KAZIMIERZ GLIŃSKI

B AJ K I

ZŁOTE KLUCZE.

Na skraju wielkiego iasu stała ubożuchna chałupka. Nie świeciła ścianami tynkowanemi, wesołemi szybkami okien nie patrzyła na świat Boży, ani zabrzmiała gwarem radosnym, który, bądź có bądź, mówi o jakiej takiej doli ludzkiej.

Nic z tego!

Przegniła słoma na strzesze, krokwie się wygięły od sta-, rości i gdzieniegdzie, niby żebra połamane, szarzeją, a już i mówić nie trzeba, że aby tylko deszczowa chmurka nadbie­gła, to woda, jak przez sito, do środka się leje, a wiatr po całej chatynic chodzi, do wszystkich kątóvv zaziera, i huczy, i mruczy, i szemrze, niby gospodarz, niezadowolony ze sług swoich. Na przyzbach rozpanoszył się mech płowy, na ścia­nach wilgoć i pleśń, a jeżeliś gdziebądź dopatrzył wijącego się ną tyczkach powoju, to — pożal się, Boże! —- mizerota prawdziwa — ni kwiatków wonnych, ni listków o świeżej zie­leni nie miał. Nad cembrowinami poszczerbionej studni sterczało ramię żórawia z wiaderkiem nieruchomem; wysoki komin z chróstu ledwie się trzymał na strzesze potarganej; leniwo i ospale unosiła się nad nim szara mgła brunatnego dymu; w jedynem zaś okienku chałupy, świecącem barwami tęczo-

wemi, kiedy niekiedy ogień błysnął—znać, że gospodyni jest i pokarm dzieciakom warzy.

Ba!... nawet dzieciaków' nie było!... Przecieżby śmiech za­dzwonił albo słodkie lulanie matczyne; na progu chaty nieje- denby się morusek pokazał i paluch do buzi włożył zamiast kawałka cbleba z omastą.

Smutno w chałupie i dookoluśka niej — smutno i pusto! Okalający ją niegdyś płot rozsypał się spróchniały; oprócz łopianu i szaleju niemasz innych kwiatów, a to już znak naj­lepszy zapomnienia i opuszczenia zupełnego.

A jednak w niej ktoś mieszka. — Spójrz ino!...

Stary, bezuchy pies, z postrzępionymi kudłami, wyszedł z sieni — na progu się zatrzymał — wyciągnął się... i ziewnął,

Był-że to jedyny mieszkaniec w tej pustce?

Nie!

Z chałupy wyszedł dziad siwy, za nim młoda jeszcze nie­wiasta i ośmioletnie pacholę. Mówić nie trzeba, że ta kobiecina synową była, pacholę zaś wnuczkiem staruszka. A gdzież jest ojciec Stacha, mąż tej niewiasty, syn tego dziadula?... Daremnie patrzycie w drzwi tej chatyny — nie wyjdzie, nie wyjdzie!...

— Dlaczego?

Ano — była wielka wojna, króle się poswarzyły, a ludu tysiące poszły na bój krwawy. Poszedł i tatuś Stacha — i ża­dnej wieści o nim niema od lat kilku. Żyje, czy nie żyje — nikt nic wiedział... A wojna objęła świat cały, a wrogowie za­garnęli dobro staruszka, który z synową do tej opustoszałej chałupki pod lasem wyniósł się. Stach malutki był wtedy, mało jeszcze rozumiał, o niczem nie wiedział. Patrząc na dziadka, widział jeno twarz jego smutną; patrząc na matuchnę, widział jeno łży w jej oczach. Chłopaków w tej pustce nie było, z któ­rymi mógłby poigrać a zaśmiać się wesoło. Ze słów wszyst­kich, które pojmował już dobrze, było jedno słówko, powta­rzane codziennie niemal przez matkę i dziadka, niezupełnie ro­

zumiane przez niego. Brzmiało ono: Nieszczęście!... Wymawiał je dziaduś, matuś je powtarzała za nim, jak echo.

Słońce juz zachodziło, kiedy wszyscy troje wyszli z cha- łupy, poprzedzeni, jak zwykle, przez psa kudłatego.

Wieczór był ciepły. Las zieleniał i szumiał. Przed nim bujny, dziki step się rozciągał. Chwiały się trawy, tu i tam dziergane krasnymi makami, po ich powierzchni ślizgały się złote promienie słońca. Przez step biegła drożyna, z dalekiego gdzieś, z nieznanego świata idąca.

Na tę drożynę skierowały się oczy matki i dziadka.

Patrzą długo — długo — długo...

Dziaduś posmutniał, po twarzy matki potoczyły się łzy.

Czego oni chcieli od tego pustego gościńca? kogo ocze­kiwali?...

Pusto — cicho!...

— Nieszczęście!... — szepnął dziaduś.

— Nieszczęście!... — powtórzyła za nim synowa.

Pies nawet westchnął, zaskomlił i ułożył się u stóp swo­jego pana, który, podtrzymywany przez synową, usiadł na przyzbie.

Stach spojrzał na dziadka i matkę. Podszedł, łokciami wsparł się o kolana staruszka i szepnął:

— Dziadziu!

— Co, mój wnuczku?

— I ty i matula: nieszczęście i nieszczęście — mówicie ciągle.

— A jakże mówić inaczej, gdy ono tylko okrąża nas zewsząd? gdy, okrom niego, nic niemasz na świecie?

—J_A gdzież jest szczęście? — Stach spytał.

Dziaduś pokiwał głową i rzekł smutnie:

Za lasami, Za górami,

Na Szklanej Górze,

W lazurze

Zaklęta królewna je trzyma W skrzyni złotej, •

Zamkniętej na zamki i sztaby;

Lecz człek jest za słaby,

By do tej

Zaczarowanej dojść góry,

Przez wichry się przedrzeć, przez chmury!

Na Szklanej Górze,

W lazurze

Jest szczęście — tutaj go niema!...

Stach zamyślił się. Po chwili szepnął:

— Dziadulu! a jak dostać się do niej?

— Nie wiem! — odpowiedział dziaduś. ' '

Słońce zaszło, na ziemię spadła obfita rosa. ‘

— Czas już wam na spoczynek, Ojcze! — odezwała się synowa.

— Czas, czas — odpowiedział stary, stękając.

Pocałował w czoło zamyślone pacholę, uśmiechnął się

i rzekł:

— Nikt jeszcze nie był na Szklanej Górze, dzieciaku! nikt nie otworzył złotych skrzyń królewny zaklętej!

— Nikt?... — szepnęło pacholę.

Dziadek i matka do izby już weszli, za nimi powlókł się pies kudłaty.

Stach został sam na dworze, a dwiema głębokiemi bróz- dami zarysowało się czoło chłopięcia. Stał nieruchomy i pa­trzał na krwawo-czerwoną wstęgę, którą słońce zostawiło po sobie, patrzał długo, jakby rozmyślał nad czemś, czy jakąś rozwiązywał zagadkę.

Po chwili szepnął:

— Szklana Góra!...

Obrócił wzrok ku wschodowi.

I

■ ¹ Ponad lasy księżyc duży wypłynął w mgłach jeszcze. .

— Szklana Góra! — powtórzył raz drugi.

Nagle porwał się, jakby wichrem popchnięty, i zaczął biedź przed siebie.

Dokąd?

Nie wiedział sam.

Gnał go głos jakiś, silniejszy nade wszystko. Zagłębił się w las głuchy i biegł, biegł, biegł, dopóki tchu piersi, a-nogom sił starczyło. Wreszcie znużył się — usiadł na pościeli traw miękkich. Pochylił się — i usnął.

Jak i kiedy się zbudził — nie wiedział, jak nie wiedział, czy spał godzinę, czy dni kilka. Marzyła mu się Góra Szklana, niby przezroczysta ściana z lodu o błękit oparta, na której szczycie wznosiły się mury kryształowego pałacu księżniczki zaklętej, siedzącej przy skrzyni złotej, okutej grubemi obrę­czami. Księżniczka była piękna i musiała być bardzo dobra, bo uśmiechała się do niego, ale — gdy poczołgal się ku niej i po­prosił o klucze do tej skrzyni, gdzie szczęście było zachowane, posmutniała i taką mu dała odpowiedź:

— Biedni wy ludzie, biedni! Szukacie kluczów, a nie wiecie, że nie ja, lecz wy jesteście ich posiadaczami. Wszyst­kie zamki zaczarowanej skrzyni są otwarte, tylko umieć po­trzeba podnieść jej ciężkie wieko.

Stach porwał za sztaby, ale wszelki wysiłek był na nic. Zamki nie puściły, a on tylko palce sobie pokrwawił.

Obudził się...

Słoiice już było wysoko, las cicho szeptał pacierze, zapach kwiatów i ziół unosił się dookoła.

— Dalej! dalej! — zawołał, zrywając się z leśnej pościeli swojej.

Znużony był i głodny, choć rosą się obmył, a jagodami pokrzepił — lecz o powrocie nie myślał. Nie liczył dni i nocy przebieżonych; nie trwożyły go przepastne głębiny lasu nie-

zpajomego, dziki zwierz go nie lękał, choć nie miał przy sobie broni innej, okrom małego krzyżyka na piersi, a pacierza na ustach. Śladów ludzkich nie spotkał nigdzie, za to moc ptactwa uwijało się po drzew gałązkach, a świergotało wesoło. Tań­czyły wiewiórki, w błyskawicznych ruchach przeskakując z ko­naru na konar; zielone żabki skrzeczały, przytulone do listków osiny; czasami złotogłowy wąż się prześliznął i szybko w spró­chniałym pniu drzewa się ukrył. Złote blaskt słońca lub srebrne pasma księżyca snuły się naprzemian pa lesie, czasem noc czarna zapadła — a on biegł dalej i dalej...

Aż oto pewnego wieczora, gdy księżyc białemi plamami rozsypał się po przestrzeni leśnej, do ucha Stacha dobiegły gwałtowne tętenty kopyt i dźwięki rogów myśliwskich... Sze­leszczą liście, chwieją się krzewy, piersią czyjąś trącone. I oto jeden i drugi rycerz pomknął na koniu spienionym; na twa­rzach jeźdźców niepokój, brwi groźnie ściągnięte. Biegną... stają... rozpatrują się dookoła... Pędzą dalej — i powracają, a głos trąb się przybliża, coraz gwałtowniejszy, ostrzejszy, jakby nawoływanie zbłąkanych.

Niepokój ten i Stachowi się udzielił, ale razem i cieka­wość go zdjęła, bo nigdy jeszcze ani tak uzbrojonych rycerzy nie widział, ani takiej gędźby nie słyszał. Wskoczył tedy na dąb rosochaty i ukrył się w gęstoliściu, rozglądając się do­okoła ciekawie. Aż oto zobaczył widmo jakieś w postaci starca,

o brodzie siwej, szacie długiej, w koronie z jemioły na głowic, występujące z cieniów. Szło tak cicho, że żadna trawka nie poruszyła się pod jego stopami i nie zaszeleściła. Okrążyło raz i drugi i trzeci ogromną przestrzeń lasu na mil cztery, a gdy przeszło raz pierwszy, ziemia, po której szło, zryła się w brózdy i szczeliny; a gdy przeszło raz drugi, wywróciły się korzenie drzew umarłych i przejścia wszystkie zamknęły; ^a gdy przeszło raz trzeci, ogromne zewsząd przepaści i wyrwy

skaliste powstały, których głębi nawet promienie księżyca do­sięgnąć nie mogły. ^r-

Przestraszonemi oczyma patrzał Stach na to wszystko, co się działo wkrąg niego. A oto już rycerze biegną ze stron wszystkich. Trwoga wzrasta i popłoch. Słychać tętent, gwar głosów' ludzkich i wozów skrzypienie.

Rycerski orszak wysunął się z cieniów; na czele orszaku tego szedł król w koronie złotej; na wozach moc. zwierza po­bitego — żubry, niedźwiedzie i łosie.

— Łowy się udały — rzekł król — ale czart jakiś drogi nam poplątał!

— Nie czart, lecz ja! — dał się głos słyszeć — i nagle wśród koła rycerskiego groźne stanęło widmo.

— Wszelki duch!... — tu i tam się ozwało.

Lecz przestrach trwał krótko, bo bać się nie rycerska to rzecz... Król pierwszy postąpił do widma i rzekł groźnie:

— Ty?...

— Słyszałeś!...

— Jakiem prawem?

— Twojem, królu ziemski! — odpowiedziało widmo.

— Jaśniej, jaśniej!... Zagadek nie rozwiązuję...

— Co robisz, gdy wróg najeżdża państw twych granice?

— Zabijam! — odpowiedział król krótko.

— Jam lasów tych pan, odwiecznych kniej tych dziedzic! — odparło widmo.

— Gdzie jest stolica twoja? — król rzucił.

Widmo rzekło:

Niedosiężna, niezdobyta,

Kryształową mgłą okryta;

Złoty miesiąc ma nad głową,

U stóp wstęgę purpurową, ’

Jaką wiąże świata końce Ktadnące się do snu słońce.

. i • - Kryształowe okna w dworze,

Złote skrzynie są w komorze —

Skarbu strzeże mi królewna,

Jak sen piękna, jak mgła zwiewna.

Krocie biegną tam rycerzy,

Lecz w każdego grom uderzy,

Bo nie wiedzą tajemnicy Do jej serca i skarbnicy.

Rycerstwo drgnęło, sam król się poruszył, a Stachowi dech w piersi się zaparł.

— Szklana Góra!... — wyszeptał.

Słuch i wzrok wytężył.

Wtem zastęp rycerski, jakby jedną myślą tknięty, otoczył dziwnego starca. W praw^ricach błysnęły ostre miecze, a wszyst’ kie skierowały się w piersi widma.

— Nie wyjdziesz już stąd żywcem, królu leśny! — gro­źne odezwały się głosy. — Śmierć twoja do rąk nam da skarb nad skarby, niedosiężną, niezdobytą dotąd Górę Szklaną, sto­licę t\voją, gdzie przechowujesz ukryte w skrzyniach złotych — szczęście!... Strzeże go urocza królewna, córa trwoja, zostająca pod twych zaklęć potęgą. Teraz mamy cię w ręku — i nasze będą skarby twoje!

Sto mieczów' skierowało się' w bezbronną pierś starca.

— Śmierć królowi lasów! — padł rozkaz z ust króla ziemskiego.

Wtem dał się krzyk słyszeć: ,

— Nie zabijajcie!

Miecze drgnęły — zatrzymały się. Między nimi a królem leśnym, z rozkrzyżowanemi obroiiczo rękoma, Stach stanął.

Widmo omgliło się, zbłękitniało i znikło, jakby wsiąknięte przez promienie księżyca.

Ogarnął dziw wszystkich — a Stach posłyszał szept:

Daję ci pióro sokole,

Znak kładę na twojem czole:

Talizman, co cię ochroni Od ostrza zdradzieckiej broni.

Gdy noc otuli las wokói,

Po pióro przyleci sokół,

Widmo, wabiące wołaniem...

Idź za niem! idź za niem! idź za niem!

W tej chwili spadło na ramię Stacha lśniące pióro sokole, a rosa chłodna na czoio. Pióro zawisło na czapeczce pacholę­cia, po rosie drobny, biały'znak został.

— Cóżeś uczyniło, głupie chłopię! — rzekł król, litości­wie głową kiwając-

— Nie widziałem, panie królu, żeby ze ściętej gałązki kwiat piękny się wywinął, a jakie szczęście mógłby przynieść grzech zabójstwa? — odpowiedział Stach śmiało.

Dworzanie króla nie wiedzieli, co czynić mają i jak z zu- chwałem pacholęciem postąpić. Posypały się groźby, tu i tam zacisnęły się pięści, ale królowi podobała się odwaga Stacha; zresztą wiedział już, że cios żaden nic dosięgnąłby piersi wi­dma, które w mgłę się zmieniło i rozwiało się, jak mgła. Zbli­żył się, położył na główce Stacha rękę swoją królewską i rzekł:

— Zostaniesz pazikiem moim!

Nie opierał się Stach woli królewskiej, bo cóż miał dalej robić sam, w lesie, znużony, głodny, nie znający dróg wśród tej puszczy obłędnej? Zgodził się więc pozostać pazikiem króla i znaleźć się w gronie rycerzy, którzy wnet spójnem otoczyli go kołem i przyjaźnie już uśmiechali się do niego.

Ze zniknięciem tajemniczego widma zniknęły wyrwy, prze­paści i rozkopy. Drużynie królewskiej dobry humor powrócił. Pachołkowie nazbierali wnet suchych gałęzi i wielki stos za­palili, a kucharze królewscy wzięli się zaraz do przygotowa­nia posiłku dla króla i jego orszaku. Łosie chrapy, niedźwie­dzie łapy i pieczeń żubrza znalazły się wnet na stole pańskim, było i wina wbród i innego napoju niemało. Posilili się tedy

dobrze, a gdy ogień przygasi, każdy kułak pod głowę poło­żył i czekał na sen przytulny.

Ale sen nie przychodził.

Nie dziwo!

¹ Byli w dziedzinie króla leśnego, niedaleko jego stolicy, tej zaczarowanej Góry Szklanej.

0 niej też i Stach marzył...

Po chwili ciszy, gdy król w namiocie chrapać zaczął, ten i ów głowę podniósł i szepnął:

— Szklana Góra!...

— Szklana Góra!... — i Stach powtórzył.

— Cha! cha! cha! — zaśmieli się rycerze. — I ten ma­lec o niebezpiecznej wyprawie myśli!

Zawstydził się Stach, bo jakże mu z groźnymi wojowni­kami się mierzyć?... A każdy z nich o tej wyprawie niebez­piecznej myślał i o tem, by mógł w niej towarzyszów swoich ubiedz.

Nie spali, a udawali, że spali...

Tak samo i Stach uczynił.

Księżyc zaszedł — w ciemnościach pogrążyła się ziemia.

1 oto podniósł się rycerz jeden. Cicho, na palcach do ko­nia swojego się zbliżył, skoczył na siodło — i w las pomknął... To samo uczynił drugi, trzeci, dziesiąty, i ci, co postawieni byli na straży przed namiotem królewskim, kuchciki i ciurowie na­wet; każdy z osobna uda? się na poszukiwanie zaczarowanego pałacu, skrzyń złotych i pięknej królewny.

Ścisnęło się serce Stachowi, że on pobiedz za nimi nie może. Czekał przybycia obiecanego sokoła, wabiącego woła­nia jego.

Tymczasem w borze dzikie zaczęły się budzić zwierzęta. Zawył wilk — i, węsząc, zbliżył się do namiotu królewskiego; plamisty ryś na konarze dębu się przyczaił i jarzące ślepia utkwił w bezbronne schronisko króla. W oddali krzew się po­

ruszył — z krzewu wyjrzała twarz zbója. Jeden skok, jedno uderzenie maczugi... i z króla — trup!

SkoczyL. ale nie zbój — jeno Stach.

Wilk umknął, ryś pierzchnął, zbój się ukrył. Nie wszyscy snadź opuścili namiot królewski. Straż czuwa, groźna halabarda skrzy się w ręku Stacha, który wsparł się o nią i broni przy­stępu do opuszczonego namiotu.

Wtem na ciemnem tle nieba zakołysat się ptak obiecany. Stach zadrżał... W piersi chłopięcej zabiło mocno serce.

— Jesteś, ptaku! — wyszeptał.

A sokół zaśpiewał głosem ludzkim:

Płynęły sokoły chmurą,

Ja nie poleciałem z niemi:

Wichr mi jedno wyrwał pióro...

I zwisło skrzydło ku ziemi.

Czyje chwyciły je dłonie,

Niech moimi ślady bieży...

Gdzie polecę — w tamtej stronie Przeogromne szczęście leży.

Za mną! za mną, nim blask dzienny Świtem ziemi pierś ozłoci...

Śpiesz! bo zniknie urok senny,

Stuli listki kwiat paproci!...

I śpiewający tak sokół wionął skrzydłem przed twarzy­czką Stacha i wołał kusząco:

— Pódź! pódź! pódź!...

Stach halabardę precz cisnął — i porwał się do biegu... Wtem przypomniał sobie, że namiot pusty, że wszyscy dobrego króla odbieżeli, że wyjrzy wilk z zarośli, na konary dębu ryś skoczy, z krzewów wysunie się twarz zbója.

Zakołysał się i szepnął:

— Jako mi iść, sokole? jako mi iść z tobą?

A sokół zaśpiewał:

. Co ci cudze znaczy życie,

Kiedy twoje w poniewierce? , .

Co obcego serca bicie, -

Gdy umiera twoje serce?

Odbiegi króla orszak liczny,

' ' * Obdarzany łask tysiącem,

A ty rzucasz swój sen śliczny,

Choć uderzasz sercem drżącem.

— Tak... tak... tak!... bije mi serce, bije mocno! — Stach od­powiedział. — Ale czy to nie ja powiedziałem królowi, że — nawet szczęścia nie zdobywa się grzechem?... Nie grzech-że dziś go opuścić, gdy w śnie cichym spoczywa, on, który mnie obronił przed gniewem wzburzonych rycerzy, obdarzył łaską swoją?... Mam-że niewdzięcznością podłą okupić szczęście własne?...

A sokół śpiewał dalej:

Przed porankiem chłodna rosa Już nabrzmiewa w niebie bladem.

Gdy dzień wpłynie na niebiosa,

Ja ulecę braci śladem.

Za mną! za mną_; nim blask dzienny Świtem ziemi pierś ozłoci,

Śpiesz! bo zniknie urok senny,

Stuli Ustki kwiat paproci!

— Już świta! świta! — zawołał Stach przestraszony. — Idę z tobą, idę z tobą, sokole!... Nie! nie! — zawołał nagle. —■ Nie kuś mnie, nie kuś!... Ja iść nie mogę, nie mogę!

Podniósł opuszczoną halabardę i, opierając się na niej, sta­nął przed namiotem, z którego dochodził oddech cicho śpią­cego króla.

Ptak odleciał.

Przypomniał teraz Stach sobie, że to była noc Świętojań­ska, w której raz tylko zakwita kwiat tajemniczy.

Ból uczuł.

Zdawało mu się, że Szklana Góra w pył kryształowy roz­sypała się przed nim.

Nad ranem tumult, gwar, wrzaski, krzyki i jęki wypełniły pustosz leśną. Zerwał się król z pościeli — dworzan wzywał, ale nikogo nie było, jeno Stach wpadł do namiotu królew­skiego, a król go za zuchwałość zgromił i sponiewierał okrut­nie, że, miasto spać, pieśni o Szklanej Górze śpiewa i jego kró­lewską mość budzi. Stach chciał się tłómaczyć, ale rozsier­dzony król precz mu iść kazał i sam już, nie czekając na ni­kogo, przed namiot skoczył, pewny będąc., że zdradzieckiego napadu dokonał król leśny.

Było tak i nie było...

Pan lasów i kniej rozgromił zastęp rycerski, który, to po­dejściem, to bojem wstępnym chciał opanować Szklaną Górę. Stu ich było — poległo pięćdziesięciu; z tych połowa powró­ciła strasznemi ranami okryta, ocalała tylko garstka znikoma, śpieszną ucieczką się ratując, lecz oniemiała ze strachu. Król chciał opuścić niewdzięczne lasy, ale jak mu w podróż daleką się udawać bez sług, rycerzy, obozow'ych ciurów nawet?... Po­zostać więc musiał, dopókiby się z ran nie wygoili, a niemo­wom głos nie wrócił.

Pośród rycerzy tych, co dokazywali najwięcej, był jeden, Gromobojem zwany, który na księżą ofiorę już patrzał. Głowę miał rozbitą, żebra połamane. Jęczał cicho, oczekując śmierci niechybnej. Ale, gdy towarzysze wyprawy krwawej jeden przez drugiego zaczęli o rycerskich czynach swoich mówić, on podniósł ociężałą głowę, na dłoni ją wsparł i słuchał. Ten już do połowy Szklanej Góry był dotarł, ale koń, źle podkuty, ześliznął się i w przepaść zleciał; ów, gromem strącony, w dół runął; temu przejście zagrodziły smoki straszliwe o dziesięciu głowach; tamtego chmara much kąśliwych prosto w oczy uderzyła, że nie wiedział, na prawo czy na lewo ma biedź,

a bronić się musiał od napastników. Gdy wypowiedzieli się wszyscy, on głową poruszył smutnie i rzekł:

— Grom mnie nie dotknął, nic przeraziły smoki, złe mu­chy oczu nie zasypały, ani pośliznął się kod ostro kuty. Juzem na szczycie był stanął przed dyamentowemi wrotami pałacu, a ściany przezrocze odkryły przede mną czarodziejskie głębie swych sal... Ach! com widział, tego nie zapomnieć po wiek wie­ków!... Królewna, piękna jak pierwszy wschód majowego po­ranku, spała na skrzyni złotej, którą trzymały purpurowe skrzy­dła ptaków rajskich. Dwa sokoły siedziały u stóp śpiącej — straż jej jedyna. Dobyłem miecza... Uderzyłem nim we wrota dyamentowe. Posypały się iskry — miecz prysną! — lecz się nie rozwarły wierzeje. A oto przede mną stanął stróż zacza­rowanego zamczyska i rzekł: »Zdobyłeś Górę Szklaną — lecz wrot jej nie otworzysz, choć nikt ci już wejścia nie broni. Trzy klucze złote potrzeba mieć... Nic bez nich! nic bez nich! nic bez nich!...«

— Trzy klucze? — zawołali rycerze, baśni tej słuchający.

— Wichr mnie zwiał — dokończył rycerz głosem sła­bym — iw dół runąłem, rozbity, jak czerep gliniany.

Przytomność go opuściła — zaczął majaczyć...

— Trzy klucze!... — dookoła szept płynął.

Napróżno król zabraniał wypraw już wszelkich — posłu­chu nie było. Widząc, że rad)'' nic może dać z rycerstwem, opętanem przez króla leśnego, którego zemstę teraz zrozumiał, z tymi, co oniemieli ze strachu, do swoich państw⁷ powrócił.

0 paziu zapomniał, odwrócił się nawet od niego, gdy ten niz- kim żegnał go ukłonem.

Gromobój dogorywał... Nikt nie opatrywał jego ran, nikt kropli wody nie podał ustom, gorączką spalonym, cichego snu nawet nie miał, bo kowale królewscy, zatrzymani przez rycer­stwo zbuntowane, kuli klucze złote, różnej formy, wielkości

1 miary, do dyamentowych drzwi zaklętego pałacu.

O tych kluczach i Stach marzył... Może uproszony kowal niejeden zrobiłby te klucze i dla Stacha ze złota, które sto­sami leżało, ale jakże opuścić mu było rycerza umierającego? nie opatrzyć ran bolących? potu z czoła nie otrzeć? do ust spieczonych nie pochylić dzbanka wody?

— Nie dla mnie skarby Szklanej Góry! — szepnął, sia­dając przy umierającym.

Noc zapadła.

Pracują miechy kowalskie — huczą młoty — skry się sypią. Stosy kluczów różnej wielkości, formy i miary leżą do wzięcia gotowe. Rycerze i kowale opuścili las głuchy, śpiesząc po skarby zaklęte. Klekocą klucze złote u pasów rycerskich, a w piersi chłopca drży serce obolałe.

Co mu się marzy, co mu się nie marzy!... Skrzynie roz­bite — skarb rozkradziony...

Spojrzał na Gromoboja.

— Dobryś jest!... — szepnął umierający.

Stach rękę przyłożył mu do czoła — rycerz się uśmie­chnął...

A oto w powietrzu zaszumiały skrzydła wielkiego ptaka. Nadleciał sokół, przysiadł na gałęzi buku starego i tak zaśpiewał:

Słyszysz? słyszysz, jak klekocą Klucze od bram z dyamentu?

Wrota pękną przed, północą,

Bez hałasu, bez zamętu.

Niech się twoja myśl wygrzebie Z trosk, co dławią pierś twą zmorą:

Rycerz umrze i bez ciebie,

A tam złoty skarb rozbiorą!

— Wiem, mój sokole, wiem! — odpowiedział Stach smu­tno — ale nie pójdę z tobą!... Patrz! — dodał, na Gromoboja wska­zując — jakiemi on trwożnemi oczyma spojrzał na mnie. Bądź spo - kojny, biedny rycerzu! nie opuszczę ciebie w niedoli twojej.

Rycerz uśmiechnął się, westchnął .głęboko... i skonał.

A wtedy ptak rzucił się na Stacha, jakby chciał z nim zwieść walkę śmiertelną. ^,H ,• ' ' .

Rozpoczął się bój. ^T- ’ ^ -f- '^v- -U

Sokół uderzał, groził dziobem, bił zamaszyście skrzydłami, szponami za suknię chwytał, a to wszystko tak szybko i z taką zaciętością czynił, że Stach nie mógł .ruchów jego pochwycić, tak błyskawiczne i gwałtowne były. Widząc wreszcie, że z pta­kiem oszalałym rady nie może dać, za-szpony silnemi rękoma go chwycił, palcami nogi drapieżnika omotał i przykuł do piersi swojej. ,

Zdawało się, że ptak chciał tego. •• "

Dwukrotnie skrzydły potężnie uderzył — i wzniósł się w obłoki. , ■

Stach w dół spojrzał. ■

Nie on leciał — ziemia zapadała się pod nim. Z nie­zmierną szybkością usuwają się lasy, góry, rzeki i doliny — a sokół płynie wyżej i wyżej, do gwiazd, do księżyca, którego róg srebrzysty świeci już pod stopami unoszonego. Nagle coś zaśnieżyło na błękicie, niby kolumna z^- kryształu ulana, nib}^? złom skaty lodowej, na. której wierzchołku mienił się wsżyst^ kiemi barwami tęczy pałac królewski.

