede wszystkim u bydła i świń, jako guzki różnej wielkości, na których
obwodzie leżą czasem dodatkowe mniejsze ogniska gruźlicze
- w obrazie mikroskopowym spotyka się konglomeraty serowaciejących gruzełków złożonych głównie z
komórek nabłonkowatych
- postać druga charakteryzuje się obecnością guzków wielkości pięści - słoninowatych i podobnych do
mięsaka
- mikroskopowo dominuje ziarnina gruźlicza, obfitująca w komórki olbrzymie, a także mniej liczne komórki
nabłonkowate, w których cytoplazmie znajdują się liczne prątki gruźlicy
- ziarnina ma tendencję do włóknienia
- czasem ognisko gruźlicze wyraźnie twardnieje i to nie tylko u bydła przy zakażeniu Mycobacterium
tuberculosis typus bovinus, ale i u świń zakażonych M. tuberculosis typus avium

c. powiększenie śledziony na tle gruźliczym (splenomegalia tuberculosa)
- występuje u mięsożernych, zwłaszcza futerkowych
- charakteryzuje się rozlanym obrzminiem rozrostowym narządu (tumor lienis hyperplasticus)
- masa śledziony może być wówczas kilkakrotnie zwiększona
- istotą procesu jest silny rozplem komórek siateczki i w mniejszym stopniu śródbłonków zatok,
ulegających z czasem martwicy wskutek masywnego wysiania się prątków gruźlicy - brak jest natomiast
serowacenia i odczynu zapalnego, co wiąże się z dużą odpornością zwierząt na zakażenie gruźlicą


Gruźlica nerek (tuberculosis renum)
- jest następstwem zakażenia przez krew z ogniska położonego w innym narządzie
- u bydła występują trzy postacie gruźlicy

a. ostra, prosówkowa (tuberculosis miliaris acuta)
- rozwija się w ramach wczesnego lub późnego uogólnienia
- charakteryzuje się obecnością w korze nerek przekrwienia
- przy przewlekającym się uogólnieniu liczba gruzełków rośnie oraz ojawiają się większe ogniska ulegajce
serowaceniu i wapnieniu
- oba te procesy obejmują także przynależne węzły chłonne, z wyjątkiem późnego uogólnienia, w którego
przebiegu brak jest zmian w tych narządach




b. gruźlica wydzielnicza (tuberculosis excretoria)
- ogranicza się często do poszczególnych zrazików nerki
- na powierzchni obserwuje się nieregularne, białożółte plamy, usiane gruzełkami, które na przekroju mają
kształt klina, przy czym jego wierzchołek sięga aż do brodaki
- zmiany gruźlicze w korze mają wygląd słoninowatych guzków, w rdzeniu nerki zaś - guzków
promienistych
- oprócz typowych gruzełków prosówkowych obserwuje się zwyrodnienie i martwicę kanalików, a w ich
świetle wałeczki, z których część zawiera prątki

c. przewlekła gruźlica (tuberculosis chronica) nerek
- charakteryzuje się obecnością dużych guzów zlokalizowanych głównie w warstwie rdzennej, która pod
wpływem ucisku zanika
- guzy gruźlicze serowacieją, a częściowo mają budowę słoninowatą
- zmiany serowate w pobliżu wierzchołka brodawek mogą ulegać rozmiękaniu i upłynnieniu, aż w miejscu
brodawek powstaną wolne jamy, uchodzące do kielichów nerkowych
- węzły chłonne mają świeże zmiany serowate lub są niezmienione

- u mięsożernych gruźlica nerek (przy zakażeniu prątkiem ludzkim i bydlęcym przebiega w postaci
prosówkowej lub wydzielniczej , z mniej lub bardziej wyraźnym rozmiękaniem brodawek
- spotyka się słoninowate, szarobiałe guzy i guzki, kształtu klinowatego na przekroju
- guzy mogą zawierać drobne ogniska serowate

- u świń występuje gruźlica prosówkowa i wielkoogniskowa
- przy zakażeniu prątkiem ptasim powstają twarde guzy , przypoinające rozrost nowotworowy, a przy infekcji
prątkiem bydlęcym - typowe gruzełki ulegające serowaceniu i wapnieniu