— Szklana Góra! — Stach krzyknął.

Sokół ogromne koło zatoczył i rzucił Stacha przed w^rrota dyamentowe, które otwarły się wnet przy dźwięku pieśni, harf śpiewaniu i trzasku odmykającego się wieka złotej skrzyni. Piękna królewna podbiegła, ujęła za rękę przybysza i prosiła, by szedł po skarb zdobyty. Zjawił się i* król leśny i powtórzył słowa ukochanej córy.

— Skarb zdobyłem? — nie wierząc oczom ni uszom, za­pytało zdziwione chłopię, ....

— Czy nie słyszałeś, jak pękły wrota zaczarowane? — rzekł król leśny.

— Bez kluczy ? — pełen lęku i trwogi Stach wyszeptał.

Zadzwoniły głośniej harfy i lutnie, trzymane przez piękne, ubrane w wieńce róż dziewice, a królewna zaśpiewała:

Rzuć troski, rzuć zgryzotę,

Przy tobie jest zwycięstwo:

Posiadłeś klucze złote Przez litość, wdzięczność i męstwo!

Próżno się ludzie biedzą,

Bezsilne wznoszą pięście;

Pierś krwawią, a nie wiedzą,

Źe w dobrych uczynkach — szczęście!

Dźwięki sypały się, jak perły, i budziły dziwne wspomnie­nia w pamięci Stacha. Przypomniał teraz sobie, jaką dumę czuł w piersi, gdy bronił króla leśnego przed rycerzami ziem­skiego króla: na miecze się rzucił — i miecze drgnęły, wstrzy­mały cios śmiertelny. Przypomniał teraz sobie, jak, nie dając się skusić namowom sokoła, pozostał wierny obowiązkowi wdzięczności, gdy cała drużyna rycerska opuściła wodza swo­jego, własnych szukając korzyści. Zrazu ból pierś jego ścisnął, później uczuł rozkosz z odniesionego nad samym sobą zwy­cięstwa. I przypomniał był sobie ostatnie spojrzenie umierają­cego rycerza... O! tego spojrzenia nie zapomni nigdy! takie głę­bokie było, przepełnione niebios błogosławieństwem. Zdobył klu­cze złote do skarbu, który wypełnił pierś jego dumą, spoko­jem i słodyczą.

Nagle ciepły, wonny wiatr powiał i uniósł Stacha z tej Góry Szklanej i na bezbrzeżny step rzucił.

Przeciera oczy — patrzy...

Słońce zachodzi. W dali stoi las głuchy, pod lasem ubo­żuchna chata dziadula. Nie dobiegł do niej, a słyszy gwar ra­dosny, niesłyszany dotąd okrzyk wesela.

Wpada do izby.

8UKJ

Co to?

Dziadek, matka i jeszcze ktoś trzeci...

— Szczęście! szczęście! — woła dziadek, rzucając Stacha w ramiona nieznajomego rycerza, Ale Stach zrozumiał to wo­łanie.

— Tatuś! — krzyknął.

Rozpłakali się wszyscy — i ja się rozpłakałem, widząc szczęście tych dobrych ludzi.

Z wielkiej wojny powrócił ojciec Stacha — przywiózł łupy bogate w zamkach i cerkwiach zdobyte, na czole bliznę miał krwawą, na piersi krzyżyk zasługi.

KOŻUSZEK BARANI.

KOŻUSZEK BARANI.

Okrutny tumult powstał przed kościołem i taki wrzask bab i dziadów żebrzących, że ksiądz musiał kazanie przerwać i wysłać zakrystyana dla uśmierzenia kłótni jakiejś, która spo­kój nabożnych mąciła. Jedna z bab darła się w niebogłosy:

— Patrzcie-no, jaka pani z Psiej Wólki! Nietylko, że dziu­rawej dychy nie da, ale nawet nie powie: niech Pan Bóg opa­trzy!... I śmie to babom od wiedźm wymyślać!

— Od wiedźm?! — zakrzyczała druga, a właśnie ta druga, która z towarzyszkami swojemi na odpust przybyła, była wiedźmą z Łysej Góry. — A pokaż-no mi tę gaździnę, niech-że ją sobie zapamiętam dobrze, a zapłacę, jak się należy, za takie postponowanie godności naszej!

— A oto tam... Widzisz ją? Kieby kolatorka w^r ławce się rozpiera, a raz wraz łeb spocony chustą wachluje. Gaj- dzińska się zowie, a rodzicielką jest tej, oto tam, pannicy, co siedzi pod konfesyonałem, a od bab i dziadów plecyma się odwraca. Inaksza całkiem jest jej siostra przyrodnia, a pasier­bica kukły tej starej; ta nie ominie nas, by choć dobrem sło­wem nie obdarzyła, jeżeli kaletkę ma pustą; nie tak, jak tamte

dwie, co zaraz fukają a zgarniają suknie, by fałdów jej dziad nie tknął abo baba nie ułapiła, a zara od wiedźm i sufraganów!

— Tak, tak! zaraz od wiedźm i sufraganówi — wrza­snęło kilku dziadów.

— Popamiętają nas, popamiętają! — zakrzyczały jedno­cześnie mieszkanki Łysej Góry.

— Nie zrobita im nic! pieniądze mają!

— Cichoj-ta! — ozwał się jeden z kulasów, na progu ko­ścielnym siedzący. — Ksiądz przerwał kazkć i zakrystyana wy­słał... Idzie już, a zły bardzo!

— Cicho, to cicho — odezwała się wiedźma. — My już z panią Gajdzińską poradzimy sobie.

To mówiąc, wraz z towarzyszkami ukryła się za węgieł dzwonnicy i szu — szu — to jednej, to drugiej do ucha, a coś ważnego uradzić musiały, bo aż podskoczyły z radości.

Nazajutrz, gdy pani Gajdzińska z Gdusią i Różyczką sie­rotką siedziała na ganku wiejskiego dworu swojego, zbliżyła się do nich żebraczka jakaś, siwa, stara, trzęsąca się od sła­bości, a ledwie łachmanami okryta. Była to jedna z wiedźm Łysogórskich, którąśmy poznali pod kościołem. Wyciągnęła rękę i o wspomożenie prosiła. Ale Gdusia z panią matką porwały się z krzykiem do niej, co widząc, Różyczka podbiegła do nie­szczęśliwej żebraczki i, niby za wrota ją wypraszając, wci­snęła jej w ręce grosików parę.

— Bóg ci zapłać! — szepnęła wiedźma, niby cicho, ale

o tyle głośno, że Gdusia i pani Gajdzińska każde słówko jej zasłyszały. — Bóg ci zapłać — mówiła — a za dobre serce twoje ślicznego królewicza dam tobie... Ale skryjmy się, by nikt nie posłyszał, co ci powiem, i z powierzonej tobie tajemnicy nie skorzystał.

— Słyszysz, matka? — szepnęła Gdusia.

— Nie przeszkadzaj wiedźmie mówić — odpowiedziała

Gajdzińska. — Niech tajemnicę wyjawi, my podsłuchamy i sko­rzystamy.

Wiedziała pani Łysogórska, że tak zrobią — i dlatego tak szeptała, by mogła być słyszaną. Zrazu Różyczka ociągała się, zerkając to na siostrę, to na macochę, ale widząc obie ja­kąś robotą zajęte, za obórkę z żebraczką się ukryła, a Gdusia z matką, zaraz do obórki skoczyły.

— Tutaj nas nikt nie posłyszy — mówiła wiedźma — a że dobra jesteś, dziecino, dam ci królewicza ślicznego. Weź oto ode mnie ten kożuszek barani i, odziawszy się weń, jutro rano po jagody do lasu idź. Przez las królewicz prze­jeżdżać będzie... ty podaj mu jagody, a rozmiłuje się w tobie

i za żonę cię weźmie.

Słyszysz, matka? — szepnęła znów Gdusia.

— Ubierzesz się ty, nie Różyczka, w ten kożuch, i ty, nie ona, po jagody pójdziesz — odpowiedziała Gajdzińska.

Zaledwie wiedźma za bramę wyszła, tak obie razem, ma­cocha i Gdusia, rzuciły się na sierotkę i wyrwały z jej rąk cudowny kożuszek. Dzień cały płakała skrzywdzona, noc całą nie spała, nad ranem dopiero sen ją zmorzył, a Gdusia, w ko­żuszek ubrana, skoczyła do lasu na spotkanie królewicza.

Królewicz był piękny i młody, na dziarskim koniu jechał, wesoło rozglądając się po losie, gdy oto z za krzewu wysu­nęła się wiedźma-żebraczka i drogę mu zaszła.

— Czego chcesz, stara? — spytał, zatrzymując rumaka

i złoty pieniądz babie rzucając.

— Zasadzka na ciebie jest, królewiczu, w tym lesie pu­stym — szepnęła wiedźma do ucha nachylającego się mło­dzieńca. — W kożuszku baranim zbliży się do ciebie dziewczyna młoda i da ci jagody uzbierane. Nie tykaj ich — są zatrute.

To rzekłszy, skryła się w zarosłe. Królewicz ramionam wzruszył i jechał dalej. Wtem spojrzy przed siebie i ujrzy dziewczynę młodą w kożuszku baranim, która, spostrzegłszy

jadącego, podbiegła ku niemu zaraz i podniosła jagody uzbie­rane.

— Prawdę baba mówiła! — szepnął do siebie królewicz,

i dodał, patrząc na Gdusię: — Taka piękna a taka niego­dziwa!

— To dla ciebie, królewiczu! — odezwała się Gdusia

— A to dla ciebie! — zawołał królewicz.

I podniósłszy rękę, prętem trzcinowym uzbrojoną, trzasnął nim po baranim kożuszku, a tak silnie, że Gdusia skręciła się jak wąż, jak psiak zaskomliła i ukryła się w krzewy leszczy­nowe.

Trudno wypowiedzieć, co to było po jej powrocie do domu. Matka za głowę się wzięła, zobaczywszy czerwoną pręgę na plecach Gdusi, najwięcej jednak Różyczka ucierpiała, bo na nią zwaliło się wszystko, choć była Bogu ducha winna.

— Weź ten kożuch, a sama idź do twojego królewicza po pręt trzcinowy — wrzeszczała macocha.—No, pójdziesz? — pytała rozzłoszczona.

— Pójdę! — odpowiedziała Różyczka z płaczem.

Ale dnia tego, pod wieczór, zjawiła się druga żebraczka.

— Zlitujcie się nad nieszczęśliwą! — zaskomliła.

— Precz! precz! — zaskrzeczały obie Gajdzińskie i psami poszczuły.

Różyczka skoczyła i stanęła w obronie napastowanej. Psy ujadały, lecz rzucić się już nie miały odwagi, a stara wiedźma spojrzała znacząco na dziewczynę i szepnęła tak, źe matka

i Gdusia każde słówko słyszały:

— Byłaś w lesie?

— Nie byłam.

— Bóg cię strzegł — rzekła żebraczka. — Bo widzisz, dziecinko, siostra moja, która ci wczoraj cudowny kożuszek dała, że stara już bardzo jest i na pamięci szwankująca, zapo­mniała tobie powiedzieć, że trzeba ten przyodziewek wziąć

włosiem na wierzch, a spotkanemu królewiczowi nie maliny, nie poziomki, jeno czarne jeżyny podać.

— Aha! — szepnęła Gajdzińska.

— Słyszysz, matka? — mruknęła Gdusia.

— Odbierzemy jej kożuch i jutro pójdziesz do lasu z od- wróconem na wierzch włosiem i jeżyny królewiczowi podasz.

Kożuszek barani znalazł się znów w rękach Gdusi.

Zaledwie słońce na niebie błysnęło, a już przez las jechał królewicz, rozkoszujący się porankiem majowym. Zbliżał się właśnie do źródła, gdzie jeżyn najwięcej rosło, gdy Gdusia drogę mu zastąpiła i na liściu dębowym śliczne, czarne, do­rodne jeżyny podała.

— Dziś już w wywróconym kożuchu do mnie przycho­dzisz, wiedźmo przeklęta! — krzyknął królewicz i świsnął prętem trzcinowym raz i drugi przez plecy Gdusi.

— A-ja-jaj! — zakrzyczała, tak ją obie zabolały łopatki, i pomknęła do domu.

Znów się wszystko na Różyczkę zwaliło. Oddano jej ko­żuszek i rozkazano o świcie iść na spotkanie królewicza.

Poszła, ale nie zbierała jagód; nauczona zaś doświadcze­niem Gdusi, precz odrzuciła kożuszek, w główce zaś jej myśl powstała, by już nie powracać do domu, gdzie jeno bito ją i łajano. Siadła nad źródłem, włos płowy rozpuściła, który złotą falą do stóp jej spłynął. Wpatrzyła się w źródło kryształowe, w odbicie własnej postaci, i zdziwiła ją niezauważona dotąd jej piękność. Zaczęła się uśmiechać, coś szeptać do siebie, coś nucić, coś śpiewać — śpiewać piosenkę, która w tej chwili w sercu jej się urodziła:

Daremno patrzysz w zwierciadło wody,

Daremno czeszesz warkocz swój zloty:

Nikt nie zobaczy twojej urody,

Nikt nie zrozumie twojej tęsknoty!

Wiją się nurty, wiją pomału,

Niby z kryształu utkana chusta...

Śliczna twarz patrzy z głębin kryształu,

Różowe do mnie śmieją się usta.

Nie moje usta i twarz nie moja!

Coś zczarowało przejrzyste wody:

Szatka z purpury, złocista zbroja...

Ach! to wyśniony królewicz młody!

Lecz niechaj tylko wiatr falą ruszy,

0 kryształ trąci jaskółka płocha —

Zniknie widzenie, twór mojej duszy,

1 jeno głośniej serce zaszlocha!

— Nie zniknie widzenie twoje, nic zniknie! — odpowie­dział jej szept jakiś.

Różyczka podniosła źrenice.

Tuż nad nią, wpatrzony w jej oczy błękitne, królewicz stał śliczny.

— Kto ty? — spytała przestraszona dziewczyna.

— Twój sen! twoje marzenie! —odpowiedział królewicz. W tej chwili las cicho zaszumiał.

Różyczka nie wróciła do domu, a już było południe. Matka z Gdusią, zaciekawione tak długą jej nieobecnością, pobiegły do lasu.

— Co? co? co?...

Królewicz zbiera jagody i podaje Różyczce, a na uboczu leży kożuszek barani, przy nim zaś siedzi wiedźma i wyciąga rękę po jałmużnę.

— Daj jej, matko, złotówkę, dwie, trzy! — zawołała Gdusia.

— Zapóźno! — odpowiedziała żebraczka.

I znikła.

A królewicz z Różyczką oddalał się coraz bardziej, aż ich oboje pochłonęła mgła błękitna, zalało słońce złote.

DJABELSKIE PRZYMIERZE.

PRZYMIERZE DYABELSKIE.

W wioszczynie ubogiej, na piaszczystym położonej wygo­nie, mieszkał Maciek Zapałka, o którym ksiądz proboszcz i lu­dzie okoliczni mówili, że drugiego takiego na świecic ntemasz. Z pomocą i radą dobrą przychodził on zawsze najpierwszy; prawda, że częściej z radą, bo w głowie zdrowy rozum miał, a kaletę prawie zawsze pustą. Ha — trudno!... bicza z piasku nie ukręcić, a piasku było po kolana na polu Maćkowem, że tylko ciężkiej pracy swojej zawdzięczał, jeżeli jakie takie żytko mu się urodziło. Mimo to, jak mógł, braciom swoim dopoma­gał, częstokroć potrzebny posiłek odejmując, od ust własnych.

Wyszedł raz był na pole, zatrzymał się nad ugorem i patrzy... Piachy i piach}-, a spiekota, że ledwie wytrzymać można. Na niebie nie było chmur, upragnionego deszczu nic nie zapowiadało, a wiatr hasał po płaszczyźnie i szumiał w ga­łązkach wierzbowych.

— Duszę-bym dyabłu zapisał — mruknął Maciek — byleby tylko ludzie więcej dobra mieli.

Zaledwie to wyrzekł, jak z dalekości gdzieś wysunął się tuman kurzawy i, kręcąc się a warcząc, sunął przez pola piasz­czyste, zrywał kłosy zbóż, targał listki wierzbiny i, rosnąc

ogromny, szedi prosto na stojącego Maćka. Maciek przeżegnał się, a av leju onym coś ryknęło, niby grzechot śmiechu dya- belskiego.

— Jesteś, biesie! — zawołał Maciek.

I skoczył naprzód.

Gadka mówi, że w wichru takiego tumanie dyabeł hasa i sprośne tany wyprawia; że wtedy potrzeba mieć nóż świę­cony przy sobie i cisnąć nim w sam środek wiru, w dyabelskie serce trafić, a czart się w swej postaci ukaże i pójdzie w służbę zwycięzcy. Maciek miał nóż święcony przy sobie, a już mu odwagi nie zbraknie zajrzeć w oczy dyabelskie, byleby tylko w garść złego ducha ułapił.

— A, biesie! — wrzasnął.

I cisnął nożem w sam środek leja.

Ogromny słup kurzawy runął wałem przed nogami Maćka. Coś jękło, brzękło, zastękało, skręciło się wężem ogoniastym — i, z nożem w^r sercu, skulony, przestraszony, stanął przed Maćkiem dyabeł rogaty, zasromany okrutnie.

— Mam cię, piekielniku! — zawołał Maciek, chwytając za brodę straszydło.

— Masz, masz, Mazurze'przeklęty! — warknął dyabeł.

— Nie klnij! — krzyknął Maciek — a wiedz, że jeżeli Mazura żmija jadowita ukąsi, to Mazur zostaje żyw, a żmija zdycha.

— Zlituj się nade mną, a nóż z serca wyjmij, bo zde­chnę! — zaskomlił dyabeł.

— Nie zdechniesz, boś nieśmiertelny jest, choć duch nie­czysty, a noża święconego nie wyjmę, dopóki żądań moich nie spełnisz.

— Wszystko zrobię, panie Macieju, Avszystko! — kręcił się bies rogaty. — Przysięgam na rodzicielkę moją!

— Rodzicielkę?

— Pomyliłem się... Chciałem powiedzieć: na rodzicielki moje.

— Masz matek kilka? — spytał zdumiony Maciek.

— Nie byłbym dyabłem, takim prawdziwym dyabłem!

— Gdzież rodzicielki są twoje?

— Tysiące, miliony ich mam!

— Gdzież one są, gdzie, gdzie?—pytał Maciek zniecier­pliwiony.

— W duszyczkach ludzkich... Przysięgam na salamandrę, że w duszyczkach ludzkich!

Maćkowi dziwnie się jakoś zrobiło po tych słow-ach dya- belskich.

— Wyjmij nóż! — bies jęknął.

— Nie wyjmę, brachu! — rzekł Maciek, za brodę go targając.

— Mówisz: brachu, braciszku... Przyznajesz się do pokre­wieństwa ze mną, wymagający więc nie będziesz. Panie Ma­cieju! — wrzasnął nagle — nie szarp-źe mnie tak za brodę, bo to boli!... Co chcesz, żebym uczjniil?

— Służ mi, jako przykazane jest — powiedział Maciek.

— Mów, mów, wszystko zrobię, bo cierpię bardzo!

Maciek za łeb go wziął i rzekł:

— Zbuduj kościół.

— Ojej! — syknął dyabeł.

— Zbuduj kościół, mówię ci, biesie, bo o dwie mile lu­dzie z mojej wioski do domu Bożego iść muszą, a bez wize­runku krzyża, bez codziennej opieki księdza dobrego nijak duszom biednym w prawości się ostać.

— Kościół! kościół! — bies stękał. — No, dobrze, do­brze! — zawołał, widząc, że Maciek zabiera się do przeżegna­nia go krzyżem świętym. — Postawię kościół, panie Macieju, pośrodku w⁷si postawię i kolatorem ciebie zrobię, tylko... tam... tego... na wieżycy, to już rzecz tw^roja, panie Macieju!,..

— Niech będzie moja, byleby przestronny był, a światła miał dużo — rzekł Maciek. — A dla księdza ornat uszyjesz — dodał.

— Czyś się zbiesił? — bies krzyknął. — Ornat?... Zasta­nów się, panie Macieju! nie jestem panną z magazynu, szyć nie umiem, a, ścieg dyabelski na nic się nie przyda. Skarbonkę na zbieranie pieniędzy to jeszcze zrobię, ale ornat?... nie!

— No, no, to ty zrób skarbonkę, a już dziewuchy ornat uszyją — zgodził się Maciek.

— Wyjmij nóż! — jęknął dyabeł.

— Nie rychło!

— Co chcesz jeszcze?

— Widzisz, dyable, jakie tu piachy i piachy — rzekł Ma­ciek, na pola wskazując. — Zmień to wszystko na grunta czar- noziemne, by jeno bujna pszenica rodziła, a dawała ziam sto, a ludzie tak nie harowali, jak harują.

— Ach, panie Macieju, panie Macieju! — westchnął dya­beł, głową litościwie kiwając — i co ty dobrego chcesz zro­bić?... Przecie na dobrych uczynkach świat stoi, a ty chcesz siebie i braci swoich skarbu tego pozbawić!... Przecie, gdy każdy dostatek w groszu mieć będzie, na niedostatku cnót świat ucierpi, ludzie odzwyczają się od dobrych uczynków, nikom.u już miłosierdzia ukazać nie będzie można, miłość bliźniego dya- bli wezmą. Zresztą ja tobie tylko służyć obiecałem. Chcesz czarnoziemu?... Dobrze!... Jutro pszenicą łan twój się zakołysze, zbieraj snopki, stawiaj kopki, zgarniaj grosze w kubły, w ko­sze i chowaj, chowaj, a jak czerwiericami skrzynie malowane wypełnisz, podzielisz się nimi z braćmi swoimi, dobrodziejem się ich staniesz i zasłużysz na królestwo niebieskie, panie Ma­cieju! na śliczne królestwo!

— Miła-ć to rzecz dać temu, kto potrzebuje — rzeki Maciek.

— Pozyskać miłość ludzką — wtrącił dyabeł.

— I błogosławieństwo Panjezusowe — dokończył Maciek.

— Wyjmij nóż —jęknął dyabeł — bo zełgać gotowym, tak cierpię!

Maciek zamyśli! się... Ma-li posłuchać biesa, czy nie?... Wre­szcie, lękając się, by przyrzeczenia, danego już, nie cofnął, rzekł:

— Daj rękę, biesie!

Podali — Maciek rękę, bies łapę kosmatą.

— Słowo?

— Mur! — odpowiedział dyabeł.

Maciek z serca dyabelskiego nóż wyjął. Zahuczał wichr, i dyabeł uniósł się w powietrze.

Nazajutrz wstaje Maciek rano, na próg swej chałupy wy­chodzi i dziwuje się okrutnie. Na polu jego bujna, niby las, pszenica; kłosiska, jak pałki oczereciane, ziarna, niby śliwy.

— Poczciwy-ś, biesie! — szepnął. — Kubą nazwałbym cie­bie, gdybyś się tak nie wyrzekał chrztu świętego.

Na wieś idzie... Tłum, ciżba... Ludzie, niby na odpust, śpie­szą do murowańca, stojącego pośrodku sioła. Z wnętrza gwar dolata, tak tam tłumnie. Jeno co to nad drzwiami widnieje?... Duży szyld, na nim napis:

PROPINACYA MAĆKOWA.

— Psia mać twoja! — wykrzyknął i wbiegł do środka. Pojrzy — i jakości go złość opuściła. Za szynkwasem

uwija się dziwna figura. Wódkę sprzedaje, grosze zbiera, wy­pełnia nimi szuflady stołu, aż trzeszczą od nadmiaru, zachęca do picia i zabawy, a bęben grzmi, a skrzypki rypią, a »hu-hak rozlega się dookoła.

Maciek podbiegł do szynkarza i krzyknął:

— To ty, biesie?

— Ja, panie Macieju, ja! Grosz zbieram na dobre uczynki. Maciek porwał szuflady i uzbierane pieniądze pomiędzy

ludzi chciał cisnąć, ale błysnęło złoto... Zatrzymała się ręka Maćkowa, a dyabeł szepnął:

— Na kościół jeszcze za mało.

— Za rok... za dwa — mruknął Maciek.

I usiadł za szynkwasem.

Ogromny był urodzaj na polu Maćkowem. Sto stert sta­nęło, aż ludziom się w oczach mieniło. Ten i ów z biedaków

0 przysiewek poprosił, ale Maciek z omłotem się wstrzym)^rwał, bo ceny były złe. I tak jakoś dziwnie się zrobiło, że nie było ani kościoła, ani uczynków dobrych. Maciek spanoszył się, do miasta na mieszkanie się przeniósł; kupił sobie kamienicę w War­szawie, na balach boki obijał, a w wiosce jego nędza, opil­stwo, bijatyki.

Po latach, długich latach przyszła choroba na Maćka —

1 śmierć.

Nad łożem umierającego dyabeł stanął i szepnął:

— Dzień dobry, panie Macieju!

Maciek oczy wytrzeszczył.

— Po ciebie przyszedłem...

— Biesie! — krzyknął umierający.

I pierś tchu już nie złapała.

Gdy dusza Maćkowa uchodziła w zaświaty, biegł za nią lament i śpiew duchów niewidzialnych.

Nie buduje się z szatanem kościoła,

Do spraw świętych złych się duchów nie woła;

Nie gromadzi się gór wielkich ze złota,

Gdy pod płotem z głodu ginie sierota.

Źródło czyste garstka kału zatruje,

Zły przyjaciel myśl najlepszą popsuje,

Z Bogiem tylko iść przez życie potrzeba,

Bo bez niego nie traficie do nieba!

WYRWIDĄB I WALIGÓRA.

WYRWIDĄB I WALIGÓRA.

Dąb nic dąb, góra nie góra, aby jeno na drodze któremu ź braci przeszkodą stanęły, musiały przed siłą ich ustąpić i to bez żadnego oporu. Cuda nie cuda opowiadano o nich, prawda z nieprawdą się mieszała, ale Wyrwidąb i Waligóra żyją w baśniach ludowych i nawet niektórym poetom natchnienia dodają. Kiedy żyli — dziś trudno powiedzieć! Jedni mówią, że za króla Kraka, inni do czasów Leszkowych żywot ich od­noszą, lecz ze względu na smoka, pokonanego przez nich, naj­prawdopodobniej wówczas król Krakus panował i gościł ich na dworcu Wawelskim. »

W onych latach odległych nasz śliczny Kraków leżał wśród lasów nieprzebytych i jak wilk z zarośli wyzierał, a że otaczały go drzewa stare, duże, że stu ludzi jednego pnia objąć ramionami swemi nie mogło, trudno było rozszerzać się miastu, więc trochę za ciasno w niem ludziom, a królowi na Wawelu było, w którego skalnej jaskini smok straszny mie­szkał i pożerał wszystko, co tylko mu w oczy wpadło. Smu­cili się ludzie, król się smucił, ale nijak poradzić sobie nie mogli. Nie było siekiery tak wielkiej, któraby mogła drzewa te olbrzymie zwalić; nie było miecza o ostrzu takiem, coby

twardą skórę potwora przeszył i do serca się jego dostał, a gdyby i byt, któżby na spotkanie z bestyą taką wyszedł, która, zanim rzuciła się na ofiarę, pierwej ją, z szybkością pio­runową, ogonem stumilowym owijała, rozcierała na miazgę i dopiero się lubowała tak przyrządzoną marmoladą. Król już zamierzał opuścić gród swój wawelski, gdy oto do niego wieść doszła o Wyrwidębie i Waligórze. Wezwani, przybyli natych­miast — i wzięli się do roboty. Wyrwidąb zaczął lasy trzebić

i to bez żadnej fatygi. Przechadzał się wśród borów, jak my dzisiaj wśród łanów żytnich; za czuby brał drzewa, jak my to z kłosami robimy — i jednem szarpnięciem największe sosny, dęby i buki wyrywał, które wnet ciskał na stepy węgierskie, gdzie lud, pozbawiony lasów, z radością wielką pozostałe drza­zgi na opal zbierał. Po paru tygodniach takiej przechadzki Wyrwidęba, pod Krakowem śliczne się błonia ukazały, Wisła, ozłocona niewidziancm dotąd słońcem, z radośniejszym fal szu­mem do Gdańska popłynęła, a miasto zbliżyło się ku Wawe­lowi i opasało się bram setką.

Inną robotę miał Waligóra.

Oprócz lasów, wszędzie się moc wielka skał pokazała ostrych, niedostępnych, przepaścistych, gdzie i zwierz dziki

i zbój dobre schronisko znajdowali. Tedy Waligóra łamał głaz}^r granitowe, zatykał nimi wyrwy i rozpadliny, wygładzał dłonią potężną, ale nie niszczył zupełnie, wiedząc o tem, że nietylko równiny lecz i wzgórza i pagórza mają piękność swoją. Zo­stawił więc, jako ślad swojej artystycznej roboty, skały, dziś Panieńskiemi nazw^Tane, gdzie i król z przyjemnością spacerem chadzał i mieszkaniec miasta miłego używał wywczasu.

Pozostał teraz jeszcze smok wawelski.

Z nim sprawa trudniejsza!

Ale oto jak postąpili sobie bracia.

O północy potwór nie opuszczał swojej jaskini. Zjadłszy wieczerzę, zwijał się w kłąb wielki i spał.

Otóż razu pewnego, po spożyciu chłopów kilkunastu, schru­paniu pól baby starej, trojga dziewcząt i jednego wojewody na deser — zasnął snem twardym, skręconem cielskiem swo- jem wypełniwszy jaskinię całą, a chrapał tak, aż Wawel dy­gotał, co ułatwiało braciom zbliżenie się do strasznej jamy. Wyrwidąb z sosną okrutną stanął u wejścia do jaskini, a Wa­ligóra ze złomem skalnym na skraju góry; pierwszy wpakował sosnę do otworu i konarami jej zaczął drażnić smoka śpiącego; drugi, stojąc nad wejściem, czekał chwili ukazania się łba po­twornego. Oczywiście, że nie podobało się smokowi to kłucie sosny i nieustający szelest szyszek, które go ze snu budziły. Kręcił się, mruczał, wreszcie ryknął straszliwie i łeb z otworu wysunął, chcąc się przekonać, co to mu spać nie pozwala, Ale zaledwie błysnął oczyskami, Waligóra grzmotnął skal­nym odłamem między ślepie potwora i na miazgę łeb mu zgruchotał. Hej-hej! co to za radość była w mieście całem! Uderzyły dzwony wszystkie, trąby na zamku królewskim pieśń tryumfalną zagrały, a król tany wyprawił i sam w pierwszej parze poloneza poprowadził.

To powodzenie braci w niezmierną ich wbiło pychę. Obda­rzeni przez, króla, udarowani przez miasto, powrócili do swo­jej zagrody domowej, gdzie z utęsknieniem czekały na nich ich piękne małżonki. Prawda, że wielkich dokonali czynów, ale

i wzrost i siły mieli po temu, co już nie ich było zasługą, tymczasem »ja« i »ja« wybiegało im ciągle na usta, jak gdyby »ty« i »on« nie było; krytykowali wszystko i wszyst­kich, tylko siebie wynosząc, co, powtarzane codziennie, nie- znośnem się już stawało. Ani pani Wyrwidębina, ani pani Wa- ligórzyna nic a nic o sobie powiedzieć nie mogły, bo zaraz to jeden, to drugi pan mąż lekceważąco głową kiwał i mówił:

— Co... wy?... ni góry nie zwalicie, ni smokowi łba nie ukręcicie. Wolałybyście siedzieć cicho!

— Przecie i ty, Walusiu, nie wszystko zrobić potrafisz — odezwała się pani Waligórzyna.

— I ty, Wyrwisiu, tegobyś i tego nie zrobi! — szepnęła Wyrwidębina.

— Jabym nie zrobił?

— Albo ja może? — zawołali bracia.

— Wytrzebiłem bór pod Krakowem.

— Skały wygładziłem, które mi się podawały tak miękko, jak twoje włosy złociste, żonusiu!

— Jeno zechcieć mi, a słońce na patyk wsadzę i kręcić niem będę po firmamencie niebieskim.

— To wy do niczego, nie my! — wołali.

I znowu »ja« na wierzch wyłaziło, chwalenie siebie, a straszne niewiast postponowanie.

— Poczekajcie, samochwały! — szepnęły do siebie Wyrwi­dębina i Waligórzyna. — Przyjdzie koza do woza!

Coś wesołego uradzić musiały, bo po naradzie, to jedna, to druga: chi-chi-chi! w kułaczek, i mizdrzą się a przymilają do mężów.

— Co wam jest? — spytali żon swoich Waligóra i Wyrwi­dąb.

— O świcie na jagody pójdziemy, bo mówią, że, jak ni­gdy, takie dorodne są teraz. Jeno nie wiemy, jak wy sobie poradzicie bez nas.

— Cha-cha-cha! — zaśmieli się bracia, i udali się na spoczynek.

Noc. Cisza. Tylko w świetlicy niewieściej kaganek migoce. Jakiegoś figla przygotowują niewiasty mężom swoim.

O świcie skoczyły do lasu.

O wschodzie słońca zbudzili się Wyrwidąb i Waligóra. Wołają na służbę, pytają, czy żony powróciły, ale snadź jagód jest dużo, bo wszystkie pokojówki i służebne z paniami do boru poszły.

— Zdrzemniemy się sobie, boć przecie bez nich winnej nie źrebimy polewki — szepnęli, w ciepłej wyciągając się pościeli.

Coś wedle południa już było, gdy znowu huknęli na służbę:

— Są panie?

— Niema.

— To ci niedorajdy! Mybyśmy przez ten czas wytrze­bili las cały.

Wstają i chcą się ubierać.

Co to?...

Wszystkie kurtki i inne do porządnego ubrania się przy­należności — rozprute.

— Rozumiesz to? — spytał po chwili Wyrwidąb Waligóry.

— Musiały całą noc nie spać i co teraz? — brat spytał.

— Trzeba po nie do lasu posłać. Niech wracają!

Wysiany do żon pachołek powrócił z wiadomością, że

panie wesoło się bawią, ino jeszcze jagód nie uzbierały, i pro­szą panów mężów, by przyszli do nich...

Przyjść, ale jak?

— Paskudny koncept! — mruknął Waligóra A tu już

i wygłodniałe brzuchy grać zaczynają.

— Nie damy się babom zwyciężyć — rzekł Wyrwidąb.— Ty, Waluś, bierz się do szycia, a ja ci obiad ugotuję.

— Nie szyłem ci ja nigdy.

— Jak ja obiadu nie robiłem.

Ale rady innej nie było.

Wyrwidąb poszedł do kuchni, Waligóra do kurtek się za­brał. Znalazł igły, nici, naparstek. Wszystko jest, jeno robota nijak nie idzie. Ogromne palce Waligóry cienkiej igłj^ ułapić nie mogą, do dziurki nici włazić nie chcą, naparstek na nic, nić się wymyka, igła kole. Na nic trud, na nic ślinienie pal­ców: szyte kawałki rozłażą się. Wreszcie Waligóra cisnął to wszystko o ziemię i ręce rozpaczliwie załamał. Po chwili grzmot dał się słyszeć, jakby trzaśnięcie o ziemię rondla miedzianego.

Waligóra parskną! śmiechem.

— Zupę wylałem! — wrzasnął W^Tyrwidąb, w drzwiach stając.

— Dlaczego! — dusząc się od śmiechu, spytał Waligóra.

— Zrobiłem takie paskudztwo, że, jakem na język wziął, dyabli mnie porwali, i już!

Tu spojrzał na rozchodzące się szwy kurtek, nad któremi pracował Waligóra, i ryknął śmiechem.

— Cha-cha-cha! — śmiał się Wyrwidąb.

— Cha-cha-cha! — śmiał się Waligóra.

— Cha-cha-cha! — dwa śmiechy cienkie odezwały się tuż za nimi, Wyrwidębiny i Waligórzyny.

Obaj mężowie poskoczyli ku rozweselonym a śmiejącym się śpiewnie żonom swoim.

— Złociusiu, zszyj mi kurtę!

— Milusiu, ugotuj nam zupę! — zawołali.

— A weźmiesz słońce na tykę?

— Wezmę, ale kurty nie zszyję.

— Jak ja nie ugotuję obiadu.

— Widzicie, samochwały, że nie mielibyście miodu bez pszczół, gzła bez snownic naszych — wołały, śmiejąc się tryum­fująco. — Na początek macic jeżyny, a zupa i przyodziewek wnet będą gotowe.

Odtąd Wyrwidąb i Waligóra na dziesięć spustów swoje »ja« zamknęli.

MIECZ JANOSIKA.

MIECZ JANOSIKA.

Był sobie niegdyś Janosik, człek siły wielkiej, o jakiej dzi­siaj w bajce tylko posłyszeć można. Stolicą jego były Tatry nieobejrzane, tron w chmurach, na szczycie Mięguszowieckim. Kiedy nocką błyskało się, czy grzmiało — to Janosik mrugał na latawice, albo juhasów na bój zwoływał; gdy piersią sze­roką. westchnął, mówiono: wichr halny dmie! gdy pięścią w ka­mień grzmotnął, mówiono: grom bije! Na kij swojej ciupagi pioruny nawijał, uderzeniem topora głazy skalne rozbijał. Kró­lowi gór kłaniały się nizin władyki, w ciężkich chwilach o po- ratunck go prosząc.

Wykuł był sobie Janosik miecz żelazny, a zahartował w ogniu lasów, z których wielki stos ułożył, a oblał wodą Dunajcową, że kipiała dni siedem. On jeden tylko miecz ten udźwignąć mógł, bo wagi takiej był, że gdy raz oparł go o bok Krywa­nia, ten się pochylił i dotąd garbem na świat patrzy. Ale wszystkiemu jest koniec na tej ziemi: i szczęściu, i życiu, i mocy,

i sławie. I w oczy Janosika zajrzała śmierć. Ano, czas powró­cić do łona rodzicielki swojej! Na miecz swój spojrzał —

i westchnął.

— Nie urodzi się już drugi Janosik, by mógł pioruny w górach krzesać! — zaszeptal.

Czując się blizkim śmierci, na skalnej grani stanął, ostrzem

0 głazy miecz oparł i wtłoczył go po rękojeść w skałę. Skry się posypały, zagrzmiało we wnętrzu ziemi... Janosik nie żył...

Pobiegła gadka między lud górski o tem przedziwnem miecza schowaniu. Ten i ów z dziarskich juhasów na Orlą Perć pobiegł do miecza Janosikowego. Sto razy za rękojeść chwycił, ale daremna była fatyga: miecz się nie poruszył, schowany w pochwie skalnej. I dużo, dużo lat upłynęło. Mchy oplotły miecza głowicę, nikt go już nie szukał, nawet wspo­mnienie o nim się zatarło, tylko bajka pamiętała o tym prze­sławnym mieczu Janosikowym.

Nad szumnym Dunajcem stał murowany dwór pewnego szlachcica. Szlachcic trzy córy dorodne miał, które niby kró­lewny wychowywał, marząc o zięciach bogatych. Okrom tego dworu i kłapcia ziemi marnej, nie miał dóbr innych, a jednak dobrobyt był większy, niż u niejednego z magnatów.

Przed laty, przed laty przelatywał tędy sokoł-czarodziej, unoszący w dziobie swoim ziarnko jabłoni, wykradzione z ogrodu rajskiego. Ziarnko ono uronił w sadzie szlachcica. Po leciech kilku piękna jabłoń zeń wyrosła, bujne rodząca owocem Co­dziennie spadało jabłek trzy ze złota szczerego. Zbierały je córki szlacheckie, mieniały na grosz bieżący, który na zabawy

1 stroje trwoniły zaraz, o jutrze nie myśląc, boć wiedziały, że nazajutrz znów trzy jabłka utrzęsą. A gdy po śmierci ojca same paniami zostały, w pysze a dumie podniosły się tak wy­soko, że już nielada kto mógł próg ich domu przestąpić

i o żeniaczce pomyśleć. Był szlachcic, — zachciało się pana; był pan — o księciu pomyślały; zjawił się książę — w gło­wach ich królewic zamajaczył; zabłąkał się królewic — o synu cesarskim przebąkiwać zaczęły. Gdy z nich który o rękę po­prosił, takie stawiały warunki, że nie było sposobu ich wy­

konać: przenieś Giewont, wypij wody Dunajca, zatrzymaj w dłoni swej błyskawicę wiosenną.

— Szalenice! — mruczeli konkurenci, i odjeżdżali, wzdy­chający, nie tak może na siostry patrząc, jak na jabłoń o jabł­kach złotych.

Sokol-czarodziej pilnował owoców. Właściwie zbyteczna była straż, bo trzy jabłka tylko można było utrząść z pierw­szym dnia brzaskiem, a tego już siostry pilnowały; pień zaś drzewa był tak twardy, że gruchotały się siekiery, szkody żadnej jabłoni nie czyniąc. Ale sokoł pilnował owoców, bo rze­telnym on ich był właścicielem.

W Kościelisku mieszkał juhas młody, grom na kozice, strach na krzywdzicieli górskiego narodu. Niejeden raz już

o pannach szlacheckich słyszał i o jabłoni, rodzącej jabłka złote, które tak wszystkim smakowały.

— Ano — pomyślał raz był sobie — może te panny nie książąt piecuchowatych, nic królów laskonogich, jeno ju­hasów chcą?... Każą mi przenieść Giewont?... toć będę głaz znosił po głazie, a na chałupę im sypał, że wrzasną przestra­szone: »Co to takiego, Jędrek? — »A Giewont, moście panny, wam buduję!« — rzeknę, i wygram sprawę. Każą mi wypić Dunajec? Czemu nie? Zaniosę jaśnie wielmożne panny na sam szczyt Krzesanicy, gdzie orłów siedziba, i powiem: »Siedź­cie tu i patrzcie, jak se będę wodę Dunajcową smakował. Bez mojej pomocy nie zejdziecie, a ja nie rychło ją wy chlipię: może za rok, może za dwa!« Niech se teraz czekają na opróżnienie Dunajca! Każą błyskawicę w dłoń chwycić? Ou-wa! Jak trzasnę toporzyskiem o skały, a skrami sypnę, to strach chyci panienki, że poczną, niby wiatr, śmigać. A nie błyskawicą-li jest dziewka uciekająca? W garść jedną, drugą i trzecią... A jako-że teraz będzie, panienki moje?

Dobrej więc myśli był Jędrek — i, nie namyślając się

diugo, na dwór poszedł i powiedział, że żeniatym być chce

i że mu się panny podobały.

Ojej! co to było. śmiechu we dworze całym! Króle wice odjechali z niczem, a tu Jędrek do dziew szlacheckich się po­rywa!

— Przypatrzcie się mi ino — rzekł Jędrek. — Zali nie na schwał chłop ze mnie?

— A znasz warunki? — spytały.

— Giewont? Dunajec? Błyskawica? — odparł Jędrek,

i rzucił lekceważąco ręką.

Panny spojrzały na Jędrka, pokręciły głowami, później szu-szu pomiędzy sobą i tak rzekły:

— Ze skał pochwy wydobądź miecz Janosika, mieczem tym zetnij pień złotej jabłoni, a twoje-ć będą owoce; którą zaś z nas wybierzesz, także będzie twoja.

Żart nie żart, ale pannom, choć drwiły ze śmiałego ju­hasa, podobał się Jędrek; jeno on pomarkotniał, posłyszawszy

o mieczu Janosikowym. Tedy podbiegnie do niego z sióstr naj­starsza i rzuci w ucho:

— Wiem-ci ja z książek starodawnych, że na Orlej Perci, na grani tamecznej spoczywa miecz Janosika... Pamiętaj jeno, żem ci to ja powiedziała.

— Aha! chces juhasa — mruknął Jędrek do siebie.

Wtem druga siostrzyca podbiegnie i szepnie:

— Z opowiadań rodzica mojego wiem, że jeno o świta­niu, gdy rosy bujne grań operlą, przed pierwszym strzałem słońca grań zmięknie, i wtedy miecz wyciągnąć można... Po­mnij jeno, żem ci to ja powiedziała.

— To znaczy: mnie wybierz! — uśmiechnął się Jędrek.

Domyśliła się najmłodsza o spisku sióstr starszych, pod­biegła tedy do Jędrka i szepnie:

— Nie wierz siostrom! Każdaby ubiedz mnie chciała, a ciebie sobie wziąć... Przez Zawrat idź. Na prawo Świnnica,

na lewo Orla Perć będzie. Mówił mi pewien juhas stary, że, na Zawracie stanąwszy, trzy razy trzeba wykrzyknąć imię Ja­nosika. Jeżeli odkrzyknie, twój miecz. Jeżeli cisza będzie, na nic twój trud. A gdybyś chciał czekać dłużej, ciężki głaz cię przywali!./Zrób tak, a pomnij, żem ci to ja powiedziała.

Jędrek pannom ukłonił się nizko, a odchodząc, szepnął:

— A bo bezrybie u nich, abo z juhasa chcom zadrwić.

O świtaniu był już na Zawracie.

Huknął.

Odkrzyknęło.

— Dobra! — rzekł Jędrek.

Do Orlej Perci się zbliżył, do grani wskazanej.

Pojrzy.

Perlą się rosy, a najwięcej pereł onych przy rękojeści oręża Janosika. Ujął go za głownię i czekał pierwszego strzału słońca.

Błysnęło.

Jędrek szarpnął silnie i wydobył ze skał, jak z pochwy, miecz sławny.

— Idzie! idzie! — wołały panny, widząc Jędrka do sadu wchodzącego.

— A pamiętasz? — zawołały wszystkie trzy razem, pod­biegając do juhasa.

— Pamiętam! — odpowiedział — ino w^rpierw ściąć potrza on pień twardy, którego dotąd żadne toporzysko nie wzięło.

— Tnij! — odezwał się sokoł, na złotej jabłoni siedzący.

Rozległ się trzask głuchy... Jabłoń runęła, posypały się,

jak grad, owoce złote.

Jędrek zdjął z pleców wór ogromny i zaczął doń ładować jabłka zaczarowane.

— A teraz wybieraj! — zawołały panny.

— Ba! ale którą? — rzucił Jędrek, pakując złoto do worka.

— Jużci, że mnie! — krzyknęła pierwsza siostra.

— Dlaczego ciebie? — odezwały się dwie młodsze.

— Jam mu w^rskazala na Orlą Perć.

— Ja na rosj' obfitość.

— Nic by nie było bez krzyknięcia imienia Janosikowego— zawołała trzecia. — A to ja mu podałam!

— Zdradziłaś tajemnicę? — wrzasnęły dwie pierwsze.

— A wy?

— Ja co?

— Albo ja?

— A Perć? a rosa?

— Mnie weźmie!

— Mnie!

— Mnie!

I skoczyły do siebie z pięściami zaciśniętemi.

Jędrek tymczasem wszystkie jabłka pozbierał, wór na plecy zarzucił, kręcił głową i mruczał:

— To ci sekutnice!

Po chw^rili rzekł:

— Uspokójcie się, panny! adyć wybór do mnie należy.

— Tak, tak, tak! — zawołały.

■— Mnie W'eźmie, obaczysz!

— Jak rak świśnie!

— A ryba piśnie!

— Cichoj-ta! — krzyknął Jędrek. — U nas gaździny na polach se hukają, w chałupie milczą.

— Którą chcesz, Jędrek, którą? — wrzeszczały panny.

— Żadnej nie chcę — odpowiedział Jędrek z powagą,

i nim siostry opamiętały się, juhas za wrota wyszedł, a za nim poleciał sokoł-czarodziej.

Wtedy panny ogarnął strach wielki. Bez złotej jabłoni, bez złotych owoców, o które dobijali się książęta i królewice, co one były warte same przez się?...

Spojrzały na góry.

Jędrek szedł powoluśku, krok za krokiem, za nim leciał sokoł i śpiewał:

Na nic złote są jabłonie,

Na nic czarodziejskie drzewa,

Gdy przez serce wiatr przewiewa,

Jak liść suchy po wygonie.

Przypadkowych losów- dary Starczyć mogą nie na długo:

Trzeba własną żyć zasługą,

Własną pracą tworzyć czary!

Rozpłakały się panny, w mgłę się zmieniły, i snują się dotąd na tej ziemi na nic nikomu niepotrzebne.

OCZY UROCZNE.

Nad brzegiem Wisły stał piękny zamek bogatego Mści­woja. Dobry to był pan, lecz los go dotknął srodze. Za nie- odpokutowany jakiś grzech ojców został na samotność przez oczy swoje skazany.

Były to oczy uroczne...

Niech tylko na przedmiot jaki zapatrzy się dłużej, zły urok zaraz znak daje o sile swojej: kwiat więdnie, drzewo usycha, wody się burzą, zwierz z wyciem w zapadłe głębie lasu ucieka, człowieka choroba zabija lub inne jakie nieszczęście.

W promieniu mil kilku od zamku pana Mściwoja głucha rozlegała się pustynia. Nadaremnie kmieć pracowity harował dniami i nocami; nadaremnie cieszył się urodzajem, który tego a tego roku plennego zbioru łudził nadzieją: pan Mściwój wy­szedł na zamku swojego krużganek, powiódł oczyma dookoła...

i bujne zmarniało żyto, zeschły niewypełnione jeszcze kłosy jęczmienia, warzywa rdzawemi pokryły się plamami—i umarły. To zniszczenie straszliwe, jakie sprowadzały uroczne oczy pana zamku, znać było i na lasach, otaczających dwór jego. Tu dąb prastary, pamiętający jeszcze czasy Popielów, mający zdrowe korzenie i konary silne, zmarł nagle; tam modrzew o pniu ol-

OCZY UROCZNE.

brzymim, wczoraj pełen życia i zieleni, dziś suchemi zakleko­tał gałęźmi; brzoza biała, ta płaczka lasów, zeschłemi szeleści rózgami, przez które wiatr się przedziera i gwiżdże szyderczo: na tym dębie, na tym modrzewiu, tej brzozie, zatrzymały się były dłużej, niż zwykle, uroczne oczy Mściwoja. Lubił te drzewa, kochał nawet; chciał wzrok swój ich pięknością nasycić — i śmierć im przyniósł.

Razu pewnego, zwabiony pieśnią flisaczą, na zamkowy wyszedł krużganek. Wieczór był cichy, na falach igrało złoto zachodzącego słońca, po tem złocie płynęły berliny, szkuty i tratwy, a pieśń wraz z niemi. Pan Mściwój wpatrzył się, prze­jęty czarem wieczora. Wtem — bez wichru, bez burzy — skłę­biły się wody dotąd spokojne. Huk wstrząsnął powietrzem. Berliny i szkuty uderzyły o siebie, a fala wiślana pokryła wszystkie. Nie rozumiał nieszczęścia Mściwój, bo on nic nie wiedział o władzy oczu swoich, i sam się rzucił w głębinę, by ratować tonących. Niestety! uratowali się ci tylko, których on nic dotknął.

Znosili ludzie ten dopust Boży, nie wiedząc, skąd on przy­chodził. Aż oto gniewny wzrok pana zatrzymał się był na pa­chołku, nie spełniającym obowiązków swoich — i ten oszalał; innym razem spoczął na pięknej przodownicy, gdy szła na czele żeńców, śpiewająca: »Plon niesiemy, plon!« — i bić jej serce przestało; ten i ów zauważył, że nocą blaskiem fosforycznym świecą oczy Mściwoja... I pobiegła wieść głucha, wieść straszna a prawdziwa, że pan zamku ma oczy uroczne; że one to klę­ski sprowadzają na rośliny, zwierzęta i ludzi.

Wszczął się popłoch...

Lokaje opuścili kredens}'^-, pachołki stajnie i folwarki. I do­szło do tego, że w murach tych sam jeden tylko Mściwój po­został z wiernym, starym, nieodstępnym od lat dziecinnych Grzegorzem.

O czem ludzie dowiedzieli się później, Grzegorz oddawna

wiedział; Mściwój zaś nie rozumiał: dlaczego tak wszystko marnieje dookoła? dlaczego służba go porzuciła i cały dobytek jego na zatratę skazała? dlaczego, gdzie jeno okiem sięgnie, z pól, urodzajnych niegdyś, potworzyły się wydmy piaszczyste, a chaty wieśniacze aż płaczą z niedoli i nędzy?... Nieraz z trzo­sem grosza pełnym szedł, by pomódz gromadzie, tymczasem dzieci, niewiasty i mężczyźni umykali przed nim, jakby nie do­bry pan szedł do nich, lecz widmo zarazy. Pytany o to Grze­gorz milczał i ramionami wzruszał, sam zaś nigdy w oczy panu swojemu nie spojrzał. To unikanie przez Grzegorza wyroku pańskiego brał Mściwój za wyraz szacunku. Stary inaczej nie patrzał od lat tylu, jak przez spuszczone ku ziemi powieki.

Mściwoja zgnębiła ta niedola ludzka, to opuszczenie nie­zasłużone. Zamknął się u siebie i w samotności, ciszy i smutku przepędził lata długie. Czasami przez okna swojej komnaty spojrzał na mętne fale Wisły: widział tratwy płynące — i za­uważył, że, gdy zmuszone były mijać brzeg, na którym za­mek się jego wznosił, dziwny ruch na nich panował: bie­gali flisowie, na żerdziach rozwieszali płachty, które ich kryły przed wzrokiem jego. Mściwój wzruszył ramionami i już nie patrzał na Wisłę, ni na brzeg jej drugi... Co tam ujrzy?... Pia­ski, wsie smutne, pola nagie... Lepiej lasy zielone miłosnem obejmować spojrzeniem, w których powoli niezrozumiałe posu­wało się zniszczenie.

Pewnego razu Mściwój, znudzony życiem, złamany smut­kiem, wyszedł na krużganek zamkowy. Od lat tylu nie widział W^Tisły i brzegu jej przeciwnego, a już go znużyła martwa sza­rość drzew, umierających powoli.

Noc była — księżyc w pełni.

Ho! co on oświetli?

W^rsie smutne i wydmy piasków L

Nie — nie!

W blasku miesięcznym zaśnieżyły sady wiśniowe, zielenią

zbóż zakołysały się lany kmiece, a tyle nowych strzech zło­tem spojrzało, a na każdej z nich bocian gniazdo swe uwił!... Uczuciem radości napełniło się serce Mściwoja. Usiadł przy balustradzie i wpatrzył się w ten obraz sielskiej ciszy i dobro­bytu. Ach! nie wiedział, jak groźnem było jego ukazanie się dla tych, co w tej chwili spojrzeli na gmach zamkowy...

— Patrzy! patrzy! — pobiegł szept przerażenia.

Oczy Mściwoja świeciły, jak próchno, oczy straszne, utkwione w wieś szczęśliwą.

Błysnął płomień... zerwał się wichr — i pożar buchnął...

Nazajutrz już tylko zgliszcza i nagie kominy świeciły;

>z drzew wiśniowych opadł śnieg kwiatów, huragan piaskiem zasypał łany pszenne.

— Skąd ta klęska? — pytał Grzegorza Mściwój prze­rażony.

Stary sługa nie miał odwagi powiedzieć: to twoje oczy sprowadzają klęski i nieszczęścia. Kochał Mściwoja, jak dziecko własne.

Pewnej zimy, podczas zawiei śnieżnej, dało się słyszeć gwałtowne do wrót kołatanie. Ktoś zbłąkał się i szukał przy­tułku.

— Otwórz bramy!—krzyknął Mściwój. — Niech wreszcie * choć raz zblizka ujrzę twarz ludzką!

Grzegorz zawahał się, ale rozkaz był stanowczy.

Z dalekich stron jechał pan możny z córką prześliczną na święta do krewnych. Zaskoczyła ich zawieja. Z okrzykiem radości, z otwartemi rękoma przyjął Mściwój gości przygod­nych. Bawili dni kilka, hojnie podejmowani przez pana zamku.

Po tygodniu gościny, gdy wszyscy do snu się ułożyli, Mści­wój zawołał do siebie Grzegorza i, drżący od wzruszenia, rękę na ramię jego kładąc, rzekł wesoło:

— Grzegorzu!... minął czas utrapienia. Pokochałem córkę gościa mojego i pozyskałem jej wzajemność. Ciesz się, jak ja

się cieszę! Jutro mój ślub, ślub cichy, lecz będzie głośny od uderzeń serc naszych.

Uczucie strachu i radości zarazem wypełniło pierś sta­rego Grzegorza: strachu, bo te oczy uroczne śmierć wróżą małżonce młodej; radości, bo choć chwilę szczęścia ukochany pan jego mieć będzie. Nie wiedział, co miał rzec, jak postąpić... Wreszcie runął do nóg Mściwoja i rozpłakał się rzewnie, tak rzewnie, że i Mściwój serdecznemi zalał się łzami. Te łzy pana uradowały dobrego sługę, te łzy zmywały z oczu urok na czas długi. Gdyby on mógł płakać, codziennie płakać!... ale takie oczy nie płaczą nigdy prawie!

Ślub się odbył — i szczęście, krótkie szczęście weszło do domu Mściwoja.

Po kilku miesiącach pożycia, stary Grzegorz miał długą rozmowę z młodą panią. Mijał czas bezsilności uroku, oczy Mściwoja świeciły znów blaskiem fosforycznym,/Znać było prze­strach na twarzy słuchającej, gdy Grzegorz w ucho jej szeptał:

— Nic patrz mu w oczy! Ochroń jego i siebie od nie­szczęścia!

Dreszcz przebiegł po ciele młodej pani... Żona — ma nie patrzeć w oczy mężowi?...

A jednak tak było!...

Miała oczy śliczne, a Mściwój nie mógł już ich widzieć!... Ach! gdyby mógł zapłakać, ale on tylko cierpiał!...

Nadszedł dzień radości i smutku dla Mściwoja. W kolebce zakwiliło dzieciątko, ale matka ukryła je szczelnie przed wzro­kiem ojca. Nadaremne były prośby i błagania: Mściwój synka swojego nie widział.

— Potworek być musi, dlatego ukrywa go przede mną — szeptał zbolały.