Gruźlica gruczołu mlekowego (mastitis tuberculosa)
- występuje ona przede wszystkim u krów
- zakażenie wymienia powstaje przeważnie drogą hematogenną z ogniska pierwotnego w innym narządzie
(płuca, przewód pokarmowy), chociaż prątki mogą przedostać się także drogą galaktogenną
- gruźlica gruczołu mlekowego u świń zdarza się niemal zawsze jako następstwo wczesnego uogólnienia
procesu w postaci prosówkowej, z występowaniem typowych gruzełków serowaciejących i wapniejących
- u bydła rozróżnia się następujące postacie gruźlicy gruczołu mlekowego: gruźlicę prosówkową rozsianą,
gruźlicę przewlekłą guzowatą stwardniającą, ostrą postać serowaciejącą

a. gruźlica prosówkowa rozsiana (tuberculosis disseminata miliaris)
- występuje stosunkowo rzadko, wyłącznie u krów zasuszonych i młodego bydła
- schorzenie atakuje najczęściej tylne ćwiartki wymienia, które ulegają 2-3 krotnemu powiększeniu i
przyjmują konsystencję tęgą, elastyczną
- na powierzchni przekroju zmienionej ćwiartki widoczne są typowe, wielkości od ziarna prosa do grochu,
szare lub szaroczerwone gruzełki, wcześnie serowaciejące i wapniejące
- podobne gruzełki zawierają również silnie powiększone nadwymieniowe węzły chłonne





b. gruźlica przewlekła guzowato stwardniająca (tuberculosis disseminata nodosa indurativa)
- jest najczęstszą formą gruźlicy wymienia u bydła
- powstaje w następstwie zakażenia dodatkowego (superinfectio) drogą krwionośną z ogniska pierwotnego
znajdującego się w innym narządzie
- w gruczole mlekowym rozprzestrzenia się drogą przewodów mlekowych
- postać ta charakteryzuje się występowaniem w pierwszym okresie twardych, szaroczerwonych ,
słoninowatych guzów, szubko zlewających się i obejmujących cały zrazik
- z biegiem czasu całe zraziki mogą ulegać martwicy serowatej
- w zaawansowanym stadium choroby występują duże, twarde guzy barwy szaroczerwonej, o ziarnistej
powierzchni przekroju, wystające ponad powierzchnię wymienia
- ściany przewodów śródzrazikowych i międzyzrazikowych i mlekowych są zgrubiałe w następstwie
rozrostu tkanki ziarninowej, a ich światło wypełnione jest serowatymi masami
- w zatokach mlecznych zbiera się w dużej ilości ciągliwa wydzielina koloru szarożółtego, a w błonie
śluzowej często występują gruzełki
- przynależne węzły chłonne nadwymieniowe nie wykazują zmian gruliczych, lecz są znacznie powiększone
- ta postać gruźlicy, znana powszechnie jako przewlekła gruźlica narządowa (tuberculosis isolata), rozwija
się w wymieniu szybko, i jako ostry stan zapalny może w ciągu 14 dni zniszczyć całkowicie tkankę
gruczołową wymienia

c. ostra postać serowaciejąca (tuberculosis caseosa)
- występuje stosunkowo rzadko
- rozwija się z gruźlicy przewlekłej w wyniku obniżenia odporności
- częściej atakuje ona ćwiartki tylne
- zakażone ćwiartki ulegają silnemu powiększeniu i stwardnieniu, ale bez zmian guzowatych
- na powierzchni przekroju obserwuje się różnokształtne, żółte, serowate ogniska otoczone obwódką
przekrwienia
- w obrębie serowatych ognisk występują wyspy nie ulegające serowaceniu i silnie unaczynione (pstry
wygląd)
- zajęte są zawsze wtedy węzły chłonne nadwymieniowe, wykazujące charakterystyczny obraz
serowacenia promienistego

Gruźlica oskrzeli
- dominuje u bydła, psów i kotów, natomiast u pozostałych gatunków zwierząt występuje
rzadko
- zmiany patologiczne powstają przede wszystkim w przebiegu przewlekłej gruźlicy płuc, w okresie istnienia
ogniska pierwotnego oraz wczesnego uogólnienia
- u psów najczęściej proces wychodzi z ogniska pierwotnego i powstają guzy wielkości ziarna zboża lub
grochu, z jamą w środku, będące zmienionymi oskrzelami
- u bydła zmiany ściany oskrzeli są skutkiem przewlekłej gruźlicy płuc, która szerzy się śródkanalikowo
- obserwuje się rozlane, płaskie zgrubienia lub twarde guzy wpuklające się do światła oskrzeli, o gładkiej,
względnie owrzodziałej powierzchni (gruźlica grzybiasta), jak również typowe wrzody (gruźlica
wrzodziejąca)
- w obu pierwszych przypadkach brak jest serowacenia wielkokomórkowego rozrostu, natomiast przy postaci
wrzodziejącej obserwuje się wysiękanie i serowacenie
- promienica u bydła manifestuje się powstaniem polipów, głównie w rozwidleniu tchawicy, zamykających
często światło oskrzeli