Upłynął miesiąc jeden i drugi. W sercu Mściwoja nie- przemożona rozparła się tęsknota do niewidzianej dotąd dzie­ciny.

— Uśpię twą czujność, matko! —szeptał. — Niech będzie potworek, kochać go będę tak, jak ty kochasz.

I oto nocy pewnej szelest stóp cichych rozbudził czujnie śpiącą matkę.

— Kto tam? — spytała.

Szmer przycichł — i możeby usnęła, złudzona ciszą, gdyby nie dwoje jarzących oczu, zbliżających się w ciemności do ko­lebki dziecka. To idzie mąż, ojciec — idzie spojrzeć na synka urocznemi oczyma swojemi.

Zerwała się z krzykiem i skoczyła do kołyski.

— Dość tego! — zawołał Mściwój. — Chcę widzieć dzie­cko moje!

— Nie! nie! — zajęczała, osłaniając niemowlę piersią swoją.

Mściwoja gniew porwał. Dzieciątko było śliczne a matka je zazdrośnie przed okiem jego kryje..

— Pokaż mi dziecko l — krzyknął, silnemi chwytając ją ramiony.

Rozpoczęła się walka głucha, straszna, bezlitosna.

— Co za szaleństwo! — krzyknął, rzucając na ziemię, zwyciężoną.

— Nie patrz! nie patrz!... — ostatkiem sił walcząc, wo­łała nieszczęśliwa.

— Dla-cze-go? — ryknął.

— Twoje oczy zabijają...

Dreszcz strachu wstrząsnął Mściwojem.

— Mo-je oczy?... — wyszeptał.

— Schną lasy, pola, fale się burzą, ogień wsie trawi... ludzie szaleją! — wołała nieprzytomna z okiem utkwionem w jarzące się oczy męża.

— Mo-je oczy? —powtórzył, wpatrując się w żonę i dzie­cko, które ciche, spokojne, podobne do posążku marmurowego, leżało w nieruchomej kolebce.

BAJKI

4

Nagle krzyk straszny rozdarł powietrze.

Wpadł Grzegorz z lampką nocną — w piersi dech mu s^ę zatrzymał.

Nad trupem pani młodej, ochraniającej trup dziecka, stał Mściwój, sam, jak trup, blady.

— Moje oczy! — szeptał nieprzytomnie.

Grzegorz drżał, wśród ciszy nocnej rozchodził się szczęk jego zębów.

— Schną lasy, pola, fale się burzą, ogieti wsie trawi, lu­dzie szaleją... i ta... i ten — dodał, wskazując na zwłoki żony i synka — i ta... i ten... przez moje oczy, przez oczy moje... Grzegorzu! czy to prawda?!

— Panie mój, panie!... — wypadł jęk z piersi Grzegorza.

— Ha! — krzyknął Mściwój — i runął w drzwi, i znikł, jak wiatr. Grom tylko pobiegł za nim.

Całą noc szukał pana swojego sługa wierny. Nad ranem znalazł go w lesie z przepaską czarną na oczach.

— Panie! panie! — zawołał.

— Teraz już oczu moich nikt nie zobaczy — szepnął Mściwój. — Ta przepaska czarna na wieki spoczęła na nich!... Czuję, że las pachnie, ale go nie widzę, słyszę uginających się szmer gałęzi, ale nie wiem, kto je potrąca: ptak czy człowiek?...

— Młoda dziewczyna na jagody wyszła — odpowiedział Grzegorz.

— Gdzie ona?

— Tam!

Mściwój dotknął przepaski.

— Nie zrzucaj jej, panie... nie zrzucaj! — zawołał stary.

— Moje oczy nikomu już nie zaszkodzą — rzekł Mściwój.

Zdjął przepaskę i zwrócił się do Grzegorza.

Dwa straszne, krwawe, głębokie doły spojrzały na sługę wiernego.

— Jezus!... — krzyknął Grzegorz.

— Zakopałem je pod gruszą Maćkową na odpoczynek wieczny — dokończył Mściwój.

Wieść o wydarciu sobie oczu przez Mściwoja rozbiegła się szybko po całej okolicy i wielką radością napełniła serca wszystkie. Zabrzmiały pieśni flisacze, śpiewj¹' żniwiarzy, wesoły kosiarzy śmiech. Zazieleniły się łany, zakwitły sady wiśniowe, w gumnach kmiecych plenne posypały się ziarna; tylko Mści­wój nie widział radości świata, pogrążony w nocy wiecznej i wiecznej żałobie. Po kilku leciech zleciał anioł pokoju i po­żądaną śmierć mu przyniósł. W starym zamku nad Wisłą po­został Grzegorz samotny. I on chciał śmierci, ale śmierć nie przychodziła. Mijał rok za rokiem, a on żył i żył.

Razu pewnego, błądząc po lesie, zbliżył się do gruszy Maćkowej. Przypomniał sobie, że tutaj spoć żęty oczy uroczne Mściwoja- O! gdyby mógł je raz jeszcze, raz dstatni zobaczyć!... Ale proch z nich, pył!...

Ukląkł i zaczął dłońmi rozkopywać miejsce, gdzie spo­częły te oczy.

Nagle blask go oślepił...

Nie proch, nie pył, lecz dwoje oczu jarzących spojrzało z grobu swojego.

Grzegorz pochylił się i wpatrzył w te dobre, a tak nie­szczęśliwe oczy. Coś go pociąga, jakiś czar ziemi, nieprzemo- żony sen — ostatni, upragniony sen śmierci.

Otrząsły liście drzewa i okryły swym puchem miękkim wiernego sługę. Wiatr nawiał piasku drobnego i usypał mogiłę

4*

SKARB WOJEWODZIŃSKI.

Pan wojewoda Czachórski nie należał do tych ludzi, któ­rzy, mając grosiwa sporo, sypią niem na prawo i na lewo bez miary i potrzeby. Sknerą nie był, tymczasem dlatego, że nie był rozrzutny, za sknerę ogłosili go niektórzy, zwłaszcza służba, która, choć wynagradzana była sowicie i po przyjaciel­sku traktowana, podejrzewała pana swojego o skarby Krezu- sowe, jakimi mógłby się przecie choć w części z nią podzie­lić. Źródłem tych podejrzeń była pewna piwnica zamkowa, od której pan wojewoda klucze przy sobie nosił i nawet rodzo­nemu synowi ich nie powierzał, do piwnicy sam chadzał zawsze, zamykając drzwi szczelnie za sobą, bawił w niej długo, a gdy opuszczał tajemniczą kryjówkę, powracał wesoły, rozpromie­niony, uśmiechający się do wszystkich, szczególnie do dwóch ulubieńców swoich, pana Macieja Pitraszki i Bartłomieja Szar- bańskiego, służących mu wiernie od lat trzydziestu bez mała i wyróżnianych od innych dworzan. Ci właśnie ulubieńcy naj­więcej podejrzewali zgrzybiałego już wojewodę, że musi do tej piwnicy złoto znosić, beczki dukatami wypełniać i, jako to u niektórych skąpców jest we zwyczaju, w ziemi skarb swój

SKARB WOjEWODZIŃSKI.

zakopywać, by nawet po jego śmierci żadnego zeń zysku lu­dzie mieć nie mogli.

Było-li tak, czy nic było, nikt na pewno o tem nie wie­dział. Częste odwiedzanie piwnicy tajemniczej mogło różne do­mysły nasuwać, ale skądby pan wojewoda miał złota tyle, by aż nicm mógł beczki wypełniać — to nie zdawało się prawdo­podobne. Majątek miał duży,. lecz nie Radziwiłłowski wcale; wiedząc zaś, że oko pańskie konia tuczy, sam wszystkiego do­glądał, co trudno mu było za złe brać; w wydatkach swoich zastosowywał się do znanej maksymy: »Pamiętaj, rozchodzie, żyć z przychodem w zgodzie« — i od niej na krok jeden nie od­stępował. A przychód musiał być duży, bo szpital w Czachórce postawił, kościół odnowił, proboszczowi dom zbudował i rok rocznie datkiem obfitym służbę i ofieyalistów obdarzał, zwła­szcza Macieja i Bartłomieja, których szczególnej opiece synowi swojemu polecał, gdyby go nagła śmierć z ziemi zdmuchnęła.

Pitraszka i Szarbański wiedzieli dobrze, że drugiego ta­kiego pana i przyjaciela nie znaleźć już im na świecie. Odpła­cali mu więc przywiązaniem i wiernością bezgraniczną, i jeno piwnica owa spokoju im nie dawała i była niby poszeptem szatańskim, zatruwającym spokojne dni ich żywota. Im pan wo­jewoda częściej do swojej kryjówki zazierał, tem większa cie­kawość piekła Macieja i Bartłomieja: co on w niej robił?... Nieraz — to jeden, to drugi — po zatrzaśnięciu drzwi piw­nicznych, podkradał się do nich i, ucho ciekawe do grubych desek dębowych przyłożywszy, najwyraźniej słyszał, jak złoto brzęczało. Być może, że było to złudzenie słuchowe, że wyo­braźnia, wciąż jedną myślą podniecana, wytwarzała obrazy niebywałe, ale pan Maciej wyraźnie brzęk złota sfyszał, pan Bartłomiej łopatę nawet widział, którą Czachórski czerwieńce zgartywał i zsypywał do beczek objętości niezwykłej.

— Niby nie krzywdzi a krzywdzi — zaczął przebąkiwać Pitraszka.

— Da nam czasami w podarunku po dziesięć czerwonych złotych, a mógłby dać po sto — mruknął Szarbański.

— Co asan prawisz: po sto? — oburzał się Pitraszka.— Obrachuj-no tylko, ile tych setek w beczce takiej pomieścić się może, to i parę tysiączków nam ofiarowanych nie zubożyłoby starego sknery.

— Lęk mam — szeptał Maciej — że, jeżeli stary ze mrze nagle, to wojewodzie, nic nam z tych skarbów ojcowskich nie udzieli.

— Ni on, ni my złamanego nie zobaczymy szeląga... Za­kopie, w ziemię zakopie złoto wszystkie.

— Nie można na to zezwolić!

— Nie można!

I zaniepokojonym myślom Macieja i Bartłomieja nasuwały się różne sposoby, któreby przeszkodziły ostateczności podobnej.

Pewnego późnego wieczora, gdy usnął dwór cały, jeno Ma­dejowych i Bartłomiejowych powiek sen się nie imał — jakieś ciche, ostrożne stąpanie na korytarzach zamkowych posłyszeli ulubieńcy wojewody.

— Idzie!

— Idzie! — zawołali jednocześnie prawie Pitraszka i Szar- bański.

Wyjrzał wnet jeden, wyjrzał drugi — i zobaczyli, jak w nocnej odzieży, z mycką na głowie przesuwał się cicho pan Czachórski, kierując kroki swoje ku tajemniczej piwnicy. W pal­cach trzymał zapaloną łojówkę, którą drugą ręką osłaniał od przewiewu; brzęk dwóch kluczów rozchodził się cicho w pustce korytarzowej, papucie na nogach tłumiły i tak już chód ostrożny

— Dwa klucze — szepnął Maciej.

— Dwoje drzwi tam być musi — dodał Bartłomiej.

Nie strzymam, podybam za nim — bąknął Pitraszka.

Oby tylko stary nas nie zobaczył, a nie posłyszał ry­pania butów — odpowiedział Szarbański.

— Obawy niema, by dojrzał nas, bo niedowidzi stary, a i słuch mu już nie dopisuje. Dla większego bezpieczeństwa jednak buciska zdejmiemy i w onućiach podybamy za nim.

Myśl ta podobała się Bartłomiejowi. Przykucnęli więc do ziemi i rypiące pozdejmowali obuwie.

Pan wojewoda, zgarbiony, trzęsący głową siwą, posuwał się naprzód. Za nim, w odległości kroków dwudziestu szli Szar- bański i Pitraszka. Stary, przeszedłszy wzdłuż korytarz zam­ków}’, po schodach kręconych spuścił się do podziemia i znów się zagłębił w szyję wązkich murów. Doszedł do drzwi pi­wnicznych... Otworzył... Wszedł... Przymknął — ale nie domknął. Zwykle ona wędrówkę swoją w dzień jasny odbywał, teraz noc była, noc głucha. Nie spodziewał się, żeby go ktobądź mógł śledzić. Przez długą szparę podwoi niedomkniętych mi­gotało blaskiem czerwonym oddalające, się światło łojówki.

Poskoczył wnet Maciej, za nim Bartłomiej. Otworzyli drzwi cicho i wsunęli się obaj do niewidzianego dotąd pod­ziemnego korytarza, i przykucnęli w małem zagłębieniu wil­gotnych i omszonych murów. Pan wojewoda, nie spodziewając się zasadzki, szedł dalej. Doszedł do drzwi drugich, zatrzymał się i suchymi palcami zaczął ściany bocznej dotykać, to przy­patrywał się czemuś, zbliżał, to oddalał świecę, wreszcie coś znalazł, niewielką wypukłość jakąś, którą mocno nacisnął.

Trzasnęło...

Drzwi, a raczej płyta żelazna, osłaniająca wejście, uniosła się do góry. Zaczerniała głębia ciemna, piwniczny chłód po­wiał, aż zakołysał się płomień świecy i długim zamigotał ję­zykiem. Przy słabym blasku łojówki pan Maciej dostrzegł, sto­jącą na podkładach dębowych, beczkę dużą.

Wojewoda próg przestąpił, znów się zatrzymał, znów ręką ściany dotknął, i płyta opadła.

— Widziałeś? — szepnął pan Maciej.

— Palcem dotknął, i ściana się rozwarła — rzekł Bar­tłomiej.

— Ja o beczce mówiłem.

— Jej nie widziałem... Snadź w tej chwili zamigotała była świeczka płonąca.

— Jejej, jaka beczuła!... niczem przy niej pani starościna Bandrowska! a ściska ją kutych obręczy dziesięć.

— Złotko! złotko! — mruknął pan Maciej.

— Nie można pozwolić, by skarb taki w ziemię zako­pał — rzekł Bartłomiej.

— Nie można! — odparł Maciej.

Lękając się, by obecności ich nie zauważył wojewoda, który, po podniesieniu płyty, frontem do nich stanie, wysunęli się cicho, coś szepcąc, nad czemś się naradzając, snując może jakie zamiary niegodne/ Sfyszeli powracającego wojewodę, jak, oddychając ciężko, wspinał się po schodach kręconych; jego kaszel suchy, chód nierówny, astmatyczny oddech piersi, pó­źniej zatrzymanie się nagłe i — łoskot upadku.

Drgnęli...

Zimny dreszcz przeszedł im po grzbietach.

Zali to głaz jaki runął, czy może... może śmierć nagła podcięła słabe nogi wojewody?...

Wyjrzeli na korytarz.

Tak!... to wojewoda leżał, długi, blady, nieruchomy...

Pan Maciej chciał krzyknąć na alarm, ale Szarbański za rękę go ścisnął.

— Pst!... pstL Umarłemu ni medyk, ni kadzidło żadne nie pomoże — zaszeptaf.

— Nie pomoże! — westchnął pan Maciej.

— Gdy klucze zaś weźmie pan wojewodzie — ciągnął Szarbański — nie dostaniemy już ich nigdy... Rozumiesz?

Pan Maciej wytrzeszczył oczy na mówiącego.

— Aha! — rzucił po chwili.

Zrozumieli się.

Nie o ratunku, któryby się zresztą na nic już nie przy­dał, bo pan wojewoda na serce cierpiał i umarł na serce — myśleli w tej chwili dwaj ulubieńcy zmarłego. Jeden za klu­cze, drugi za łojówkę chwycił, potrącili nawet zewłok swojego dobroczyńcy, i pomknęli szybko do tylko co opuszczonych drzwi tajemniczej piwnicy. Nic, nic im teraz nie przeszkadzało w speł­nieniu zamiarów grzesznych. Noc głucha, zamek śpi, śpi i pan wojewoda na głazach twardych korytarza, nieprzebudzonym śpi snem.

Dopadli do drzwi.

Zamek trzasnął, drzwi otworzyły się.

Przymknęli je napowrót i poskoczyli' do ściany, żelazną płytą zamkniętej. Zauważona w niej wypukłość, której palcem pan wojewoda dotknął, snadź poruszała maszyneryę misterną, która ciężką podnosiła zasłonę...

Tak, tak!

Dotknęli...

Płyta podniosła się.

Serce Pitraszki grzmotnęło, niby młot kowalski, pan Bar­tłomiej nie mógł tchu złapać. Przy migocącym płomyku ło- jówki dojrzeli beczkę, na podkładach stojącą, przy niej garniec zwilgotniały, dalej kilof...

— Widzisz?... kilof!... — odezwał się pan Maciej. — Snadź, przewidując koniec swój, zamyślał stary o zakopaniu skarbu.

Chwycili obaj za wątory i szarpać beczkę i targać po­częli, ale żelazne obręcze nie pozwoliły rozejść się klepkom, mocno przywartym do siebie. Wtedy Bartłomiej za kilof po­rwał i grzmotnął nim z całej siły w okucie. Głuche echo po­biegło wzdłuż korytarza, zakończone uderzeniem — gromu!

— Jezus Marya! — wrzasnął nagle pan Maciej.

— Czego tak wrzeszczysz? — Bartłomiej zawołał.

— Płyta żelazna zapadła — wyjąknął Pitraszka, blady jak trup.

Skoczyli do zasuwy. Szukali wypukłości w ścianach. Ra­mionami podpierali, ale żelazna płyta nie drgnęła nawet. Chwy­cili za kilof i w szale przerażenia tłuc zaczęli w zaporę, chcąc zamek rozbudzić, lecz daremne były ich wysiłki. Grube mury podziemia tłumiły głos wszelki; grób zaś nie puszcza swych ofiar, a zamknął ich — grób!...

Strach! strach! strach!...

— Nie lamentuj asan—rzekł po chwili Szarbański, pierw­szy do przytomności przychodzący. — Tam, w niszy, jakiś kartelusz mi błysnął... Może w nim znajdziemy opis sposobu wydobycia się z tej jamy.

Maciej z rąk towarzysza wziął dopalającą się lojówkę, Bartłomiej po kartelusz sięgnął, zapisany ręką wojewody.

— Co tam jest? co? co?... — głosem drżącym Pitraszka pytał.

— Nie trzęś się, bo świeca miga, litery skaczą, a tam coś o nas jest pisano.

Pitraszka z wielkim wysiłkiem woli spokój zachował, Bar­tłomiej przytknął nos do papieru i czytał:

Dodatek do mojego testamentu.

»Wiernym sługom moim: Maciejowi Pitraszce i Szarbań- skiemu Bartłomiejowi, beczkę miodu, syconego ręką moją wo- jewodzińską, 50 lat żywota dziś kończącego, zapisuję, aby wie­dzieli, iż za wierność pamięcią płacę, za zacność następującym kodycylem: Aby wyżej wymienieni Maciej Pitraszka i Szar­bański Bartłomiej w starości swojej spokój mieli i utrzymanie dostatnie, każdemu z nich po 10.000 złotych czerwonych za­pisuję, które po mojej śmierci wypłacone im zaraz zostaną przez J. W. kasztelana Wojnicza, na którego to dobrach suma ona jest legowana. A prosząc imć panów Macieja i Bartłomieja

<

o pamięć o duszy mojej, z za grobu im serdeczne pożegnanie posyłam. Amen!«

Kartelusz wypadł z rąk czytającego. Maciej drżał, aż zęby szczękały. Łojówka dopalała się, mrok głęboki zalew^rał piwnicę.

— Pamiętał o nas, a my... — szepnął Maciej.

— Wierzył nam, a my... — jęknął Bartłomiej.

— Patrz! — wrzasnął nagle Pitraszka.

— Jezus Mar}⁷a! — wybełkotał Szarbański.

Utkwili oczy przerażone w jeden z kątów piwnicy, gdzie zarysował się cień w^rojcwody... zbliżył się, westchnął — i znikł.

Maciej i Bartłomiej runęli na ziemię.

Cisza, przerywana tylko jękiem grzeszników, grozą zbli­żającej się śmierci z głodu, beznadziejnością ratunku. A na ko­rytarzu zamkowym leżał wyciągnięty trup wojewody, sa­motny, opuszczony, zapomniany przez sługi niewierne.

GRZEŚ NIEDORAJDA.

Było trzech braci: dwóch mądrych a jeden głupi. Może w rzeczywistości Grześ nie był tak głupi, jak to o nim sze­roka wieść głosiła, ale Wicek i Wacek, choć się za mądrych uważali, złymi byli braćmi, bo nietylko, że ciągle śmieli się z głupiego Grzesia i jego wymowy szepleniącej, lecz i różne niegodziwe figle mu płatali, że Grześ ani zasnąć spokojnie nie mógł, ani obiadu zjeść, ani nawet Panu Bogu ze skupieniem się pomodlić. Nocką, zaledwie zachrapał w komorze, a już mu z pułapu woda na nos kapać zaczynała; nie mogąc sobie z tą kąpielą nieproszoną poradzić, do sieni się wybiera, ale zaledwie na progu stanął, jakieś licho w oczy mu piaskiem sypnęło, że obiema rękoma za łeb się chwycił; oczu nie przetarł jeszcze a tu wyciągnięty sznur drogę mu przeciął, a szpony jakieś za łydki chwyciły, szczypią, targają i rwą.

— Siła niecysta! — szeptał do siebie Grześ nieszczę­śliwy, a źli bracia w kułak się śmieli i dalej wyprawiali harce swoje niegodziwe.

Ojciec tych trzech synaczków miał chałupę niezgorszą

i pólka spory kawał, gdzie dorodne żytko się pleniło, i młyn,

GRZEŚ NIEDORAJDA.

terkocący wiecznie, nad rzeczką, który mu z mieliwa niezły dochód przynosił, i winnicę na stoku wzgórza, ku południowi zwróconą, z której wino, gdy się wystało a popracowało dobrze, rozbierali sąsiedzi za grosz gotowy. Lecz stary to był człek, uczciwie spracowany, trochę ślepy i trochę głuchy, co było powodem, że nie bardzo wiedział, jak się jego synaczko- wie sprawowali, częściej zaś widując Grzesia przy sobie i wię­cej od niego posług mając, lepsze trochę miał o nim mniema­nie, niż o mądrym Wacku i Wicku. Dziwił się także, że Wa­cek i Wicek to to, to owo do zarzucenia Grzesiowi mieli, Grześ zaś nic nigdy o braciach swoich nie mówił i kochał ich

i poważał, jako starszych i mędrszych od siebie.

— Dlaczego wy, synaczkowie, tak mało ze mną przeby­wacie, a Grześ ciągle prawie? — pytał.

— Bo Wicek porządku w młynie, a ja w polu i winnicy pilnujemy —• odpowiadał Wacek. — Grześ zaś, panie ojcze, do niczego jest, to może przesiadywać przy tobie i podlizy­wać się.

Co prawda, to starowina sam wszystkiego doglądał w mły­nie, w polu i w winnicy, przez Grzesia prowadzony, bo nogi mu już trzęsły się od starości, a że przygłuchy był, nieraz, gdy młyn nagle nierówno zaterkotał: »Co, panie kochany?« — pytał, myśląc, że go ktoś z boku zagabał, a że i wzrok mu nie dopisywał, to nieraz przydrożnemu słupowi się ukłonił, za księdza plebana go biorąc, a razu pewnego: — »Co słychać u pani dobrodziki?« — srokatą krowę zapytał. To wszystko było prawdą, ale o podlizywaniu się Grzesia nic a nic nie wiedział.

Że człek wiekować na ziemi nie może, zamyślił był stary ojciec, za życia jeszcze swojego, by potem swarów żadnych nie było, majątek pomiędzy synów rozdzielić.

— Ty weźmiesz pólko, ty młynek, a Grześ winnicę — powiedział raz był.

/

— Nie da sobie z winnicą Grześ rady, panie ojcze — od­powiedzieli bracia.

— To mtynek mu dam.

— Niedługo w ręku Grzesia mleć będzie — odparli.

— To pólko weźmie.

— I wnet zachwaści, panie ojcze, niezdara taki!

Starowina w głowę się podrapał, do Grzesia się zwrócił

i rzekł:

— Cóż ty o tem wszystkiem myślisz, głuptasku?

— Das ociec, to wezmę, a nie das, toć wyrzekać i tak na ciebie nic bende — odrzekł Grześ.

— Pierwszy raz mądrze powiedział! — zawołali bracia uradowani.

Stary pokręcił głową.

— Mądrze czy nie mądrze — szepnął —tego nie wiem! ino wiem, że poczciwie.

Po chwili znów się ozwie:

— Trzeba, mili synaczkowie, żebyście o żeniaczce już po­myśleli

— Ja jużem pomyślał —■ rzekł Wacek.

— Proszę, proszę!

— Upatrzyłem sobie pannę ze dworu. Białych i żółtych pieniędzy ma wbród.

— Patrzcie! patrzcie! — pokręcił głową starowina. — A ty? — do Wicka się zwrócił.

— Mnie pachnie, tatulu, wojewodzianka.

— Wodzianka? — spytał ojciec, przykładając dłoń do ucha — jaka? z porzeczek czy agrestu?

— Wo-je-wo-dziaanka, tatusiu!—krzyknął Wicek w ucho ojcowskie. — Niewidzita jej murowanego pałacu pod lasem? — dodał, palcem na puste pole wskazując.

— Pałac murowany?... Nieźle, nieźle! — mruknął stary.— A ty, Grzesiu? — spytał.

— Widzę tatulu, co mnie braciskowie ślicną królewnę zostawili.

— Ot głuptas! — krzyknęli obaj bracia.

— Ale mądrze powiedział — rzekł stary.

Zaniepokoili się jednak bracia. Kto wie, czy Grzesiowi

królewna jaka w oko nie wpadła?... A trzeba wiedzieć, że ani Wacek panny ze dworu, ani Wicek wojewodzianki nie wi­dzieli, tumanili jeno starego ojca ożenkiem bogatym, by prę­dzej módz wyłudzić od niego pólko, winnicę i młyn. Wzięli tedy Grzesia na stronę i o królewnę pytali, ale on im rzekł, że to tak jakoś z ich rozmowy wypadło. Poznali się bracia na żarciku głupiego Grzesia i mocno urazili się o to.

— Patrz, jaki mądral! — mruknęli do siebie.

Nazajutrz poszli do młyna i, usiadłszy nad łotokami, za­częli przemyśliwać, jakąby to nową psotę mu wyrządzić?... Ty­siąc konceptów do głowy im przychodziło, ale i ten zły i ten niedobry, bo choć mądrzy byli, nic takiego nie mogli wymy­ślić, czegoby już na biednym Grzesiu nie wypróbowali.

— Pokażmy mu królewnę piękną — rzucił nagle Wacek.

— A skąd ją wziąć? — Wicek spytał.

Wtem przed młyn wóz skrzypiący zajechał, z którego, stękając a kaszląc, wysiadła na ziemię baba stara.

— Jest królewna! — zawołał Wacek. — Ubierzem ją w złotą, papierową koronę; czerwoną chustę, niby płaszcz kró­lewski, na ramiona zarzucimy, podbijemy plótnianką, w czarne ogonki malowaną, co Grześ za gronostaje weźmie, zamiast zaś berła, wsadzimy babie w łapę kijek, na kartofel nadziany.

— To ci koncept! — wykrzyknął uradowany Wicek —

i wołać na babę zaczęli, by przyszła do nich.

Gdy bliżej jej się przypatrzyli, nie mogli powstrzymać się od śmiechu. Łysa, stara, pokurczona, z garbem na plecach, z bielmem na oku, z nosem jak hak, bez zębów', wiedźma Ły- sogórska — i koniec!

— Cy to panice od młyna? — spytała szepleniąc.

— W sam raz połowica dla Grzela! — zaśmieli się bracia.

— Memu zmarło się latoś, jeżeli panickowie o mego Grzela pytajom — westchnęła baba.

— A coście przywieźli do młyna? urodę waszą? — za­śmiał się Wacek.

— Nie żartujcie, panickowie, z babiny niescęśliwej, która kwatereckę ino żytka do zmełcia przywiezła.

— Nie żartujemy, babciu! — rzekł Wacek. — Ślicznotka z ciebie prawdziwa!

Baba się obruszyła.

— Ej, zartowniki, zartowniki paskudne!

— Nie zartowniki, jeno czarodzieje. Królowę zrobimy z ciebie, tylko ubierz się, babo, wedle gustu naszego i smaku, a damy ci i królewica, jak teraz złotych kilka na początek dajemy.

— Złotówecki! złotówecki! — zawołała uradowana baba.

Targ w targ i babula przekupić się dała. Zaraz ją po

królewsku przebrano i do blizkiego lasu kazano iść, gdzie na przybycie Grzesia czekać miała pod drzewem umówionem; ale baba uparła się i wlazła w pień wierzby spróchniałej, gdzie, siedząc przykucnięta, do szalonego śmiechu pobudzała zbytni- ków. Czy się poruszy, czy podskoczy: cha-cha-cha! rozlegało się po lesie, bo prawdę rzec, świat dotąd takiego czupiradła nie widział.

Przed zachodem słońca przyszli bracia do Grzesia i po­wiedzieli mu szeptem, że w lesie cudna czeka królewna na niego.

— A kpiłem, braciskowie? — odezwał się Grześ urado­wany.

Bracia w kułak prychnęli na samą myśl krotochwili spo­dziewanej.

Poszli tedy do lasu, do wiadomej wierzby się zbliżyli,

z której zaraz siedząca tam baba wylazła i mizdrzyć się, a dy­gać, a drygać zaczęła do Grzesia. Co się ruszy, to bracia za boki się biorą a jęczą od śmiechu, Grześ zaś oczy wybałuszył

i patrzy, patrzy, jakby oczarowany widowiskiem, wreszcie ręce jak do pacierza złożył i:

— Ślicności moje! — zawołał.

Wicek na ziemię się położył i nogami przebiera, taki nim śmiech szalony podrzuca; Wacek nie śmieje się, lecz już ry­czy, jak wół, a Grześ oczu od baby oderwać nie może i szepce w zachwycie:

— Raju! maju! a tom-ci takiej piękności nie widział jesce!

I do gęby się wziął.

Tu już bracia wytrzymać nie mogli i tarzali się po ziemi od śmiechu, a Grześ w gębulę cmoka babulę i mówi:

— Uuu... miód!... miodek!... nad słodkościami słodkości!...

Wicek i Wacek wybiegli z lasu, oszaleli z radości, że im

się krotochwila udała.

Nazajutrz, o tej samej godzinie, Grześ kapelusz na głowę nałożył i z izby się zabierał.

— A dokąd? — spytali zaraz Wicek i Wacek.

— Do wierzby, braciskowie! — odpowiedział.

Bracia w śmiech, ale Grześ na nic nie zważał i, jak opę­tany, pobiegł do lasu.

Na drugi dzień — to samo, to samo na trzeci, czwarty; aby jeno słoneczko ku zachodowi się zniżyło, czterema wołami Grzesia nie zatrzymać.

— Co mu jest? — spytał ojciec.

— W suchej wierzbie się zakochał, tatulu — odpowiedzieli niegodziwcy.

— A jak tam z twoją panną z dworu, Wacusiu?

— Jużem od niej złoty pierścionek otrzymał.

— Az twoją wojewodzianką, Wicusiu?

eujKi

*

- — Na zapowiedź już dałem.

— Czas.mi już teraz o testamencie pomyśleć — rzeki ojciec.

— Czas, czas, tatusiu! bo ci lada dzień po synowej przy­wieziemy — zawołali uradowani bracia.

Tymczasem Grześ codziennie do lasu biegał. Deszcz nic deszcz, pioruny nie pioruny, nie skrewił babie swej ni razu, a bracia po dwa złote płacić jej musieli.

Nie podobało się to już braciom.

— Wacku! — rzekł Wicek.

— Co, Wicku? — Wacek zapytał.

— Trzeba przy drodze Grzesiowi stracha postawić, by do lasu nie chodził, bo za drogo nas ta baba kosztuje.

— Wiwat strach! — krzyknął Wacek.

Zrobili stracha, postawili w dołku przy drodze, którędy Grześ musiał przechodzić.

O zmierzchu, jak zwykle, Grześ wybrał się do lasku, ale już piszczałkę wziął z sobą, widocznie, że babie grać będzie

i śpiewać: »Rosła kalina z liściem szerokim...« Z Grze­siem Wicek i Wacek się wybrali.

Idą, zabawiają rozmową Grzesia, by nie odrazu stracha zobaczył. Aż oto, na zakręcie drogi, pod lasem, wedle cmen­tarza, Grześ zatchnął się nagle i stanął. To samo Wicek i Wa­cek zrobili. Grzesiowi włosy dębem się podniosły, a oczy na wierzch zaczęły wyłazić. Wtem za ramię Wacek go chwycił

i rzucił w ucho:

— Źle z nami!... martwieć wstał z grobu! Tu przed cmen­tarzem spoczywa zbój zakazany, którego rozbroić może tylko muzyka śliczna. Ty ślicznie grasz, Grzesiu. Zagraj mu: »Rosła kalina« — a graj, dopóki z Wickiem nie wrócę i nie przy­niosę wody święconej. Graj, bez ustanku graj! a z oczu upiora tego nie spuszczaj, bo śmierć czeka!

Grześ wytrzeszczone oczy utkwił w straszydło nieruchome,

dudkę do ust przyłożył i zaczął »Kalinę« grać. Figlarze umknęli, śmiejąc się do rozpuku, a przez pola i niwy dzwo­niła »Kalina o liściu szerokim«.

Przy młynie zatrzymali się, siedli nad łotokami, spuścili nogi ku wodzie i czekali zaciekawieni, co z tego będzie? Sie­dzą, słuchają, a Grześ gra i gra, coraz ciszej, melancholijniej, jakby sił już brakło biedakowi. Gwiazd}'- wyprysnęły, księżyc wzeszedł, już we wsi psy się uśpiły, a »Kalina« wciąż liście swoje rozwiewa, zmienione w dźwięki dudki Grzesiowej... Wre­szcie rozwiała, i było cicho jak makiem siał.

Wicek i Wacek czekali na powrót Grzesia, który pewni­kiem, nogi za pas założywszy, bieży już ku nim. Czekają go­dzinę, czekają dwie — Grzesia niema i niema. Zaniepokoili się tedy, idą... i cóż widzą?

Strach stoi nienaruszony, a koło niego leży Grześ. Dudka z dłoni omdlałej wypadła, a on śpi sobie w najlepsze. Snadź zmógł go sen przemożny i z nóg zwalił.

— Wacku! — rzekł Wicek. — Idź ty do lasu i powiedz babie, żeby już nie przychodziła po złotówki, a ja w stracha wlezę i zacznę ryczeć, jak wół. Grześ się obudzi i ruszy jak lis szczwany, a my o nowym figlu pomyślimy.

Jak rzekł, tak zrobił. Wacek do lasu dojść jeszcze nie zdążył, jak już wole ryczenie posłyszał; później: szast-prast!...

i czyjś bieg przyśpieszony. Patrzy, a to pomyka Grześ, jeno nie do chaty ojcowej, lecz prosto do lasu, do wierzby swojej.

— Stój! stój! — zawołał Wacek. — A co tam o strachu twoim słychać?

— Oj, bracisku, bracisku! gdybyś ty był uwidział, tobyś się litował nade mną, taka okropność się działa. Gram-ci ja sobie, gram! a oka ze stracha nie spuscam, a on stoi, kieby martwy i ani ocyskami porusy. Widno, co jemu »Kalina« się spodobała i piekne granie moje. Ale mi palce posłuchu odmó­wiły a spać się tak zachciało, zem, jak drewno, rypnął na zie-

5*

mię. Tedy pan strach, zły widno za to, co mu juz »Kaliny« nie gram, nuz ryceć, za boki mnie sarpać, a scypać, a tarmo­sić niemiłosiernie. Tedy mnie cierpliwości zabrakło. Jak odwinę prawicę a lunę w pysk — ten bęc o ziemię i tchu się niegod­nego pozbył.

Wicek za łeb się chwycił.

— I cóżeś ty _Azrobił dobrego? — wrzasnął.

— Stracha zakatrupiłem!

— To Wacek był, nie strach żaden! — krzyknął Wicek.

— O, la Boga! — zajęczał Grześ przestraszony. — I ce- muześ mi o tem nie powiedział wceśniej, bracisku?

Skoczyli do rozstaju.

Wacek leżał w dołku, gdzie strach był wkopany, ale żyw był, jeno oba policzki spuchnięte miał niemiłosiernie. Wicek zaczął obmacywać stękającego Wacka, a Grześ spytał:

— Cy ty zyjes, bracisku?

— Dam ja ci! — wrzasnął Wacek, do przytomności przy­chodząc, i Wicka za Grzesia wziąwszy — bo Wicek go ma­cał, a Grześ pytał — w pysk go zaraz. Tego nie lubił Wicek. Odpowiedział więc wnet, jak się należało, i poczęli się grzmo­cić, za czuby się wodzić, na nic już nie pamiętający. Przestra­szony Grześ od jednego do drugiego biegał i wołał:

— Uspokójcie się, braciskowie serdecni!

Ale uspokoili się wtedy dopiero, gdy im oczyska tak po- puchły, że brat brata nie widział. Wtedy Grześ wziął ich obu pod ramiona i do domu zaprowadził. Przestraszony ojciec jął pytać:

— Co z wami się stało, synaczkowie mili?

— To pscółki tak bracisków pokąsały — Grześ odpo­wiedział, nie chcąc zdradzić tajemnicy figlów braterskich.

Po tygodniu, gdy bracia wyzdrowieli, a stary ojciec za­chorzał, wezw-ał synków do siebie i rzekł:

— Przeczytam wam testament, przy świadkach spisany, który

uszanowany być ma. Ty, Wacku, który pannę ze dworu za żonę bierzesz, i ty, Wicku, który wojewodziankę zaślubiasz, do bogactw, jakie wam małżonki wasze przyniosą, niewiele-byście dodali ze spadku po mnie. To też wam, synaczkowie moi, nic nie zostawiam, a młynek, pólko i winnicę Grzesiowi zapisuję, który ani wojewodzianki ani panny ze dworu wziąć sobie nie potrafił.

— A królewna, tatusiu? — zawołał Grześ. — O! slysy- cie: tur-tur-tur! złota karoca jedzie a w niej ślicnotka moja.

Rzucą się bracia do okna. Patrzą. Dawny śmiech ich porywa i nadzieja, że ojciec rozfuka się na głupiego Grzesia za wybór podobny.

Zajechał wóz drabiniasty, skrzypiący, a z niego wysiada baba im znajoma, kaszle, stęka i do Grzesia się zbliża. Wicek

i Wacek duszą się od śmiechu, a stary patrzy na wóz, przez kulasa ciągniony, i prawi:

— Karoca! złota karoca! a sześć koni ją ciągnie!

Przypatruje się babie kaszlącej i szepce:

— Śliczności! niczem różyczka przy niej, niczem lilijka

i fijołek! a tak mówi, jakby na. skrzypeczce grała!

Grześ zaś zwraca się do ojca i braci, i prawi:

— Zonecka moja!

Opadła chusta czerwona i korona papierowa, a zdumio­nym oczom braci pokazała się śliczna postać królewny; wóz w karocę się zmienił, koii-kulas w zaprząg paradny, a na dwo­rze muzyka zabrzmiała, jakiej nikt dotąd jeszcze nie słyszał. Uradowany ojciec przytulił do piersi swojej Grzesia i śliczną synową, a do Wacka i Wicka zwrócił się i rzekł:

— Śpieszcie, synaczkowie!... ty po pannę ze dworu, a ty po wojewodziankę z murowanego pałacu. Trzy wesela wyprawię!

Wicek i Wacek nie ruszyli się krokiem, jeno sponsowieli ze wstydu i słowa wymówić nie mogli.

— Co wam, synaczkowie? — pyta ojciec.

— Ja za nich odpowiem — odezwała się królewna.

I zwróciła się z temi słowami do nich:

Złymi byliście braćmi,

Złymi byli synami,

^: Nie wiedzieliście o tem,

Źe jest prawda nad wami;

Kto się jej sprzeniewierzy,

Dłoń obłudzie podaje:

Wstydem musi się oblać,

Z mędrca głupcem się staje!

Grześ krzywdy braci nie chciał. W królewskim zamiesz­kawszy pałacu, oddał im pólko, młyn i winnicę, tylko zmą­drzał, czego wszystkim ludziom głupim życzę.

MAJKA.

MAJKA.

Po śmierci króla Wyspy Złotej, który o rok przeżył mał­żonkę swoją, została po nim, jako następczyni tronu, dziecinka kilkoletnia, imieniem Majka. Panowie radni byli mocno zakło­potani, kogo na tymczasowem wiclkorządztwie posadzić, by i kraj podczas bezkrólewia nie ucierpiał i przyszła dziedziczka tronu krzywdy żadnej nie doznała. Uprzedzając narady panów, któreby może nie według jego myśli wypadły, zjechał natych­miast z licznym pocztem rycerzy brat nieboszczyka króla, po­śpiesznie wojskiem swojem gród i stolicę obsadził, ogłaszając się regentem państwa i opiekunem sierotki. Nie w smak to poszło panom radnym, bo bez ich wiedzy i zgody dokonane zajęcie miasta niczem innem nie było, jak tylko bezprawiem srogiem, nasuwającem myśl o złych zamiarach regenta, ale sił nie mieli przeciwko gwałtownikowi wystąpić, on zaś zagroził karami strasznemi, jeśliby ktobądź woli się jego sprzeciwił. Na pozór zdawało się, że któż mógłby być lepszym opiekunem sieroty, jeżeli nie brat rodzony jej ojca? Ale stryj-regent za­myślał o tronie dla siebie, choć głośno mówił, że, jak tylko dziecina królewska do pełnych lat dojdzie, wnet z zajętego miejsca ustąpi, a prawą władczynię na tron ojcowski wpro­

wadzi. Wierzono i nie wierzono tym obietnicom, pozostawiając czasowi ich spełnienie.

Tymczasem w głowie złego stryja inne wcale zamiary się snuły. Oddanymi sobie ludźmi malutką Majkę otoczył, szcze­gólnie polecił ją pilnemu nadzorowi starego Justa, dworzanina swojego, człowieka bez czci i wiary, którego nic wzruszyć, nic rozczulić nie mogło.

Pod okiem więc tych ludzi wychowywała się dziecina królewska. Gdyby ją mógł ujrzeć który z panów radnych, tych dawnych przyjaciół i sług zmarłego króla, włosy-by mu na głowie powstały. Biedna królewna jak żebraczka wyglą­dała; najuboższe dziecko włościańskie w lepszej sukienczynie chodziło, niż ona, dziedziczka tronu. Jadło było źle uwarzone, że wielki głód tylko mógł zmusić do jego spożycia, a dawano tak mało, że nie wiem, czyby wróbel był z tej porcyi zado­wolony. Widoczne było, że pan stryj głodem ją chciał zamo- rzyć, powolnym głodem, by później, w razie śmierci kró­lewny, na karb choroby nieuleczalnej złożyć czyn swój zbrodni­czy. Ale Opatrzność czuwała nad sierotką. Pomimo opuszcze­nia, samotności i strawy niezdrowej, królewna rosła i piękniała, a taka była cicha, spokojna, nie narzekająca na dolę swoją, że nawet Just stary, który nic i nikogo na świecie nie ko­chał, polubił Majkę i czasami kąski lepsze z kuchni królew­skiej dla niej wykradał.

Razu pewnego usnął był stary Just pod drzewem w ogro­dzie, upałem znużony. W pobliżu dwa duże mrowiska były, a on położył się w poprzek gościńca mrówczego i wielkie za­mieszanie w regularnej komunikacyi tych stworzeń pracowi­tych wprowadził. Mrówki, widząc na drodze swojej górę taką olbrzymią, zaczęły włazić na nią i mścić się okrutnie. A nie były to małe, czarne mrówki, lecz duże, szare, które w lasach wilgotnych mieszkają i kąsają, bardzo. Just spał twardo, ale co chwila to za ucho się chwytał, to palcem za kołnierzem

drapał, to w pierś pięścią się walił. Widząc to, Majka podbie­gła do starego, siadła przy nim i precz kąśliwe odganiała stworzenia, tak, że Just mógł wyspać się dobrze, żadnych roz­paczliwych ruchów już nie czjmiąc. Gdy po przebudzeniu się dowiedział o tej troskliwej opiece Majki, nie mógł wyjść ze zdziwienia. Czuł, że nie zasłużył na jej dobroć, wiedział prze­cie, ile to złego jej był wyrządził, a ona zaopiekowała się nim, jak nikt dotąd w życiu, i choć paluszki od złych stworzeń skąsane miała, śmiała się wesoło, szczęśliwa, że stary Just ni­komu innemu, jej tylko ten sen spokojny zawdzięczał.

Dobroć zwyciężyła W oczach oprawcy zakręciły się łzy. Ucałował malutkie ręce królewny i w podarunku przyniósł jej harmonijkę o dźwiękach srebrnych, daną mu niegdyś przez wróżkę sławną, a mającą moc czarodziejską, ale tylko w rę­kach istot czystych.

— Weź to ode mnie, dziecino — rzekł. — W mojej dłoni ona gra tylko, w twojej — może cudu dokonać.

To też, gdy nakręciła Majka to czarodziejskie narzędzie i ciche, słodkie dźwięki rozlały się dookoła, wnet z drzew wierzchołków skoczyły ku królewnie wiewiórki wesołe; węże i żmije z nor swych wypełzły; frunęło ptactwo, i otoczyły ją zaraz wróble, czyżyki, kosy i sikory, a stary, posępny kruk z dalekiego pola przyleciał, naprzeciw Majki usiadł i w jej błękitne zapatrzył się oczy.

Odtąd było to jedyne towarzystwo, jakie otaczało króle­wnę. Zawiązała się pomiędzy nią a temi zwierzątkami przy­jaźń szczera; kos gwizdał, wróble świergotały, terkotały czy­żyki, wiewiórki tuliły się do piersi, węże owijały stopy, drobne ptactwo na ramionach siadało, a kruk rozumiał jej głos i na zawołanie przylatywał.

Nic o tem nic wiedziało otoczenie panującego regenta, on zaś sam nie dowiadywał się o sierotę, całą pieczę nad nią srogiemu Justowi poruczywszy. Codziennie spodziewał się

wieści o chorobie i śmierci królewny, i stary Just go zawia­domił, że, choć sierota żyje, ale mizernieje z dnia na dzień i lada chwila pogrzebowym jękiem odezwą się dzwony kaplicy zamkowej.

Mówił tak, ale kłamał. W zbóju starym zbudziło się serce. Nikt go nie kochał, a Majka go pokochała dlatego właśnie, że nikt go nie kochał. Wiało od niej ciepło serdeczne, nazy­wała go dziadziem. Ach! jak on wdzięczny jej był za to cie­pło i za tę nazwę.

Królewna doszła do lat pełnych. Panowie radni, zmęczeni złem panowaniem regenta, zwołali sejm walny i, trzymając się praw starodawnych, zażądali od brata nieboszczyka króla oddania tronu prawej jego właścicielce. Bunt się rodził, opór był trudny.

— Trzymacie się praw zmurszałych — rzekł do pa­nów rady. — Dobrze! Ja wam także przypomnę prawa, choć zapomniane od wieków, że: każdy nowowstępujący na tron powinien wykazać się: z cierpliwości, odwagi i miłości. Przez te trzy próby przejść musi królewna wasza, inaczej tronu nie ustąpię!

Panowie radni musieli zgodzić się na to. Prawo, wymie­nione przez regenta, przestarzałe było, lecz nie zniesione. Do stryja należał też wybór prób, a on był pewny wygranej.

Nadszedł dzień niepokoju i trwogi. Ubrano sierotę w strój królewski i wprowadzono do jednej z sal zamku.

Po krótkiej przemowie o obowiązkach panującego stryj- regent wspomniał o próbach cnoty, przez które przejść musi każdy tronu dziedzic, i tak rzecz swoją kończył:

— Oto masz korzec maku, zmieszanego ze żwirem dro­bnym. Mak od piasku oddzielić musisz w przeciągu godziny jednej!

Zdrętwieli panowie, ale wyraz twarzy regenta był tak groźny, że głosu wydać nie śmieli. Wyszli wszyscy, zostawia­

jąc przez godzinę królewnę samą, która siadła na tronie i za­płakała głośno. Płacz jej posłyszał kruk i zaraz przyleciał, a ona mu o swojem nieszczęściu wnet opowiedziała, Avskazu- jąc na kupę piasku, rozsypaną na podłodze kamiennej.

Kruk zerwał się, poleciał do ogrodów zamkowych, i kró­lewna posłyszała głośne krakanie jego:

— Hej, na pomoc! na pomoc, szczygły, sikory, wróble i czyżyki!... Na pomoc królewnie naszej!... Kra-kra-kra!

Jak chmura, burzą gnana, wleciało ptactwo do komnaty zamkowej i wzięło się zaraz do robotyy Ziarnka maku praco­wite dzióbki ptaszków wybierały z masy drobnego żwiru i składały osobno, a kruk krakał i nawoływał do pośpiechu. Nie upłynęła godzina, jak żmudna praca skończona już była.

O chwili naznaczonej wszedł regent ze zjadliwym uśmie­chem na twarzy, a za nim panowie radni, drżący od niepo­koju. Lecz wnet zmieniło się wszystko. Regent pobladł, a pa­nowie do oklasku dłonie podnieśli: osobno leżał mak wybrany, piasek osobno. Daremno próbie sita poddano pracę królewny: w piasku jednego ziarnka nie znaleziono maku, w maku pia­sku nie było.

— Rad jestem z pośpiechu i cierpliwości — zgrzytną! regent — rad jestem!... A teraz próba odwagiL

Skinął.

Pachołkowie wnieśli skrzynie, po której otwarciu jadowite wypełzły gady.

— Walcz z nimi! — rzekł stryj. — Za godzinę przyj- dziem do ciebie.

Odchodząc, szepnął:

— Kosteczki tylko twoje zobaczym!

Gady wpatrzyły się w Majkę i wyprężyły się, jakby do skoku.

Wtem, zawieszona u pułapu przez justa, słodkim, srebrzy­stym głosem odezwała się harmonijka czarodziejska, nakręcona

przez niego na czas trwania próby. Gady zakołowały, na krę­tych podniosły ogonach i skamieniały w zachwycie.

Po godzinie wszedł regent z panami. Głowę miał pysznie wzniesioną, gdy panów przerażała groza spodziewanego wi­doku. Lecz stryj-regent, po przestąpieniu progu komnaty, zbladł nagle, a odetchnęły piersi panów. Otoczona kolumnami gadów nieruchomych, siedziała na tronie złotym królewna uśmiechnięta.

— Zwyciężyłaś raz drugi dyabelską siłą jakąś — mru­knął niegodnik. — Teraz próba miłości, ostatnia próba!... Chcemy dowodu takiej siły uczucia, jakiej świat jeszcze nie widział.

Panowie nie wiedzieli, jak z tego trudnego zadania kró­lewna się wywiąże. Jedno wiadomem im było, że tyran, choćby i w tym wypadku przez Majkę był zwyciężony, dobrowolnie władzy się nie wyrzeknie. Zadanie było zbyt trudne, które miała podjąć królewna nieszczęśliwa.

Cisza. Biją serca... Okrutny tyran czeka dowodu miłości, jakiej świat jeszcze nie widział.

Aż oto Majka osuwa się do nóg stryjowskich, obejmuje kolana jego i tak powie:

— Kocham ciebie, stryju! niekłamaną miłością kocham ciebie, bracie mojego ojca!... a jako dowód prawdy słów mo­ich: zrzekam się tronu i władzjr nęcącego uroku.

Nie wytrzymało tej próby podłe serce tyrana, za małe było na wielkość ofiarowanego uczucia... Zalała je fala krwi, nabrzmiało, zatrzymało się... i pękło.

Prawa dziedziczka tronu do rąk swoich królewskie berło wzięła z wielką radością ludu Złotej Wyspy i moją zarazem.

SERCE ZAJĘCZE.

Nad wielką rzeką, na wyniosłej górze, w zamku najeżo­nym wieżami, mieszkał rycerz o sile tak wielkiej, że mógłby z niedźwiedziem się borykać, a tura za rogi wziąć i, poigraw- szy z nim trochę, na ziemię zwalić. Wiedzieli o tem wszyscy: król i witezie, rycerze i panie i panny, bo za młodzieńczych jeszcze lat swoich, kiedy na zamku królewskim służbę spra­wował, na igrzyskach rycerskich liść laurowy przypadał mu zawsze. Słysząc o tem, przybywali harcownicy z krain dale­kich, chcąc mu ten wieniec chluby odebrać, ale nie udawało się to im wcale: w starciu się na kopie, przy pierws/.em spot­kaniu się zaraz, pierwszego zapaśnika z siodła wyrzucił, i ten, spadając na ziemię, kark sobie skręcił; drugiemu żelazną przyłbicę rozbił i oko wy łupił; trzeciemu rękę ze stawów wysadził

i wszystkie żebra połamał; czwarty zaś, jak zarył się w pia­sek, tak trzy dni leżał, dopóki kopacze grodowi, dniami i no­cami pracując, nie wydobyli nieszczęśliwca, stłuczonego jak garnek gliniany. W walce na miecze, w której zadaniem było uszu nadciąć, wątroby utrącić, bez nadwerężenia innych czę­ści ciała, nie gorzej mu się udawało; żeby zaś do uszu czy wątroby rycerskiej się dobrać, potrzeba było wpierw strzaskać

zbroję żelazną, miecz z rąk wytrącić, na ziemię zwalić, kola­nem pierś przydusić i dopiero dżgać, co się zmieści. Doskonale król i dwór jego bawili się na igrzyskach podobnych; najpię­kniejsze dziewice wieńczyły czoło zwycięzcy, przypinały szarfy złociste, a król jegomość, przy surm śpiewie i armat huku, puhar wina słodkiego wypijał. Na chrzcie rycerskim dano mu imię: »Niepokonany«, król zaś odezwał się do chrześniaka:

— Czem-że będziesz, gdy dojdziesz do lat męskich?!... »Niepokonany«, który już tyle kości połamał, tyle oczu

i zębów powybijał, wątrób utrącił i zakatrupił niejednego, miał dopiero lat ośmnaście niespełna. Słuszny więc był okrzyk kró­lewski: »Czem-że będziesz, gdy dojdziesz do lat męskich?!«

Król mu dał prawo przestępowania progów pałacu swo­jego o każdej dnia porze; rycerze usuwali się przed nim, niz- kim go ukłonem witając, tłum zaś pospolity uciekał, co sił starczyło, i tylko z za płotu, to tu, to tam patrzyły oczy cie­kawe na dzielnego rycerza, który, za boki się wziąwszy, a nos zadarłszy do góry, przechodził ulice miasta. Jeżeli spotkał ja­kiego kulasa, ślepca, beznogiego lub bezrękiego, pewnikiem byt to z igrzysk rycerskich przeciwnik; jeżeli niewiastę młodą w ciężkiej żałobie zobaczył, on to niezawodnie męża jej do mogiłki włożył; jeżeli gdziebądź dzieciaki nieboszczyka tatusia wspominają, toć »Niepokonanemu« te zawdzięczają wspomnie­nia, Niewiasty tylko nie bały się »Niepokonanego« i rade były w^r jego towarzystwie przebywać. To też on czas spędzał z niemi, na gitarze grał, śpiewał: »Wlazł kotek na płotek« i w kłę- buszki jedwabną nić motał.

Dzielny rycerz szedł w lata. Król go pieścił, rycerze ubiegali się o przyjaźń, dziewice trefił}⁷ włos, tłum pospolity uciekał. Wróże i wróżki przepowiadali mu przyszłość świetną, że:

Pół świata zawojuje,

Dużo ludzi pomorduje,

Bać się będą go zwierzęta,

Krzyczeć przez sen niemowlęta.

»1, rycerzu nasz, bądź pewien,

»Że najpiękniejsza z królewien,

»Nie władnąca wcale sobą,

»Do ołtarza pójdzie z tobą«.*

Ale — o, dziwo! —im bardziej »Niepokonany« zbliżał się do lat męskich, im niżej mu się kłaniali rycerze i nie rycerze, a coraz słodsze uśmiechy królewne przesyłały, tem bardziej unikał on tych uśmiechów, z rycerzami nie rad był się spo­tykać, a podczas igrzysk zaszywał się między spódnice i — to igłą dłoń sobie rozpruł, to oczy proszkiem gryzącym zasypał. Doszło do tego nawet, że gdy pewien książę zamorski stanął był w szrankach turniejowych i rękawicę mu rzucił, on po­bladł bardzo, rękawicy rzuconej nie podniósł i wymknął się cichaczem z pola popisów rycerskich.

Oburzenie i zdziwienie było niemałe.

— Tchórz! — krzyknął książę i uciekającemu drogę za­biegł.

Ale »Niepokonany« wyminął go szybko, dając ostrogę w bok koniowi.

— Boisz się? — zawołał książę.

— Boję się — odpowiedział »Niepokonany« i uciekł do zamku swojego.

Zagrzmiały surmy i trąby, i wyrok królewski ogłosił zwy­cięzcą księcia zamorskiego, a król jegomość wnet wysłał po­słów swoich do niepokonanego dotąd rycerza z groźbą srogą, że: jeżeli nie stawi się natychmiast na polu turniejowym i do­brej sławy swojej nie poprawi — rozkazuje: wręczyć posłowi metrykę chrztu rycerskiego, dary wszystkie, otrzymane nie­gdyś z rąk królewskich, przytem o mil sto okrążać dworzec królewski.

»Niepokonany« pokornie przyjął posła, metrykę wręczył,

dary oddał i obiecał panu miłościwemu ‘o mil sto dworzec jego objeżdżać.

Było we zwyczaju w czasach dawnych, że gdy na go­ścińcu publicznym choćby dwóch tylko rycerzy się spotkało, zaraz jeden drugiemu drogę zajechał, storcem stanął, obraźliwe słówko powiedział, czego następstwem było wydobycie mie­czów i szast-prast! gdzie los zdarzył, byleby krew rycerska popłynęła. Dawniej nikt nie zajeżdżał drogi »Niepokonanemu«: każdy, spostrzegłszy go już zdaleka, jak ducha złego omijał; teraz nie wiedziano, jakby, w razie spotkania się z nim, po­stąpić należało.

Ale oto los zdarzył, że ten, to ów rycerz zetknął się z »Niepokonanym«. Nie chcąc boju z nim wszczynać przez pamięć na dawne czasy, w pół drogi się zatrzymał i już po czapkę sięgał, gdy nagle »Niepokonany« konia zawrócił i jak wiatr pierzchnął. Wtedy ów rycerz czapkę swoją poza uszy nasunął i wołać począł:

— Hej, stój, panie czmychaczu!

Ale »Niepokonany« nie obejrzał się nawet, jeno zmiatał, jakby sto wilków za nim gnało.

Od tej chwili wszyscy zaczęli odwagi nabierać i — choć z lekkiem trzęsieniem się łydek — sami mu drogę zajeżdżać. Pewien rycerz, krzyknąwszy: »Broń się!«, miecz zaraz wycią­gnął i groził już głowie »Niepokonanego, ale ten, miasto orę­żem się zasłonić, gołą zasłonił się ręką, co, oczywiście, po­wstrzymało napastnika. Schował więc miecz, a głową kręcąc, rzucił drwiąco:

— Boisz się?

— Boję — odpowiedział »Niepokonany« i dał nura.

Inny znów spotkał się z nim w karczmie przydrożnej.

»Niepokonany«, widocznie obawiając się zwady, udał, że go nie widzi, i plecyma się odwrócił. Obrażony rycerz chwycił za czekan, u pasa wiszący, i straszny nim cios miał zadać, gdy

»Niepokonany«, zamiast po miecz sięgnąć, porwał ogromny stół dębowy i nim, niby tarczą, się osłonił. Czekan grzmotnął w deski i pękł na dwoje, stół runął na ziemię, a »Niepoko­nany« znikł, jak kamfora.

Teraz dopiero przestały już zupełnie trząść się łydki ry­cerzom. Rzetelnej nabrali odwagi i głośno drwić a kpić z »Nie­pokonanego« zaczęli, że ten nigdzie pokazać się nie mógł

i przestał z zamku swojego na. świat Boży wychodzić.

Taka zmiana w dzielnym niegdyś rycerzu ciekawością napełniła serca ludzkie. Co się stało »Niepokonanemu«, że unika walk turniejowych, spotkań z rycerzami, a już nikt z ży­wych nie słyszał, by kiedybądź kupca jakiego na drodze złu- pił, co każdy z rycerzy robił? — Rada w radę postanowili wy­słać do »Niepokonanego« kogoś ze swoich, by dowiedział się

o przyczynie tej zmiany. Ale tym razem opuściła odwaga ry­cerzy. »Niepokonany« sił nie stracił: przekonał ich o tem pod­niesiony w karczmie stół dębowy, którego trzech chłopów unieść nie mogło. Iść?... a nuż »Niepokonany« mścić się zechce za obelg i drwin tyle, i ławą grzmotnie w posła niefortun­nego?... Ten więc brakiem czasu, ten febrą, która go nagle chwyciła, ten takiem lub owakiem zajęciem się wytłómaczył.

Co robić?

Aha!

Bezpieczniej będzie dla nich, a trochę ubliżająco dla ry­cerza, gdy dziadka kościelnego wyślą.

Tak też zrobili.

Dziadek poszedł i dziwną wiadomość im przyniósł. Oto wiedźma stara, gdy »Niepokonany« usnął raz był w sadzie wiśniowym, serce rycerskie wyjęła mu z piersi, a zajęcze włożyła.

Co za radość! teraz »Niepokonanemu« można finfę w nos puszczać, a on tylko omykiem kiwnie i umknie. Ale snadź była i wiedźma druga, która go skarbem jakimś obdarzyła

Gdy nędza, choroby i inne nieszczęścia nawiedzały lud, ryce­rzom podwładny, u »Niepokonanego« sioła bogactwem kwi- tnęły, kmiece chałupy śnieżyły się wśród drzew wiśniowych, wesoła nuta kosiarzy i żniwiarzy rozbrzmiewała na niw^Tach

i polach plennych, w innych zaś dobrach rycerskich głód, smutek i opuszczenie!... A niech się tam cieszy z chłopów bo­gactwa i niech nawet z kmieciówną się ożeni, rycerzowi o sercu zajęczem nikt z herbownych ręki nie poda.

W państwie króla był spokój, codziennie niemal na dworcu odbywały się igrzyska, gdzie łamały się kosteczki rycerzy

i zęby wylatywały, dobrowolnie — panom, niedobrowolnie — służbie. Wszyscy weseli byli — jedna królewna smutna. Zapy­tana przez króla-ojca o smutku przyczynę, rzekła ze łzami:

— Kochałam rycerza dzielnego, a zła wróżka wyjęła mu z piersi Iwie serce a zajęcze włożyła.

Starali się o rękę pięknej królewny hrabiowie i barono­wie, książę zamorski swatów przysyłał, ale ona: nie i nie!

Król turniej w-spaniały wydał, do »Niepokonanego« list zapraszający napisał; królewna dopisek zrobiła: »Przyjdź a po­praw się!« — lecz ten odpowiedział:

— Boję się krwi, boję się mieczów dobytych.

Królewna zapłakała, później śmiać się zaczęła, a później...

oddała rękę księciu zamorskiemu.

Aż oto wielka wojna wybuchła. Siedmiu królów wypo­wiedziało bój śmiertelny. Do zamku ściągali rycerze ze zbroj­nymi zaciągami swoimi. Tylko do »Niepokonanego« nie doszło zawołanie królewskie: mąż o sercu zajęczem na nic się nie przyda, zresztą odebrano mu pas rycerski, miecz i ostrogę, 'a kądziel posłano.

Bój rozgorzał.

Grzmiały trąby od świtu do nocy.

Bitwy po bitwach następowały... a wszystkie przegrane. Tysiące rycerzy trupami pola zawaliły, tysiące w^rróg okuł

w kajdany i zastępy zwycięskie pod same mury stolicy przy­wiódł. Co ma znękany król zrobić teraz z niewielką garstką wojowników, skupionych przy nim?... Gród poddać czy wal­czyć do ostatniej kropli krwi?... Zginąć czy iść w jarzmo niewoli?

Zebrało się mężów stu, najdzielniejszych, najmożniejszych. Zeszli się w komnacie podziemnej królewskiego pałacu na na­radę ostatnią. W prawicach miecze żelazne, hełmy spuszczone na głowach, zmieniony głos nawet, ażeby jeden drugiego nie poznał, gdy z czyichbądź ust wypadnie słowo:

— Poddać się!

Chyba, że wszyscy będą mieli myśl jednaką; wtedy bez sromu hełmy odkryją i ugną przed nowym królem kolana.

Komnata duża — w komnacie mrok. Płoną czerwone po­chodnie, czarny dym w kłęby się wije. Stu mężów siedzi przy stole i oczekuje znaku. Glosować mają gałkami: czarne — za poddaniem się, za walką i śmiercią — biaie. Hasłem do rzu­cania ma być uderzenie północy przez zegar królewski. Za karmazynową kotarą, w loży swojej, siedzą król i królewna.

Milczenie — cisza.

Cyka wahadło zegarowe, wskazówka posuwa się powoli, ale wciąż naprzód i naprzód!

Groza! strach!...

Dochodzi północ...

Czas, czas losy rzucać...

Zegar cyknął i uderzył.

Głucho dzwoni tarcza miedziana, na którą padają gaiki. Upadła jedna, druga, pięćdziesiąta i dziewięćdziesiąta dzie­wiąta...

Wszystkie czarne!

Piersi odetchnęły swobodniej. Nikt w oczy rycerzy nie rzuci obelżywem słowem podłości — bo wszyscy podli!...

6*

Tarcza znów brzękta, brzękła po raz ostatni... Padia na stos czarny gałka biała

Poruszyli się mężowie. Srom i gniew pali im policzki za bezczelną śmiałość rycerza, który, ostatnim będąc, białą gałkę rzucił.

— Ktoś ty, zuchwalcze? — krzyknęli oburzeni.

— Zajęcze serce — odpowiedział rycerz, hełm odkrywając

— Więc idź i walcz! — ryknęli.

— Idź i zgiń! — zawył książę zamorski.

— Idź i zwyciężaj! — zadzwonił głos niewieści, króle wny niegdyś, dziś pana zamorskiego małżonki.

»Niepokonany« skłonił się i wyszedł.

Cisza... przerażająca cisza...

Ha! co to?

Szczęk mieczów słychać, rżenie rumaków, szum, jakby burzy dalekiej, huk, jakby bicie piorunów'. Ziemia drży, drgają, posady gmachu królewskiego; gwar, zamęt, straszliwe sił ja­kichś mocowanie się.

Wtem trąby ryknęły, surmy zagrzmiały pieśń tryumfu... ale — czyjego tryumfu?

Nie sposób stać i czekać końca świata. Opuszczają pod­ziemia wiecow^rnicy, poprzedza ich królewna. Wybiegają na gród... Patrzą — i oczom nie wierzą.

»Niepokonany« rozgromił pułki królów siedmiu; porwał za sobą rycerzy wahających się i wyparł z granic ojczyzny swojej wojska najezdników. Sto tysięcy trupa położył, sto ty­sięcy jeńców w kajdany zakuł i, krwią oblany, ranami usiany, staje przed tronem króla i tłumu zdziwionego.

— Co to znaczy, co to znaczy, rycerzu mój? — król pyta, zgarniając pod stopy swoje sztandary zdobyte. — Ileż to ty serc masz w piersi swojej?

— Jedno tylko, królu mój miłościwy — odpowiedział »Nie- pokony« — o nazwach tylko dwóch. Zajęcze — gdy idzie

o gruchotanie kości w turniejach głupich lub ograbienie kupców niewinnych; lwie — gdy o wolność ojczyzny chodzi i chwałę mojego narodu. Rzekłeś ongi: »Czemże on będzie, gdy dojdzie lat męskich?« Dziś widzisz, królu, czem jestem!

Ogromny okrzyk się podniósł. Zrozumieli teraz, na czem polega rycerskość prawdziwa, a żona księcia zamorskiego, kró­lewna niegdyś, trzy dni i trzy noce nie mogła się w płaczu utulić, dnia czwartego z żalu umarła, a umierając, przywołała rycerza niepokonanego do siebie i rzekła:

— Naucz synów moich, jak marnej chluby unikać, jak za ojczyznę ginąć.

KRÓL BARTEK.

Na skraju wsi, w chałupie napół rozwalonej mieszkała wdowa bardzo uboga z dwiema córkami, Białką i Śpiewną. Obie były tak piękne, że wieść o ich urodzie za siedm gór, za mórz siedm pobiegła, nawet na dworze królewskim zaga­dano o czarujących córkach wdowy, a niejeden z rycerzy chciał zaraz w podróż wyruszyć i w zaloty do pięknych dziew­cząt się puścić, nie lękając się odkosza, gdyby którabądź z nich sercem jego zawładla. Król nie rad by! pozbywać się rycerstwa, bo o wielkiej wojnie zamyślał, zresztą nie bardzo wieściom onym wierzył, wysłał więc posłów zaufanych, by rzecz całą na miejscu sprawdzili i podobizny Białki i Śpiewnej przywieźli.

Wieść nie kłamała. Przywiezione wizerunki przeszły ocze­kiwanie wszystkich. Śpiewna rodzoną siostrą była lilii białej, Białka — róż stulistnych; u tamtej błękit był w oczach, u tej głębia morza czarnego; tamta złotym, ta kruczym chwaliła się warkoczem; pierwsza miała urok dnia słonecznego, druga czar nocy majowej. Rycerze po wary owali; teraz od wyjazdu nie można już ich było powstrzymać, król sam nawet, że młody był i o żeniaczce zamyślał, w ucho się podrapał i z przy-

KRÓL BARTEK.

jemnością ślicznym obrazkom się przypatrywał. Wielką wojnę odłożono, dwór się opróżnił, w którym jeden tylko król pozo­stał i błazen jego, Pieś, stary i brzydki, jak siedem grzechów śmiertelnych.

Długo, długo nie wracali rycerze: widocznie, że dobrze im się tam działo. Ale i przeciwnie być mogło: Białka i Śpie­wna, pewne piękności swojej, może przebierają, jak wróble w maku, a rozkochani wojacy rozwiązują nici splątane, w po­wietrzu rozbierają kapłony i serenady śpiewają. Bądź co bądź, ta ich przedłużająca się gościna podrażniła pięknego króla, że niecierpliwić się trochę i fukać zaczął.

— Piesiu! — do błazna raz się zwrócił. — Wiesz, co mi się roi?

— Wiem, miłościwy panie!

— Jakim sposobem?

— Bo nasze myśli niedaleko od siebie odchodzą.

— Ciekawym! — król się zaśmiał.

— Chce się waszej królewskiej mości do córeczek wdowy pojechać.

— Zgadłeś! —^: zawołał uradowany młodzieniec.

— Udamy się więc razem — rzekł Pieś — tylko prze­mienić się musimy: ja — królem, a wasza wysokość —bła- znem zostanie.

— Ot, koncept! — oburzył się trochę młody władca.

— Wielkiej różnicy nie będzie — uśmiechnął się błazen.

— Nie, tego nie zrobię! Ty sobie, jeżeli chcesz, królem zostań, ja zaś wieśniaczą wezmę sukmankę i Bartkiem się nazwę.

— Jak wola! — mruknął Pieś. — Jeno może być wy­padek brzydki.

— Jaki? — spytał król-Bartek.

— Król, choćby garbaty był, jak ja, i niby brzydki, jak ja, zawsze przed Bartkiem pierwszeństwo mieć będzie. A tym­

czasem, kto wie?... może waszej wysokości Śpiewna lub Białka się podoba.

Młody pan zaniepokoił się.

— Tern lepiej! — rzekł po chwili... i szeptem dokończył:

— Nie oszuka się serce, jeżeli szczerze pokocha.

Ruszyli w podróż.

Tymczasem w chacie wdowinej gwarno, jak w ulu. Ten grajków, tamten wędrujących śpiewaków sprowadza; huczą bębny, dzwonią harfy, skrzypki zawodzą, uboga chatyna zmie­niła się w jakieś narzędzie śpiewne, a mai się od kwiecia i zie­leni, niby na Zielone Świątki przebrana. Hulają rycerze, ska­czą dziewczęta, piosnka za piosnką goni, żart za żartem. Z ucha do ucha biały czepiec jeździ na siwych włosach matki-wdowy, taka ją radość rozsadza.

Ze wszystkich jednak młodzieńców tylko Przegoń wpadł w oko Białki. Śpiewna żadnego z nich dotąd nie wybrała. Nie przydały się namowy matki, docinki starszej siostry: nie roz­budziło się jeszcze serduszko w piersi dziewczyny, a, nie ko­chając, sprzedać się, najbogatszemu nawet rycerzowi, nie chciała. Tymczasem odbyły się zrękowiny Białki z Prze­gonieni i szyto już suknię ślubną, na którą pięknego je­dwabiu Przegoń dostarczył. O klejnotach już nie mówić — garncami zbieraj! Białka nie posiadała się z radości, cieszyła się z powodzenia, na młodszą siostrę zaczęła z góry patrzeć, a zbiedzoną matkę pocieszała słowami zgryźliwemi:

— Nie trwóż się, matka! Śpiewna na królewica czeka... Zmądrzeje, gdy rutkę siać zacznie, a wtedy ja, będąc już żoną Przegonią, choćby o organistę postaram się dla niej. Znajdę też i dla ciebie kącik stosowny, pani matko!

Ścisnęło się serce matki, ale cóż jej odpowiedzieć mogła?

Aż oto dnia pewnego pozłocista karoca zatoczyła się przed dwór wdowy. Wszystkie trzy kobiety skoczyły do okna- a Białka krzyknęła:

— Król przyjechał!

Ogromny rumor w chatce się zrobił. Stara do kuchni podreptała, by choć perliczkę królowi jegomości przygotować, Białka za zwierciadło i grzebień chwyciła, a zwracając się do siostry, zawołała rozkazująco prawie:

— Tylko ty mi się nie waż do króla zębów' szczerzyć!

Śpiewna zatrzymała się zdumiona.

— Słyszysz? — krzyknęła Białka.

— Słyszę, ale... nie rozumiem.

— Nie rozumiesz... ty nie rozumiesz!

— Bo... jakże — zaczęła Śpiewna.

— Nie waż mi się do króla zębów szczerzyć!...

— A cóż ciebie może obchodzić król, gdy masz Prze­gonią?

— Mam czy nie mam, to tobie nic do tego! — burknęła Białka. — A ty posłuchaj rady mojej, bo... zobaczysz!...

Król jegomość nie odznaczał się pięknością. Brzydki był, podstarzały, prawą łopatkę miał wyższą od lewej i kulał tro­chę, ale to wszystko pokrywała korona złota, osłaniał płaszcz karmazynowy, wyrównywała suknia, bogato perłami szyta. Zo­baczywszy siostry, odrazu do nich cholewki smalić zaczął, kró­lewskie dary do stópek złożył i grzecznostkami obsypał, ale Śpiewna wymówiła się od podarunków i tylko białą różę wzięła, którą zaraz ozdobiła warkocz swój złoty.

— Jaki on piękny! — szepnęła Białka.

— Jaki on śmieszny! — odpowiedziała Śpiewna.

Gniewnym wzrokiem przeszyła ją Białka.

Pomiędzy licznymi dworzanami króla był młody a piękny pachołek, Bartkiem zwany. Oczy Śpiewnej spotkały się ze spojrzeniem młodzieńca, który, olśniony pięknością dziewczyny, długo oczu swoich z niej nie spuszczał i, gdy król Białce klej­noty ofiarowywał, on zbliżył się do Śpiewnej i rzekł:

— Bogactwem mojem jest ta fujarka. Gra pięknie i przyj­dzie czas, że ja ci wydobytą, z niej pieśń podaruję.

Śpiewna, stojąca w progu izby, jak róża spłonęła, a Białka, spostrzegłszy to, złośliwie siostrze rzuciła w ucho:

— W sam raz dla ciebie mąż, a od króla mi wara!

-A Przegoń? — powtórzyła Śpiewna.

— Odstępuję go tobie — rzuciła Białka.

Przegoń nie widział króla, lecz dowiedział się o jego przy­byciu i że narzeczoną mu zbałamucił. Chciał rozmówić się z Bialką, ale ona, zajęta gościem swoim, który przesadzał się w grzecznościach i złote góry obiecywał, widzieć go nie chciała. Usunął się więc na czas pewien od niewiernej i czekał, co czas przyniesie.

Pewnej nocy — a noc była księżycowa, wonna, upajająca — pod oknem świetlicy, gdzie obie siostry spały, dały się sły­szeć dźwięki gitary i śpiew.

— Król! — szepnęła Białka i skoczyła do okna.

A król śpiewał:

Wydmucham tobie ze mgły pałace,

Za uśmiech każdy złotem zapłacę,

O twoich marząc wygodach.

Utrefisz włosy, ubielisz lica,

I chodzić będziesz, niby pawica,

W moich królewskich ogrodach.

— Słyszysz? słyszysz? — zwróciła się Białka do Śpie­wnej — tak śpiewa król!

Wtem pod oknem odezwała się fujarka wiejska. Białka wychyliła się przez okno i zobaczyła Bartka, przebranego w strój blazeński, a widząc siostrę, poruszoną rzewną nutą fujarki, do rozpuku śmiać się zaczęła.

Fujarka umilkła, zadzwonił śpiew:

Ty nie idź do mnie w sztucznych warkoczach,

Tylko z miłością w błękitnych oczach,

Co drugą miłość zrozumie;

Niech cię królewska szata nie wzrusza,

Jeśli w niej błazna kryje się dusza,

Dusza, co kochać nie umie!...

— To śpiewa Bartek! — zawołała Śpiewna.

— Cha-cha-cha! — dzwonił zjadliwy śmiech Bialki. Wychyliła się przez okno i rzuciła w nqc głuchą:

— A przepędź tego błazna, królu mój miłościwy, który miał śmiałość pieśń ci przerwać i urągać duszy twojej kró­lewskiej, a przepędź go, bo kradnie nam noc tak cudną!

— Srożej go ukarzę, niż myślisz — zabrzmiała odpo­wiedź — bo jutro na ślubnym kobiercu z siostrą twoją stanie!

— A my kiedy? — spytała Białka.

— Choćby zaraz... Przyjdź do mnie!...

Białka skoczyła przez okno, i oko w oko spotkała się... z Przegoniem.

— Co tu robisz? — rzuciła, wyprostowując się dumnie.

— Przyszedłem szczęścia ci życzyć z tym... błaznem kró­lewskim — odpowiedział Przegoń, na Piesia wskazując.

— Co? co? — wybełkotała Białka, przerażonemi oczyma patrząc na strój guzmański, niby króla.

A z świetlicy, gdzie Śpiewna została, zadzwoniła fletnia Bartkowa, a później śpiew:

Trudno jest znaleźć szczere kochanie Przy szat nęcącej purpurze:

Niepewność w sercu zawsze zostanie,

Choć wszystkie zerwałbyś róże.

Krzywiznę pleców, uczuć brzydotę,

Zapadłych oczu blask chory Pokryją zawsze brzękadła złote,

Sztucznie dobrane kolory.

Król — chciałem serca, błazen — chciał śmiechu,

Nikt tu z nas szkody nie zazna!

Błazen królewski strój wziął w pośpiechu,

Król w suknię ubrał się błazna.

Płacz teraz, dziewko, po złudnej stracie,

A zrozum te słowa wieszcze:

Że się nie sądzi ludzi po szacie,

Że serce, dusza jest jeszcze!

Zajechała złota karoca, błysnęło pochodni tysiąc, tysiąc rycerzy z Przegonieni na czcle otoczyło pojazd królewski, w którym Śpiewna z drużkami usiadła i na ucztę weselną do królewskiego udała się zamku. Cieszyła się matka stara ze szczęścia Śpiewnej, bolała nad opuszczeniem Białki, która sze­snaście grządek rutą obsiała, nim za starego organistę za mąż wyszła.

PAMIĄTKA PO PRADZIADKU.

PAMIĄTKA PO PRADZIADKU.

Zebrało się ludu dużo na naradę do księdza proboszcza aby, po rozpatrzeniu sprawy całej i mądrym namyśle, nie już jako tako do ładu dojść z panią Komnacką, ale całą sprawę raz z nią zakończyć. Była to baba, jak organista mówił: z pie­kła rodem. Niech gdziebądź plotka się jaka urodzi, to ona ją wykołysze, wyniańczjj- i taką niestworę z niej zrobi, że mąż żonę kijem obije, syn przeciw rodzicielowi stanie, córka z ma­tką się pokłóci, rodzeni poswarzą się bracia, a przyjaciele naj­lepsi, jak wilki złe, bokiem spojrzą na siebie; w najspokojniej­szej wsi zakotłuje się zaraz, jak war w garnku, byleby pani Komnacka wrota jej przestąpiła, nawet ksiądz proboszcz roz- fukał się raz był okrutnie na dławidudę swojego, gdy pani Komnacka drogę mu przeszła, a on nie miał wody święconej pod ręką. Ni perswazye gospodarzy statecznych, ni mądre księdza kazania nie wpływały na babę-jędzę, która wszędzie nos swój musiała wsadzić, najzgodniejsze małżeństwo pokłócić, najbardziej kochającą się rodzinę poróżnić. Aby dzień zaświ­tał, już jedną i drugą sąsiadkę łapie ta baba utrapiona i szu- szu, to tej, to tej na ucho, miele ozorem, niczem młyn ame­rykański.

— Wiesz, kumciu?

— Nie wiem.

— To słuchaj-.

Albo:

— Kumciu, wiesz?

— Wiem!

— To posłuchaj...

A że człek ciekaw jest zawsze, więc ucha nastawia, a baba trzepie i trzepie, dopóki nie postawi na swojem i nie podnie­sie na nogi wsi całej. Wszczyna się rwetes, klątwy, bójki, po- łajanki: ty taki, ty owaki! ty taka, ty owaka! a baba. dolewa oliwy do ognia i szasta się, jak miotła, po kątach wszystkich, tylko że śmiecia nie wyrzuca, lecz coraz więcej go przyspa­rza. Wiedźma nie wiedźma, bies nie bies! ale tak ludziom do­kuczyła, że postanowili ład nakoniec z nią zrobić i rzecz całą w wielkiej tajemnicy przeprowadzić/

Tajemnica przed panią Komnacką?... to ci gadanie!

Zebrali się w lesie, a każdy ciupasem na umówioną po­lankę przy dybał, lecz wnet i pani Komnacka się zjawiła; zgro­madzili się przed północką w pustej oborze dziedzica, a już w progu przywitała ich wiedźma; do starej pod lasem rudery się wsunęli, drzwi zaparli, okna wszystkie zatkali — nic to nie pomogło: pani Komnacka przez komin się wsunęła i niby wie- cownica zaraz na ławie siadła.

Rozpacz ogarnęła wszystkich.

Organista zaproponował spławić babę i jeżeliby na dno rzeki nie poszła, na stosie spalić, ale ksiądz proboszcz dwu­krotnie: nie wypada! powiedział, i raz jeszcze do sumienia pani Komnackiej przemówił. Wiedział, że nic z tego nie będzie, lecz może ją się uprosi, ubłaga, wszyscy zaś byli gotowi do ofiary największej, aby raz wreszcie pozbyć się obrazy boskiej i spo­kój mieć.

Zerwali ze schadzkami. Narada, to narada!... Niech na niej

i pani Komnacka się znajdzie i raz się już dowie, jako ludziom wszystkim obrzydła, co zamierzają, uczynić i jakie może nie­szczęście ją spotkać, albo: jeżeli groźby i prośby na nic, to ja­kiej zapłaty zażąda, by raz wreszcie ustatkować się zechciała.

Zebrali się tedy u księdza proboszcza i panią Komnacką poprosili. Przyszła, a. jakże! w biały czepiec ubrana, w spó­dnicy szeleszczącej, z zawieszonymi koralami na szyi pomar­szczonej a żółtej, jak wosk. Nikt przy niej siedzieć nie chciał, bo stai*a wiedźma tabaki zażywała i pchała ją w nos gar­ściami całemi, a było w co pchać, bo nos był, niczem puzdro dziedzica, gdzie grosze po dobrym urodzaju sypał. Przy pro­boszczu zajął miejsce organista, który także miał nos duży i czerwony, jeno od gorzałki. Po drugiej stronie księdza go­spodarze zasiedli, dalej gospodynie, dziewuchy i parobczaki, między którymi Jontek przewodził, chłop na schwal, do tańca i do różańca, że uśmiechały się do niego dziewoje, a gospo­darze, mające córki na wydaniu, mówili: »Gdyby to Jontek chciał a wziął ciebie, Basiu czy Kasiu!« — Ale Jontek upor- nie się trzymał, wiedząc, że straty żadnej nie poniesie i naj­piękniejszą dziewuchę weźmie, gdy zechce. Usiadł tedy za stołem, wąsiki kręci i patrzy i widzi, jako się do niego wszyst­kie usta uśmiechają, bo ni urody takiej, ni siły, ni gruntu tyła, co on, żaden z młodzieńców nie miał. Naprzeciw Jontka pani Komnacka usiadła i świdruje go oczyskami, a raz wraz w lipowe pudełeczko stuknie i tabaki zażyje.

Gdy już zebrali się wszyscy, a naradę rozpocząć potrzeba było, ksiądz proboszcz, jako że nie był leciwy, starszym od siebie gospodarzom pierwsze słowo zostawił; ale, że to z panią Komnacką do czynienia się miało, ten i ów w⁷ głowę się po­drapał i, choć zawsze wymowny był, dziś chrypy dostał. Baby może i odważyłyby się coś nie coś powiedzieć, bo już im się ckniło tak bez gadania siedzieć, ale, że nikt do nich się nie zwracał, milczeć musiały, tembardziej dziewuchy i parobczaki,

bojący się, jak ognia, wiedźmy starej, z wyjątkiem Jontka. który już chrząknął był i na pozwolenie zabrania głosu cze­kał. Lecz na to ani ksiądz ani organista pozwolić nie mogli. Jeżeli nie gospodarze stateczni, to osoba duchowna albo ten, co przy organach siadywa, pierwszeństwo mieć muszą. Tedy podniósł się ksiądz proboszcz i tak zaczął:

— Zebraliśmy się tutaj, zacni gospodarze, aby z panią Komnacką taki libo owaki ład zrobić...

— Niedoczekanie wasze! — wtrąciła jędza.

— Stanęła już nam kolką w boku...

— Jeszcze wam lepiej stanę — przerwała proboszczowi baba.

— Ni groźby, ni prośby nie pomagają — ciągnął proboszcz — nie skutkuje i woda święcona, której złe dyabły boją się na­wet, a we wsi niezgoda, wszystkich przykazań boskich ponie­wieranie, smutek w niebie, radość w piekle!... Byli już tacy, którzy, rady nie widząc innej, chcieli ciebie, wszystkich nieszczęść naszych przyczyno! — (tu zwrócił się do pani Ko- mnackiej) — spławić i na stosie spalić, alem się oparł temu, nieśmiertelnej duszy twojej gubić nie chcąc. Dziś ostatni raz zwracamy się do ciebie, dyable w spódnicy, i pytamy, czego chcesz, ażebyśmy spokój mieli?

A pani Komnacka na to:

— Dajcie mi Jontka, inaczej — pławcie!

Gdyby piorun z jasnego nieba trzasnął, nie zrobiłby wra­żenia większego. Ksiądz oczy wytrzeszczył, organista gębę roz­dziawił, baby się zatchnęły, zmartwiały dziewuchy, a Jontek pobladł, jak ściana. Jeno gospodarze poważnemi oczyma spoj­rzeli na niego, jakby mówili:

— Idź na ochfiarę!

Cisza. Słyszysz, jak mucha bzyka w objęciach pająka, jak pod podłogą mysz chroboce. Pani Komnacka świdruje oczyma Jontka zbolałego, a w nos coraz więcej tabaki pcha, on zaś,

co spojrzy na nią, to się odwróci; takie uczucie ma, jakby mu aptekarskiego oleju dali.

Cisza. Ksiądz milczj^ organista gęby nie przymknął, baby nie odetchnęły, dziewuchy z martwoty nie wyszły, a gospoda­rze poważni patrzą i patrzą na Jontka, a on coraz wyraźniej w ich oczach czyta:

— Idź na ochfiarę!

Podniósł się tedy i rzekł:

— Dla dobra gromady — bierz mnie, babo!

Poruszyli się wszyscy. Ksiądz: »amen!« powiedział, organi­sta gębę stulił, dziewuchy się rozpłakały, a pani Komnacka nagliła, by iść do kościoła.

— Ochfiara wymaga ochfiary — odezwał się Jontek, do oblubienicy się swojej zwracając. — Przykładnym ci ja mę­żem będę, zatabaczony nos twój nawet polubię, jeno ty, przy­szła małżonko moja, ciekawością nie zgrzesz, bo koniec twój przyjdzie.

Pani Komnacka przyrzekła, mówiąc, że co a co, ale nigdy ciekawą nie była, jako to w każdej niewieściej naturze jest.

Po trzech niedzielach ślub się odbył, organista fałszywie »Veni creator!« zagrał, ksiądz pięknego nie mógł dokończyć kazania. Nocy tej wszystkie psy wyły we wsi, a wilki z lasu powychodziły.

Od tego dnia zaślubin wszędzie święty zapanował spokój. Zło wszystko weszło do chaty Jontkowej, a trzeba było tak ludzi swoich miłować, jak on miłował, by to srogie utrapienie znosić tak cierpliwie. A baba, jakby się wściekła, że już żad­nych komeraży nie może czynić, złość całą na nieszczęśliwego Jontka przeniosła. Gderała od świtu do nocy, głodem morzyła, pantoflami ciskała; gdy spał, tabakę tarła, a Jontek z jednem złem słowem do niej się nie odezwał, jeszcze z jarmarku korale i chusty piękne przywoził. — »Jakim-ci byłby on dla mnie!«— wzdychały Basie i Kasie.

SAJKI

Razu pewnego zobaczyła stara sekutnica pudło jakieś że­lazne pod łóżkiem Jontkowem. Zaciekawiona, obie ręce wycią­gnęła do niewidzianego dotąd przedmiotu.

— Nie tykaj! — krzyknął Jontek.

Baba odskoczyła, przestraszona.

— A co to takiego, Jontku? — spytała.

— Stary godzinnik po pradziadku.

— Gra?

— I śpiewa — dodał Jontek.

— A bije?

— Ojej!

— Nakręć go!

— Klucz gdzieś zadziałem.

Baba znów ręce wyciągnęła.

— Nie tykaj!! — wrzasnął jontek.

Pogroził palcem pod nosem zatabaczonym i dodał:

— Ani mi się waż poruszyć, spojrzeć nawet na tę pa­miątkę po pradziadku!

Ani się waż!... Łatwo powiedzieć, a tu ciekawość żarem piecze.

Dotąd na krok nie odstępowała Jontka, teraz wyprawiła go z domu, by dla zdrowia przeszedł się sobie po polu. Jon­tek wyszedł, ale za drzwi się skrył, bo domyślił się, że baba nie strzyma i do pradziadowskiej pamiątki zajrzy.

Tak się i stało.

Wyciągnęła pudło, klucz znalazła, a biorąc go do ręki, rzekła:

— Głupi chłop! dyć przy pudle wisiał.

Zaczęła nakręcać godzinnik, chcąc posłyszeć, jak śpiewa, gra i bije.

Kręci — i słucha.

— Cyk-cyk, cyk-cykL.

Iść zaczyna, ale muzyki i bicia nie słyszy.

Kręci dalej.

Aha!... Już coś zaskrzeczało we środku... Nagle wierzch pudełka odskoczy, muzyka się odezwała, furknęło kijów dwa i nuż babę okładać, jak się należy — a tu i śpiew słychać, wy­chodzący z tego godzinnika pradziadowskiego:

Bijcie, kije Samobije,

Walcie głucho W plecy, w ucho, Łupcie żebra, Niechaj febra Nią zatrzęsie.

Baba w mięsie!... Nie wytrzyma?... Strachu niema!

W tan jej chce się, Graj-że, biesie!...

— Jontek! Jontek! — zakrzyczała pani Komnacka.

A kije łupią, kości chrupią, a baba aż od ziemi się od­bija, tak walą rzetelnie.

— Jontek, ratuj! — wrzeszczy w niebogłosy. — Zaka­zany to jakiś ten twój godzinnik pradziadowski!

— A gra? — pyta Jontek, śmiejąc się z wiedźmy.

— Gra! gra!

— A śpiewa?

— Oj, śpiewa, żeby go tknęła chrypka!

— A bije?

— Jontek, ratuj! a roztłucz tę przeklętą maszynę!

— Nie głupim psować tak pożytecznej pamiątki po pra­dziadku... »Bijcie, kije — samobije!« — zawołał i dodał jeszcze ochotj" kijom rozhulanym.

Nie wytrzymała takiej muzyki pani Komnacka. Skoczy na

dach, kije za nią; na komin, kije za nią! Tedy dala susa w powietrze, uczepiła się za róg księżyca i znikła.

Po kilku dniach przyszedł do Jontka list z piekła, dono­szący, że baba już w niem jest i trze tabakę Belzebubowi, i że wszyscy są z niej tam zadowoleni. Jon tek, uwolniony od jędzy, za żonę pojął najładniejszą dziewczynę we wsi, godzin- nik zaś pradziadowski, jako bardzo pożyteczne narzędzie, na­dal przechował.

AÜÜ'- rt*

ŻABA.

Zła macocha, to gorzej kolki w boku. Przekonał się o tem Jaś sierota, gdy po śmierci matertki nieopatrzny tatuś żonę drugą pojął. Nie było dnia, ażeby za drzwi nie wyleciał, ręką złej macochy wypchnięty, a co sińców na wynędzniałem ciałku miał swojem, to nie zliczyłby rachmistrz najbieglejszy. Zapóźno opatrzył się ojciec Jasia, że babę-jędzę do domu wprowadził i to z dorastającemi córkami dwiema, które nie lepsze od swo­jej mamusi były. Cierpiało nad tem nieszczęśliwe człeczysko i mocno pierwszej żałowało małżonki, dla której takim niedobrym był mężem, że zrozpaczona do rzeki skoczyła i już żadne nie­wody jej nie dostały. A z Jasiem coraz to gorzej było, bo po ojcu ładny mająteczek na niego przypadał, macocha zaś chciała, by to wszystko jej córuchny zabrały. Bóg im nie dał urody, niech więc choć sporo grosza mają, a tu przeszkodą Jaś staje, chłopczyk, jak malowanie, grzeczny, cichy, potulny.

Jak się go pozbyć, a dobro jego zabrać?... Męczyła go głodem, biła, spać nie dawała, ale Jasio, choć jak deseczka wyglądał, nie wybierał się wcale do królestwa niebieskiego. Widział to wszystko ojciec, bolał nad tem, ale tak był zahu­kany przez babę-jędzę, że słówka jednego pisnąć nie śmiał.

Razu pewnego, chcąc myśl swoją do skutku doprowa­dzić, zawołała Jasia do siebie i, pokazując mu las daleki, tak się odezwała:

— Mówili mi ludzie, że w tym tam łesie złote grzyby wyrosły. Przynieś mi tych grzybów na dwie miski, a ugotuję wieczerzę, jakiej nikt dotąd nie jadł. Idź tylko prosto przed siebie, na lewo ani na prawo nie patrz, a nie waż się bez tych grzybów złotych, wielkości kapelusza ojcowskiego, po­wracać, bo na śmierć ubiję!

Jasio iść musiał. Wiedział, że macocha, co rzekła, tego święcie dotrzyma; a baba-jędza wykombinowała sobie, że w le- sie są wilki i inne zwierzęta złe, które już łatwo z Jasiem malutkim poradzą.

Poszedł więc Jasio — i przepadł. Miesiąc jeden i drugi upły­nął, a chłopca nie było. Dała niegodnica na Mszę świętą za duszę Jaśkową i już w chałupie i obejściu całem jak na wła- snem zakrzątała się gospodarstwie.

A Jasio szedł prosto przed siebie, zagłębiał się w las pu­sty, głuchy, ale nigdzie grzybów złotych napotkać nie mógł. Tu i tam na rydze się natknął, zatrzymał się nad żółtym mu­chomorem, lecz gdzie im do złota i wielkości kapelusza ojcow­skiego!

Nocka zapadła. Jasio zmęczony był, głodny i senny. Odu­rzał go zapach kwiatów, same powieki do snu się kleiły. Po­łożył się więc pod dębem omszonym i usnął. Usypiając, szepnął:

— Pilnuj mnie, lesie!

T przymknął oczy.

Nie przespał godzinki jednej, jak go obudziło ciężkie stą­panie czyjeś. Coś idzie, dyszy i zatrzymuje się tuż, tuż przy nim, jakby czekało na coś.

Jasio otwiera powieki.

Jezu! JezusieńkuL potwór jakiś tuż przy nim usiadł i zie-

lonemi oczyma patrzy. Niby dwie świeczki nieruchome, ślepie błyszczą; czasami koralem się zakrwawią, czasami dwiema gro­mnicami spojrzą.

Wilk! wilk! wilk! z gęstego boru wyszedł, z krzewów dzikiej łoziny i pewnikiem o strasznej biesiadzie zamyśla. Ja­sio podniósł się, ukląkł, rączki jak do pacierza złożył i szepnął:

— Nie jedz mnie, panie wilku, nie jedz!

Wilk powoli głową poruszył, kłapnął zębami i rzekł:

— Co prawda, to miałem ochotę spróbować ciebie, mój baranku! ale same kosteczki masz, a to zła uczta dla mnie. Lecz co ty robisz tutaj, koźlątko?

Jaś westchnął i odpowiedział:

Zła macocha mnie wygnała,

Jeść nie dała, pić nie dała,

Pośród krzyku i hałasu,

Wypędziła precz do lasu.

— Musi być biedna kobiecina ta twoja macocha i wła­snych dziatek wyżywić nie może — rzekł wilk.

— Gdzie tam biedna! — wykrzyknął Jaś. — Daj Boże każdemu mieć takie gospodarstwo!

— Chałupa jest? — wilk spytał.

— I obora nie pusta — Jaś dodał.

— Obora?

— A jakie bydełko w niej dorodne!

— To bardzo miła wiadomość dla mnie — wilk szepnął.

— Gdybyś ty widział, panie wilku, krówki, cielątka, pro­siaki!

— Prosiaki? — wilk podchwycił. — To bardzo miła wiadomość dla mnie, bo ze mnie gospodarz zawołany i rad- bym dzień i noc w oborze przesiadywał. Ale musi być to wszystko na kłódki porządnie zamknięte i żadnej szparki, szpa- reczki tam niema — z westchnieniem dokończył.

— Jest w chlewku jedna dziura niezałatana — rzeki Jaś.

— Dziura?... to bardzo miła wiadomość dla mnie — wilk szepnął. — Ale — dodał po chwili — tego wszystkiego musi pilnować pies zły bardzo, jak to w dobrem gospodarstwie być powinno.

— Był Brysio — Jaś odpowiedział — ale zdechł przed dwoma dniami.

— To bardzo miła wiadomość — mruknął wilk. — No, dobranoc ci, robaczku! ja muszę do moich towarzyszów iść i powiedzieć im, by dziurę tę załatali, bo o szkodę nie trudno!

— To powiedz, panie wilku, by i do obórki zajrzeli, bo i tam jest jedna deska w ściance wybita.

— Dziękuję ci i za tę wiadomość... Bardzo, bardzo przy­jemna!... Polnische Wirtschaft! polnische Wirtschaft! — mruknął, odchodząc.

Wilk ukrył się w gęstwinie, a Jaś, choć nie lubił maco­chy, rad był, że jej wygodzi.

— To ci się zdziwi, — szeptał, usypiając —gdy w chlewku i obórce porządek niemiecki zobaczy!

Oczu nie przymknął jeszcze, aż tu mu coś przy ramieniu usiadło.

Była to kuna.

— Gryźć mnie chcesz? — zapłakał Jasio.

— Miałam ochotę, aleś mi do gustu, mizeraku, nie przy­padł — odpowiedziała kuna. — Lecz co ty robisz sam w tym lesie głuchym?

Jaś westchnął i wyszeptał:

Zła macocha mnie wygnała,

Jeść nie dała, pić nie dała,

Pośród krzyku i hałasu,

Wypędziła precz do lasu!

— Musi być biedna kobiecina ta twoja macocha i wła­snych dziatek wyżywić nie może — ulitowała się kuna.

— Gdzie tam biedna! — wykrzyknął Jaś. — Cielątka, prosiątka, koniki ma...

— A kury?

— Pentarki nie pentarki, wszystko jest! — Jaś odpo­wiedział.

Kuna westchnęła.

— Pewnikiem kurnik tam murowany, że przystępu do niego niema...

Jaś opowiedział wszystko, jak i co było, i wspomniał o dziu­rze w dachu drewnianego kurnika, którą kuna postanowiła załatać.

— Biła mnie, jeść nie dawała ■— szeptał Jaś, usypiając — ale przynajmniej niech ma dobre wspomnienie o mnie!

Zasnął teraz snem głębokim i wyśniła mu się macocha, dziękująca za jego opiekę nad obórką, kurnikiem i chlewkiem. Pomimo to wszystko zaczęła go w nos szczypać, aż się obu­dził i zerwał na równe nogi. Razem z nim odskoczył ptak jakiś, ale wnet się zatrzymał i zaczął przypatrywać się Ja­siowi.

Był to kruk.

— Na co mnie dziobiesz? — Jaś spytał.

— Przez sen otworzyłeś oczki, a ja myślałem, że to dwa brylanciki błysnęły. Wiedzieć zaś musisz, że dobry jubiler jest ze mnie i lubi bardzo wszystkie świecidełka — rzekł kruk.

— To popraw, panie kruku, macosze mojej nakrywkę od blaszanego pudełeczka, gdzie chowa dukaty tatusiowe — wy­szeptał Jaś rozespany. — Na stoliku przy łóżku stoi, a świeci, jak lusterko. Zrób to dla mnie, panie kruku!... Biła mnie, jeść nie dawała, niech jednak ma dobre wspomnienie o mnie!

Kruk przyrzekł zająć się jubilerską robotą i wszystkie dukaty wynieść ze szkatułki macochy Jasia.

Jasio już spal.

Obudziła go rosa zimna, z której otrząsały się drzewa, zbudził strzał słońca, które złotym prysnęło promieniem, roz­dzierając lasu gęstwinę. Jasio sam nie wiedział: iść czy zostać, tak mu dobrze było w tym lesie rozpachnionym i rozzłoconym. Lecz głód mu dokuczał, trzeba go było zaspokoić. Umył się zimną rosą, leśnemi jagodami posilił i poszedł naprzód. Obo­jętne mu już było, czy macocha czeka na grzyby złote czy nie: on wie, że do niej już nie wróci.

Las zrzedniał, wązki strumyk ńicią srebrną przedarł do­linę, po której trawach puszystych chodził bocian krokiem po­ważnym. — »Klek-klek!« — zaznajomili się odrazu i przyja­cielska zawiązała się rozmowa. Zadrżał ze zgrozy bociek, gdy się dowiedział, że gniazdo jego nie wichr zrzucił, lecz zła ma­cocha strącić kazała. Coś zaklekotał i uniósł się w górę, nad doliną, nad lasem popłynął i choć zniknął, Jasio jeszcze długie, gniewne słyszał klekotanie bociana.

Pewnej nocy, gdy księżyc na niebie świecił, usiadł bieda­czek nad brzegiem stawu, który napotkał w lesie, zrozpaczony, bezradny, nie wiedzący sam, co dalej robić z sobą. Mimo wszystko jednak lepiej mu było, niż w chacie ojcowej. Dookoła zielony las szumiał, ptaszki śpiewały, a żadne zwierzątko nie tknęło go dotąd. Wszystkie, które rozmawiać z nim chciały, odsyłał do chałupy macochy, nawet niedźwiedź o pasiece się dowiedział, a jako bartnik doskonały, postanowił cale inny ład w pszczelnictwie macochy Jasia zaprowadzić. Jasio cieszył się, że tylu dobrych przyjaciół dał złej macosze, ale nie wróci do niej, nie wróci, choćby się przekonała, ile dobrego dla niej zrobił. Głodny był, to prawda! lecz czy on i tam nie bywał głodny? Tu przynajmniej nikt nie krzyczy, nie bije, jeno ci­cho, srebrzyście fala stawu o brzeg uderza i szemrze, i dzwoni, i wzdycha...

Gdy tak siedzi na brzegu zielonym i patrzy na fal igra­

szki, z toni srebrnej wyskoczyła żabka maleńka, usiadła na murawie tuż, tuż przy nim, a tak ślicznemi oczkami spojrzała na niego, że Jaś do ręki ją wziął, na dłoń położył, podniósł do ust i przytulił. Żabie serce zabiło mocno, widocznie z ra­dości, nie ze strachu, bo nie zeskoczyła, choć od ust dłoń odjął, jeno widząc wpatrzonego w nią Jasia, odezwała się zaraz:

— Kwa-kwa!

— Po francusku nie rozumiem, żabciu! — Jaś odpowie­dział. — Mów do mnie jak Pan Bóg przykazał.

— Skąd się wziąłeś tutaj, synaczku? — spytała żaba.

— Mówisz tak, jak niegdyś mama mówiła, a od tak da­wna nikt nie zwrócił .się do mnie z tem słówkiem — szepnął Taś, rozrzewniony wspomnieniem matki, a dwie łzy błysnęły w oczętach jego.

— Skądże się wzięłaś tutaj, dziecino? — powtórzyła żaba.

Zła macocha mnie wygnała,

Jeść nie dała, pić nie dała,

Pośród krzyku i hałasu,

Wypędziła precz do lasu.

Jaś odpowiedział.

— Głodnyś? — kwaknęła żaba, wyskakując, jakby strwo­żona z dłoni Jasiowej.

— Przecie nie zjem ciebie, kiedym już ucałował tak ser­decznie — rzekł Jaś z wymówką.

— Ktoby mnie tknął, brzydoty takiej! — odpowiedziała żaba. — Aleś ty głodny!

Skoczyła na krzew leszczynowy, wątłemi łapkami objęła gałązkę i nuż trząść, trząść, aż posypały się orzechy, niby grad perłowy. Dorodne były, dojrzałe, a Jasio miał ząbki ostre, jak wiewiórka. Posilił się więc dobrze i, zwracając się do do­brodziejki swojej, odezwał się:

— Dobra ty jesteś, żabciu, bardzo dobra!

Snadź słowa te podobały się żabie, bo wnet na kilka cali urosła i wyglądała, niby ropucha duża, ale Jaś brzydoty jej nie widział, bo każdy dobry uczynek — wypięknia.

Jasio polubił ją bardzo, niemniej i ona Jasia. Chodzili ra­zem na jagody, do błękitnych motylków się skradali, jedli ra­zem, spali razem. Zdawało się nieraz Jasiowi, gdy, przytulona do piersi jego, żabka usnęła, że ciepłe, ludzkie serce bije przy nim. Wtedy dawne, dawne, niemowlęce jeszcze wspomnienia nawiedzały duszyczkę Jasia: słyszał cichy szmer chwiejącej się kołyski, słodki śpiew matuli, ciche słowa, senne »luli«, ko­łysankę o dziadku siwym, piesku szczekającym i deszczyku majowym. I opowiadał Jaś żabie o złej macosze i o swej doli sierocej, stawek zaś, nad którym codziennie przesiadywali, przypomniał mu historyę utopienia się jego własnej mamusi, którą pamiętał dobrze i kochał bardzo, aż rozpłakało się nie­bożę łzami tak rzewnemi, że żabka nawet wytrzymać nie mo­gła i listkiem leszczynowym oczki sobie obcierać zaczęła. Smu­tek Jasia, litość żaby złączyły ich węzłem przyjaźni prawdzi­wej. Postanowili nie rozstawać się już z sobą i razem dolę i niedolę przenosić.

Jak tylko słońce zaszło, księżyc zaświecił, żabka Jasiowa skoczyła zaraz do stawu, na szerokim liściu lilii wodnej usiadła i »kum-u-kum« zaśpiewała. Wnet ozwala się żab cała kapela; na całej przestrzeni stawu: »kum-u-kum!« za­brzmiało, zadzwoniło sto strun jakiejś harfy czarodziejskiej, za­topionej w kryształach wodnych. Rozległo się łkanie, smut­kiem, bólem i żalem jakimś przepełnione, że Jaś nadziwić się nie mógł tej muzyce artystek niewidzialnych.

— To ci jęk, to ci płacz, to ci zawodzenie! — powtarzał, zachwycony tą gędźbą wieczoru.

— Wiedz, mój kochanku, że jestem królową żab — ode­zwała się przyjaciółka Jaśkowy. — Mieszkam w kryształowym pałacu, śpiewam pięknie, uprzyjemniam ludziom wieczory księ­

życowe, ale nikt mnie nie lubi, nie lubi dla mojej brzydkiej postaci — dodała smutnie.

— Ja ciebie polubiłem bardzo, bardzo! — zawołał z prze­jęciem się Jaś.

Ach! jak wdzięcznemi oczyma spojrzała żaba na Jasia, i znów na kilka cali urosła, że już mogła z Jasiem pod rękę chodzić i rozmawiać wygodnie. Kto inny przestraszyłby się takiego potwora, ale Jasiowi coraz piękniejszą ta brzydka żaba się wydawała. Teraz mógłby bez fatygi z nią potańczyć, dziar­skim oberkiem dolinę całą okrążyć, tylko nie takiej smutnej muzyki potrzeba.

Grają żaby, w trzcinach wiatr szepce, cicho kołyszą się fale. Nad lasy księżyc wzbił się, wysrebrzą listki topoli, nad­brzeżne wierzby wyzłaca.

Jaś westchnął.

— Czego ty wzdychasz? — spytała żaba.

— Gdyby tu łódka była, popłynąłbym z tobą daleko... daleko...

Czy myślisz, że żab królowa, wód mieszkanka, łodzi

niema?

Tu zwróciła się do trzcin nadbrzeżnych i zawołała:

Rozchylcie sie, trzciny,

Ty, wietrze, z gęstwiny

Wyprowadź złotą łódź!

Na łodzi tej deski Rzuć dywan królewski,

Na ramię płaszcz mi rzuć!

Staw miniem — i rzeką Popłyniem daleko

Z żab pieśnią, z szumem fal!...

Cud stanie się wielki:

Przeminie ból wszelid,

Przeminie smutek — żal!

Na rozkaz pani władnej złoto-ziełona łódź ze trzcin się wysunęła i sama przybiła do brzegu. Dwie żabki-służebnice poskoczyły wnet do pani swojej i na głowę jej złotą koronę, na ramiona płaszcz granatowy rzuciły. Pazik podał berło sre­brzyste i wiązankę z wrzosów różowych.

— Jazda! — odezwała się żab królowa.

Jaś skoczył i z wiosłem u steru stanął. Królowa żaba na malinowym kobiercu usiadła. Zapieniły się fale, łódź odbiła od brzegu i,₍ choć wiatru nie było, pognała szybko, szybko, wi­docznie prądem silnym porwana.

Nigdy tak jeszcze nie rozkoszował się Jaś, jak podczas tej podróży wodnej. Zapomniał o swej niedoli, o macosze,

o grzybach złotych. Zdawało mu się, że to nie łódź go koły­sze, lecz z lipowego drzewa kolebka, potrącana ręką matczyną. Mijają lasy, pola, miasta, grody i sioła; niekierowana łódź sama już płynie, pędzi przed sobą białe lilii kwiaty, kąpiące się w wód szmaragdach.

Dopływali właśnie do wsi jakiejś, gdy oto pobrzeżem stawu wilk pomknął, za nim kuna skoczyła, zakołysało się ko­smate cielsko niedźwiedzia, kruk czarnem powiał skrzydłem, a hen, hen... daleko, daleko za niemi, coś błysnęło, niby gwia­zda ognista, w błękity niebios rzucona. Gwiazda rośnie, rośnie, rośnie, aż się zmieniła w żagiew płonącą, którą niósł bocian mściwy w dziobie swym długim.

Nagle rozdarł powietrze ryk krów, bek owiec, wrzask kur przerażonych i gęsi dławionych krzyk; zakołowały w po­wietrzu roje pszczele, z ułów ręką zbrodniczą wygnane, a ża­giew bociana padła na słomianą strzechę złej macochy.

Błysnęła łuna pożaru... kościelny uderzył w dzwon.

•A oto nad stawem kruk powiał, jakby umykał od ognia tego i wrzasków; pudełko błyszczące trzymał w dziobie po­tężnym, z pudła sypały się, niby deszcz złoty, dukaty. Teraz dopiero Jasio zrozumiał, jak i dlaczego to w^rszystko się zrobiło.

Za głowę się chwycił i zalamentował:

— Tom-ci pani macosze wy godził... J ej-jej-jej-jej I...

— Kara Boża! — odezwała się poważnie królowa żab.

Złą macochę dyabeł porwał,

Złe jej córy ogień strawił...

Dziękuj Bogu! dziękuj Bogu!

Źe ci ojca pozostawił.

Niech przybija łódź do brzegu,

Rola moja już skończona;

Wracam w tonie wód srebrzystych,

Ty w ojcowskie śpiesz ramiona!

— Nie, nie! — zawołał Jaś z płaczem. — Nie puszczę ciebie, zanadto kocham ciebie!

Na to czarodziejskie słowo: »kocham!« prysła brzydka powłoka żaby, a ukazała się pani śliczna i białe do Jasia wy­ciągnęła ręce.

— Mamuś! — Jaś krzyknął i, oszalały ze szczęścia, rzu­cił się w ramiona matki.

Ojciec posłyszał ten krzyk opłakanego już przezeń syna. Biegnie, patrzy, nie wierzy oczom, uszom nie wierzy, za pierś się chwyta, za czoło i nieprzytomnie bełkoce:

— To ty, Magduś?... to ty, utopiona żonko moja?...

A ona tak odpowiedziała:

Kiedy w opętania szale Rzuciłam się w stawu fale,

Wychyliła się z wód ku mnie Wód przemożna czarownica,

Osypała piaskiem lica,

W srebrnej położyła trumnie,

Ale śmierci mnie wydarła:

Byłam śpiąca, nie umarła!

— I zaklęła mnie w żabę — ciągnęła piękna pani — rozkazując za grzech mój, grzech samobójstwa, dotąd siedzieć w powłoce jej brzydkiej, dopóki ktoś mnie bardzo, bardzo nie pokocha. Ty pokochałeś mnie, Jasiu! ty jeden, jedyny wypo­wiedziałeś zbawcze słowo: »kocham!« Po tylu latach, po tylu latach pokuty, słodkiem »luli« uśpię dziś synka mojego.

I dnia tego, wieczorem, zachwiała się kolebeczka przy słodkim śpiewie matczynym.

KUBA CHCIWIEC.

\

•S?

ca

>^oT£<

•i

'■h»

KUBA CHCIWIEC

Kuba urodził się już był chciwcem i skąpcem. Zaledwie oczy na świat Boży otworzył, pierwszem jego słowem, jakie wymówił, było:

— Daj!

Później, dziesięcioletnim malcem w szkole będąc, gdy go nauczyciel zapytał: »Ile ci jabłek zostanie, gdy, siedm ich ma­jąc, dasz braciszkowi dwa?« — odpowiedział bez wahania:

— Kiedy ja nikomu żadnego jabłka nie dam, panie psorze!

Nawet przed księdzem prefektem, wyliczając siedm grze­chów głównych, wytrzepał bez zająknienia się:

— Pycha, łakomstwo, miłość bliźniego...

Wziął w skórę za to, ale przekonania swojego nie zmienił.

Urósł więc na skąpca paskudnego, grosze, jak mógł i gdzie mógł, do kieszeni zgarniał, nic nigdy dobrego ludziom nie zro­bił, aż mu dali nazwisko pewnego stworzenia, na folwarku, w chlewku mieszkającego.

— Świnia, to świnią! — mruczał Kuba do siebie — ale co mam, to mam! a przez was psia zazdrość mówi, że i dzie­siątej części mienia mojego nie macie!

SAJKI g

Codziennie obliczał kapitały swoje i zawsze mu było mało. Wzdychał, narzekał, głową kręcił, przymierał głodem, aby tylko mieć więcej. Utopione muchy w śmietanie oblizywał, a raz nawet oskrobal mysz, gdy w miodzie się utopiła.

Razu pewnego siedział u siebie w pokoju, w podartym szlafroku, papuciach dziurawych, i sarkał, że nie wszystko we­dług jego myśli się dzieje.

— Źle, Panie Boże, świat ten stworzyłeś, o, źle!... Jabym to lepiej zrobił — mruczał.

Coś szasnęło za nim w kominie, i dał się słyszeć głos:

— A jak?

— Jak? — odpowiedział Kuba, nie zdając sobie sprawy z szeptu zasłyszanego. — Jak?

— Chciałbym wiedzieć, mości dobrodzieju! — znów dało się słyszeć.

— Jabym urządził tak, że nic, okrom pieniędzy, na ziemi- by nie było, lub to tylko, co za dobrą gotówkę sprzedałbym zaraz. Miast strąków grochu, szczere perły byłyby' u mnie w łupinie ze srebra; z kaszy jaglanej siekane bursztyny-bym zrobił, z ziemniaków brylanty, a w rubiny karczochy-bym prze­mienił, nawet kury, kaczki i indyki znosiłyby jaja złote; w rze­kach zaś nie głupia woda, lecz kryształ roztopiony płynąłby, deszcz nawet przemieniłbym w dukaty, dopiero byłby plusk miły, aż mi oczy na myśl samą o tem z głowy na wierzch wyłażą... Źle, źle, panie Boże, świat stworzyłeś, o, źle!

— Szkoda, że ciebie się nie poradził — zaszeptało znów coś w kominie.

— Kiedy nie było mnie przy stworzeniu świata — odpo­wiedział Kuba.

— A gdzie-żeś był, kochanku? — padto pytanie.

— Dyabli wiedzą, gdzie!... i w tem bieda cała!

— Czy nie możnaby omyłki naprawić?

— Ba! — westchnął Kuba.

Coś wylazło z komina i zbliżyło się do stołu, przy któ­rym Kuba siedział. Czupiradło jakieś kosmate, pół psa a pół kozy, rzekło:

— Stanie się według woli twojej.

Powiedziawszy to, znikło nagle, tylko sadze w kominie się posypały.

Kuba głową pokiwał i szepnął:

— Majaki! majaki!... ale mógłby Stworzyciel mnie na- samprzód stworzyć i zapytać: co ty o tom wszystkiem myślisz, Kubo?

Że była już noc późna, Kuba spać się położył, i sen miał dziwny. Wyśnił mu się Pan Bóg, który przyszedł do niego i rzekł:

— Dowiedziałem się, że jesteś niezadowolony z dzieła mojego, Kubo?

— Coś nie coś wypadałoby zmienić — odpowiedział py­tany.

— Co? jak? mów, dobrodzieju!

Kuba wypowiedział pragnienia swoje.

— Prawda twoja — odpowiedział Pan Bóg Kubie i na majestacie chmur purpurowych uniósł się w niebiosa.

Rano obudził się Kuba, wstał zaraz, szlafrok nałożył

i w dłoń trzepnął, wołając:

— Kaśka!

Wbiegła dziewucha młoda, hoża, która była u Kuby

i praczką, i szwaczką, i kucharką zarazem.

— Daj mi dziś na śniadanie jajko na miękko! —- rzekł.

Kaśka zakręciła się i wybiegła. Po chwili powróciła z jaj­kami, ale dziwnie głową, kiwała.

— Co tak makówką kręcisz? — Kuba spytał.

— Okrutecnie ciężkie — odpowiedziała, kładąc na mi­seczkę dwa jajka, soli szczyptę i masła odrobinę.

Kuba wziął jedno jajko w palce i opuścił na ziemię.

8*

Trzasnęło, jak rzecz wagi dużej, ale nie roztłukło się wcale, co niemało zdziwiło Kubę, a jednocześnie radosnem napełniło ’ ->* go niepokojem.

— Czyżby? — mruknął.

Podniósł, z łupiny obrał i na cały głos krzyknął:

— Złoto!

Słysząc to, Kaśka do drugiego rzuciła się jajka, które nietknięte jeszcze na miseczce leżało, ale Kuba ją precz od­trącił. Tym razem jednak Kaśka powolną nie była. Zaczęła się kłótnia, później bitwa, z której Kuba okrutnie poturbowany wyszedł, ale za wygraną nie dał. Porwał za stołek i w łeb Kaśkę nim grzmotnął. Kaśka chwyciła za lichtarz... Świst, trzask!... lichtarz ominął Kubę i palnął w duże zwierciadło, które na kawałki się rozpadło. Kuba wściekł się, bo szkoda mu było zwierciadła pięknego, a widząc Kaśkę chwytającą za przycisk marmurowy, porwał drogocenny kałamarz bronzowy

i odparował cios groźny. Oba pociski spotkały się w powie­trzu, grzmotnęły o siebie i w drzazgi się rozsypały, okruchami marmuru i bronzu tłukąc serwis porcelanowy, na kredenso­wym blacie stojący. Skoczyli tedy do siebie, jeno Kuba w po­duszkę, a Kaśka w pierzynę się zaopatrzyli. Poduszka pękła, pierzyna się rozdarła, a śnieżny puch łabędzi zaczął się uno­sić po izbie.

— Łapaj! — wrzeszczał Kuba, stratą przerażony, ale Kaśka otworzyła okno z takim impetem, że wszystkie szyby wyleciały, a wiatr gospodarować zaczął i wydmuchiwać puch drogocenny. Kuba darł się w niebogłosy, Kaśka piszczała, a przez otwarte drzwi weszła świnią opasła i pozostawione jajka pożarła. Kuba runął na piernat podarty, który na ziemi się znalazł, Kaśka, ledwie dysząca, na zydlu beznogim siadła.

— Tfu! — odezwał się po chwili Kuba.

— Złe opętało i mnie i jegomościa — wykrztusiła Kaśka.

— Co tu szkody! co tu szkody! — lamentował Kuba.

— Bo tyz jegomość do mnie się wziął, jak drwal do osiny.

— Pogódźmy się, Kaśka! a o tem, co było, zapomnijmy!

— Inacej nie może być — odpowiedziała. — Ale co je­gomościowi na obiad uwarzyć, bo jegomość drugiego śniada­nia nigdy nie jada?

Kuba zamyślił się... Co prawda, to on i pierwszego śnia­dania nie jadł, ale po przejściu, jakie miał z Kaśką, na nowo zaczynać nie chciał. Zamyślił się tedy, po chwili rzekł:

— Ugotuj mi grochu miseczkę i kartofelków parę usmaż!

Kaśka wybiegła, a Kuba potrzaskane graty zbierać zaczął

i na niemałą stratę narzekać.

Zbliżyło się południe, pora obiadowa. Kuba głodny był po spożyciu tak wyśmienitego śniadania i czekał na Kaśkę. Ale minęła jedna i druga godzina, a Kaśki jak nie było, tak nie było. Zły, podreptał do kuchni i krzyknął, w drzwiach stając:

— Czy ty mnie zamorzyć chcesz dzisiaj?

— Nijak, jegomościu, grochu ugotować nie można, a zie­mniaki skwircą na patelni, skwarzą się w masełku, ale takie przezrocyste się robią, kieby śkło.

— Co ty pleciesz? — mruknął Kuba.

Wziął łyżkę, wsadził do garnka z grochem — i oniemiał ze zdziwienia. Woda klejka była i gęsta, jak galareta, groch, po­trącany łyżką, grzechotał, a ziemniaki świeciły na patelni, prze­zroczyste jak szkło, twarde jak kamienie.

— Perły i brylanty! ~ krzyknął nagle Kuba.

— Bryljanty? — zapiszczała Kaśka i rzuciła się na zie­mniaki.

— Nie twoje-ć! — wrzasnął pan.

Ale Kaśka za warząchew chwyciła i jak nią trzaśnie w ucho nieszczęśliwego Kuby, tak ten, niby kloc drzewny, na tapczan rymnął. Zabrała się tedy Kaśka do brylantów i pereł,

lecz tylko już na patelni przepalone masfo .skwierczało, a w garnku sama woda bulgotała.

— Psia służba taka! — mruknęła, rozbijając garnek a pa­telnię w rów przez okno ciskając. Zabrała manatki swoje i do Warszawy na stużbę poszła.

Kuba pozostał sam.

Łeb miał rozbity, siniaki pod oczyma, szum w uszach, szczególnie w tem, które bliższą znajomość z warząchwią Kaśki zabrało. Głodny był, jak pies, a tu o Kaśce ni widu, ni słychu.

— Poszła szelma! — mruknął strapiony. — Ale dobrze, że poszła — dodał po chwili. — Sam sobie warzyć będę i sam sobie miesięczną pensyę wypłacać.

Rozpalił ogień, rondle i garnki przygotował; wziął klucze

i udał się do piwnicy po warzywa.

Co za bies?...

Wszystko w niej jest, jak było. Beczki, wypełnione gro­chem, stoją, ziemniaki kupami leżą na podłodze, jeno mienią się, błyszczą, cudne, przecudne dla oka, ale Kuba chce jeść, a pragnienie go pali, że ledwie wytrzymać może. Porwał więc za konew z wodą. i do ust pochylił.

— Brrr!... — Nie woda do gardła mu się leje, lecz kry­ształ gęsty, lepki, niesmaczny. Z grochu — perły; z jagieł — bursztyny; z karczochów—rubiny... To śliczne, bardzo śliczne, ale on chce jeść, jeść! z głodu kiszki mu się skręcają, a tu w jego piwnicy tylko perły, brylanty i złoto!...

Strach go ogarnął.

Wyleciał na dwór, na rynek targowy pobiegł do bab, sprzedających warzywa, nie sprzecza się, płaci, ile chcą.

Zgroza!... Kupione dynie w banie złota się przemieniają; kury -i— w marmurowe rzeźby; połcie słoniny — w piankę morską; chleb — w bron z o patynie zielonej.

'Kuba oszalał.

Siedzi teraz w domu waryatów, niestrudzenie patrzy w komin, z którego sypią się sadze i cichym szeptem mówią do niego:

— Widzisz, jakim byłby świat, gdyby nie Pan Bóg, lecz Kuba go stworzył!

WIOSENKA.

jedynem i ukochanem dzieckiem króla Wszebora była Wiosenka. Imię to, nadane jej na Chrzcie świętym, doskonale odpowiadało piękności jej duszy i ciała. Oczy, błękitne jak niebo, vświeciły niezamąconą niczem pogodą; złote, faliste włosy, rzekłbyś, że były skradzionymi u słońca promieniami; na słod­kie usta złożyły się dwa listki róży, na ząbki — kwiaty kon­waliowe, na rumieńce — zorze poranne. Mówiono, że słowiki milkły, gdy Wiosenka śpiewała; że wietrzyk zazdrościł jej od­dechu, fala gibkości. To też do szaleństwa kochał ją król-oj- ciec i chciał jej serce, nieświadome jeszcze trosk życia, ochro­nić od przykrości najmniejszej, oczy od widoków smutnych. Tylko piękno i dobro, radość i wesele otaczało ją dookoła. Nie wolno było nikomu wspomnieć przed Wiosenką o łzach gdzieś płynących, o troskach ludzi pracujących, o najpowszed- niejszych kłopotach codziennego życia. Każda bajka świetlana być musiała, owiana czarem cudowności, dzwoniąca cichem, słodkiem marzeniem. Marzenie w pieśni, marzenie w życiu było udziałem ślicznego, królewskiego dziecięcia. W ogrodach na­wet, pilnowanych troskliwie przez złotem opłacanych ogrodni­ków, każdy krzew chory wycięty zaraz być musiał, każdy

WIOSENKA.

kwiat więdniejący nie mógł spokojnie na swojej łodydze umrzeć, nie widać było nawet drzew rozprutych piorunami, bo wnet sztuka ogrodnicza goiła rozdarcia, zasklepiała ciosy gromowe. I jakże się dziwić, że uśmiech szczęścia nie schodził nigdy z ust królewny, że błękitne oczy wieczystą pogodą patrzyły, gdy nie spoczęły ni razu na trupie ptaszka, na muszce zabi­tej, na zeschłej gałązce drzewa, na złamanej łodyżce kwiatka? Figlarne wiewiórki pląsały wesoło, przeskakując z gałązki na gałązkę, z konara na konar; w pachnących krzewach bzów, róż i jaśminów' o woni cudnej brzmiał, niezrównany z niczem, koncert słowików, iście królewska kapela; po sztucznie narzu­conych kamieniach wartkie przebiegały strumyki, jak harfy, rozpłakane; skrzyły się klejnotami fontanny sennie drzemiące; w kryształowych sadzawkach złote pluskały się rybki; motyle, jak kwiaty wichrem gnane, w srebrzystem unosiły się prze­stworzu. Wonie, pieśni i kolory czarodziejskiem kołem otaczały Wiosenkę; oddychała wonią, pieśnią i barwami i sama była pieśnią, blaskiem i wonią.

Ale władza potężnego króla, w żelazne karby swej woli ziemię ująwszy, nie sięgała krain powietrznych, przez które żórawiane klucze się przesuwały, grom przelatywał, zbójeckie go­nitwy swoje odbywały jastrzębie.

Razu pewnego błądziła Wiosenka po ogrodach umajonych. W błękitnej szatce była, szła przez zieleń trawników, błęki­tem niebios owiana. Poranek oddychał wonią budzącej się ziemi, rozświecał się kwiatów barwami, podzwaniał świergo­tem ptaszków. Niebo było blado-różowe, na wschodzie pło­mienne, na zachodzie turkusem zalane. Perliły się rosy, od stawów wiał chłód.

Cisza!... Pomimo pieśni ptaszków, pacierza drzew, była cisza.

Nagle uwagę jej zwrócił ^piór szelest.

Spojrzała w górę.

To leciał gołąb biały, leciał pośpiesznie, goniony przez krwiożerczego jastrzębia. Zakołysął się chwilę nad głową dziew­czyny, zawahał się, jakby ratunku szukał, gdy oto, jak pio­run, spadł nagle dziobu jastrzębiego cios śmiertelny. Ptak za­kwilił i runął u stóp Wiosenki, na którą kilka kropel krwi spadło.

Wiosenka z krzykiem skoczyła do drgającego w dresz­czach konania gołębia, który omglonemi, pełnemi boleści oczyma spojrzał na nią, różowy dziobek otworzył, jakby powietrza ła­knący, rozwinął skrzydeł śnieżne wachlarze i został tak —■ nie­ruchomy..

Wiosenka uklękła przed ptaszkiem zabitym i wystraszo- nemi patrzyła oczyma.

— Dlaczego on się nie rusza? — szepnęła.

I łzy, jak perły, posypafy się po jej jagodach.

— Główka rozbita, powieki przymknięte, dokoła krew... krew!... — szeptała.

Owiało ją, nieznane dotąd, tchnienie śmierci.

Odskoczyła strwożona i biedź zaczęła w głąb alei.

Ale fatalny to dzień był dla niej.

Spłoszyła szarą, dużą, sowę — lecz...

O, dziwo!...

Sowa nie uniosła się w powietrze, nie pierzchła przed nią, jeno przysiadła na ziemi ze skrzydłem opuszczonem i czarne, piękne oczy utkwiła groźnie w zadziwioną Wiosenkę.

— Co ci jest, ptaku biedny? — spytała królewna.

— Złe pacholę wykręciło mi skrzydło — odpowiedziała sowa. — Och, jak boli!... Uciekłam do ogrodów twoich... Przy­tul mnie... Ratuj!

W oczach ptaka odmalowało się cierpienie, w oczach Wiosenki litość. Przygarnęła cierpiącą sowę do piersi swojej i biegła dalej.

Lecz nie sądzono jej dzisiaj było spokoju zaznać, ukoły­sać wrażeń.

Na gałęzi lipowej dostrzegła kruka.

Duży, czarny, posępny ptak!

Błysnął szklistemi oczyma i tym błyskiem oczu swoich zatrzymał Wiosenkę.

Spojrzała...

Okrwawiony miał dziób.

Kruk nie spuszczał jarzących swych oczu z królewny.

— Nie było tu ciebie — rzekła dziewczyna. — Widzia­łam, jak przyleciałeś, na tej usiadłeś gałązce i zatrzymałeś mnie spojrzeniem swojem. Skąd tutaj przybyłeś, kruku? Dla­czego krew widzę na tobie?

A kruk zakrakał:

Nie zblizka lecę, nie zblizka,

Nie z krain, gdzie pachną kwiaty:

Ja wracam z pobojowiska,

Gdzie śmierć wygrzmiały armaty; Gdzie leżą trupów tysiące I i*zężą piersi wpół żywe,

Dymami osnute słońce Patrzy na pole straszliwe.

Tam pieśń nie dzwoni, nie kwieci Ogrodów welon żałoby:

Krzyk słyszysz matek, płacz dzieci, Na groby kładą się groby!

Krwi wonnej ciepłe opaiy Osnuły to pole chwały,

Wiatr gwiżdże w krwawe sztandary, Biją tryumfu wystrzały.

Na żer tam, na żer pognałem Z mych braci czarną gromadą; Żywem karmiłem się ciałem,

Tym dziobem kłułem twarz bladą!

— Jezus, Mary a! — krzyknęła Wiosenka.

Kruk spojrzał w jej oczy i zakrakał:

— Cierpisz?... to znaczy...

— Co? co? co? — spytała przerażona.

— Że... żyć zaczynasz.

Wiosenka spojrzeniem długiem obwiodła królewskie ogrody.

Nie zmieniło się nic, a jednak... Mniej barw było, mniej woni, mniej słońca, W szmerach fontanny płacz posłyszała, jęk w zawodzeniach słowików. I stała tak długo w zamyśleniu poważnem, rozwiązując zagadkę tajemniczych słów czarnego ptaka.

— Cierpieć... to znaczy—żyć! — szepnęła — żyć... to cier­pieć!... Ból wszędzie, ból i ból!... Gdzież jest szczęście?...

Otworzyła nagle szeroko oczj' błękitne i krzyknęła:

— W kojeniu bólów, w pocieszaniu smutnych, w odda­niu siebie — cierpiącym!

I uczuła się więcej szczęśliwą w tej chwili, niż w życiu beztroskiem, jakie spędzała w pięknych, królewskich ogrodach.

ŁOWY.

Zachciało się staremu dyabiu młodą i piękną mieć żonę, a że zobaczył w okolicach Łysicy urodną, córkę pana staro­sty, kiedy to na łowach w lasach świętokrzyskich za lotnemi ubiegała się sarnami, z kołczanem strzał na pleckach i łukiem srebrzystym w dłoni, wysłał na zwiady wiedźmę, jak on sam, starą a nieodstępną towarzyszkę w kotylionie dyabelskim pod­czas balów, wydawanych przez Belzebuba na Łysej Górze, ażebj' upatrzyła chwilę stosowną i, gdy starościanka z konia zsiądzie, nad źródłem się pochyli, by wody w dłoń zaczerpnąć, porwała ją, nieprzygotowaną do napadu niespodziewanego, usta trawą miękką zatknęła i tak pochwyconą na sam wierzch Ły­sicy zaniosła. Baczenie jednak mieć potrzeba, by ani pan sta­rosta, ani żaden z towarzyszy wyprawy łowieckiej, porwania tego nie dostrzegł, bo nietylko wiedźma-uwodzicielka, ale i cała kompania dyabelska srogo mogłaby na tem ucierpieć, albo­wiem pan starosta, mszcząc się za pochwycenie dziewki swo­jej, nie pożałowałby grosza i kościół na samym wierzchu Ły­sicy postawiłby, wzniósłby mury klasztorne i mnichom nabo- inym w posiadanie oddał. Wtedy z trzech wież trzech kościo­

łów rozmawiałyby z sobą dzwony święcone, a już takiej mu­zyki żadenby dyabeł znieść nie mógł. Wyniosłyby się biesy i wiedźmy ze starodawnej siedziby swojej i lament okrutny byłby w królestwie piekielnemu

Rozkaz ten dyabla starego nie bardzo się wiedźmie spo­dobał. Zazdrosna była o biesa. Z drugiej zaś strony uśmie­chała się jej wyprawa po niewinną duszę ludzką i wyróżnie- ftteojej, wiedźmy, w wyborze do tak trudnego przedsięwzięcia. Ku starościance nie łatwo przybliżyć się było: stróżowało przy f/ niej baczne, óko rodzica, młócfź' rycerska zwartem otaczała ją ko­łem, stużbtc Śledziła krok każdy^ bo w rozpadlinach lasów świę­tokrzyskich nietylko jelenie gniazda swoje miały, ale i nie­dźwiedź pomrukiwał czasami i zbój ukryty czatował. Mimo to, wiedźma nie traciła nadziei, że dyabfu staremu wygodzi.

Razu pewnego, zasłyszawszy echa rogów myśliwskich, przebrała się w strój żebraczki, miotłę, która jej za rumaka służyła, ukryła w łachmanach — i to tam, to sam wałęsać się zaczęła, niby wróżbiarka zbłąkana, jałmużnica pokutująca, kwe- starka zresztą hen, z gdzieś daleko budującego się klasztoru. Aczkolwiek fizyonomia jaimużnicy owej, wróżbiarki i kwestarki. nie wzbudzała zaufania najmniejszego, bo z niej dyabelstwo patrzyło, sam pan starosta kilka groszaków jej rzucił, ten i ów z łowców⁷ do kalety sięgnął, choć jeden rzekł: »Za duży nos masz, babciu!«, drugi jej radził do balwierza pójść i ogolić się uczciwie, trzeci potraktował pomadą węgierską, by rozwich­rzone wąsy wygładziła sobie pod nosem. Wiedźma śmiała się i dowcipne dawała odpowiedzi; temu z rąk, temu z kart po­wróżyła, a zawsze złotem i szczęśliwościami różnemi okapy- wały te wróżby, że nikt nie podejrzewał babiny o jakiebądź złe zamiary. Tak fortelem wcisnęła się w łaskę panów i służby, a gdy już starościance pięknego królewica wy wróżyła (pra­wda, że wtedy myślała o dyable sta^m), uradowany pan sta­rosta dukata jej dał i razu pewnego do wspólnej biesiady

przypuścił, gdy po udatnych łowach on sam i panowie my­śliwi na murawie zielonej pokotem się rozłożyli.

Tego właśnie chciała wiedźma.

Krążyły puhary, tu i tam wesoła odezwała się piosenka, służbie nawet gorzały nie żałowano, tak, że trudno już było powiedzieć, kto więcej był pijany: pan czy pachołek? Korzy­stając z tego zamącenia zmysłów, wiedźma zbliżyła się do sta- rościanki.

— Czy mówił wam kto — spytała — o źródle czaro- dziejskiem, które jest w tych górach?

— Nic o niem nie wiem — odpowiedziała starościanka.

— A takie śliczne, takie ciekawe źródło! .— pokiwała głową wiedźma.

— Cóż w niem zobaczyć można? — spytała dziewczyna.

— Mówiłam już wam o królewicu pięknym, młodym. I zo­baczyć go można... chciejcie tylko.

— Chcę, chcę! — zawołała starościanka.

— Ja ciebie zaprowadzę do tego źródła czarodziejskiego. Staniesz nad niem, pochylisz się, zapatrzysz się w toń prze­zroczystą, i ujrzysz czar, wid niewidziany dotąd.

Starościanka zerwała się.

— Chodźmy! chodźmy! — wyszeptała.

— Tylko cicho, cicho, cicho — odszepnęła wiedźma — by nikt nie zauważył, że uchodzimy, i czasami nie przeszkodził.

Ba! któż mógłby przeszkodzić? Jedni gadali, inni śpie­wali, jak opętani; niektórzy, plecyma oparci o pnie drzew świer­kowych, chwiali się, mamrocąc coś pod nosem, pan starosta nawet pochrapywał, leżąc na murawie rozciągnięty, a służba piła na umor. Niepostrzeżenie więc wysunęła się wiedźma ze starościanką.

Szły szybko, długo, jakiemiś zboczami skał, rozpadlinami dzikiemi, niewidzianemi dotąd ścieżynami, a źródło wciąż się oddalało i oddalało. Gdy były już tak daleko, że krzyk najsil­

m-

niejszy nie doszedłby do uszu biwakujących, wiedźma rzuciła się na starościankę i, ujmując ją wpoi, chciała unieść w po­wietrze, ale pośliznęła się i rymnęła, jak długa, na ziemię, w jamę się jakąś staczając. Teraz zrozumiała starościanka, że stała się ofiarą napadu niegodziwego, uskoczyła więc w bok i biedź zaczęła. Ale droga była jej obca, wołanie zaś na nic się nie zdało, bo na krzyk napastowanej nikt, nikt, krom wła­snego jej echa, nie odpowiedział. Nie było innej rady, jak tylko biedź naprzód, dopaść do pierwszej lepszej chałupy wieśniaczej i w niej ratunku poszukać.

Nie tak łatwo udałaby się ucieczka starościance, gdyby wiedźma, w jamę wpadając, nie zgubiła gdzieś miotły swojej. To pozwoliło dziewczynie spory kawał drogi ubiedz i wpaść do chaty leśnika. Wiedźma jednak dopatrzyła kryjówki, bo, po odnalezieniu miotły, siadła na nią zaraz, uniosła się w powie­trze wysoko, wysoko, a z takiej wysokości ogromny kawał świata widać.

— Aha! w leśniczówce się skryłaś? — warknęła.

Gdy mrok zapadł, przebrała się za żebraczkę niewinną, weszła do sieni domku leśniczego, gdzie za drzwiami rumaka swojego postawiła, i skomląc a kuląc się, prosiła o nocleg. Ale starościanka, choć głos był zmieniony, poznała czarownicę, nie wiedząc zaś, na jakich ludzi w leśniczówce trafiła, skorzy­stała z pierwszego ich snu i drogą powrotną, ku górom Świę­tokrzyskim, skąd dochodził niespokojny dźwięk rogów, biedź zaczęła. Nie spodziewała się tego wiedźma i, gdy cisza wy­pełniła każdy kątek leśniczówki, podkradła się, raczkując, do świetlicy, w której miała starościanka spoczywać, drzwi cicho otworzyła i weszła do środka.

Jakież było jej zdumienie, gdy izbę zastała pustą... Ale starościanka przed chwilą musiała wybiedz. bo jeszcze ciepło wiało od opuszczonej pościeli, bo jeszcze nad łóżkiem błądził sen, tak nielitościwie przerwany.

— Nie uciekniesz mi teraz, nie uciekniesz! — zgrzytnęła wiedźma.

Skoczyła do sieni po miotłę.

Co zaś?... zostawiła ją za drzwiami, a ktoś sprzątnąć mu­siał i pozbawił ją tak potrzebnego rumaka.

Nic omyliła się. Miotła czarownicy podobała się fornalowi pana leśniczego. Tęga była, sprężysta, więc wziął ją i nie myślał wcale o oddaniu.

Wiedźma skręciła się.

Znów zdobycz z rąk jej się wysuwała. Nie pomykać pe­dałom starym za stopkami młodemi, i to wtedy jeszcze, gdy strach je gonił! Zaklęła brzydko i wsunęła się do komory, gdzie różne gospodarskie naczynia musiały być. Chodzi, maca... Na żadną nie natknęła się miotłę, lecz sito znalazła.

— I to dobre!

Wyszła przed chałupę, obróciła się twarzą do księżyca, usadowiła się w sicie i, zawoławszy:

— Wieś nie wieś, biesie, nieś!...

Uniosła się w górę. +

— Aha!... już moja starościanka pod Słupicą? — mru- / knęła. — Zmyliłaś pogoń, panieneczko! może sama miotłę j / schowałaś, ale nie wiesz, że dla czarownicy i sito jest dobre...

Co to? E-he! nóżki ustały, do chałupy chłopskiej skryłaś '

się... Znajdę cię, znajdę!

Spłynęła przed wrota i wzięła wnet na siebie postać dziada wędrownego. Sito powiesiła na płocie i zapukała do drzwi chałupy.

— Kto tam?

— Wspomóżcie, miłosierni ludzie, dziadka wędrownego.

Niemasz takiego gospodarza ani gospodyni, którzyby sta­rego nie przyjęli dziadula. Wyszła niewiasta młoda i poprosiła do izby. Dziad pierwszy próg przestąpił, przy piecu usiadł

i rozglądać się zaczął bacznie dookoła, a tymczasem gospo­dyni zauważyła wiszące sito na płocie.

— A skąd się ono tu wzięło? — szepnęła, zbliżając się do płotu. — W południe pani leśniczyna pożyczyła odemnie to sito na dni kilka, a ono tu się znajduje... Tak!... moje! — dodała, do ręki je biorąc i przypatrując się uważnie. — Cze­goś tylko smołą odgania... Pfe!... Ale to takie gospodynie dzi­siaj... Pożyczą, zapaskudzą i oddadzą, że człek nie wieda kiedy i jak...

Zaniosła sito do komory, na klucz drzwi zamknęła i po­wróciła do izby.

Dziad na^ ¿przypiecku już spał, raczej dziad-czarownica udawała, że sen ją zmorzył. Czekała, by wszystko ucichło w chacie i starościanka snem twardym zasnęła, a po zmęcze­niu jej mogła się tego spodziewać.

Omyliła się jednak.

Starościanka w dziadu przebranym poznała mieszkankę Łysej Góry, bo choć wiedźma do niepoznania prawie zmieniła fizyono- mię swoją, nosa, wielkości trąby, zmienić nie mogła, i ten nos ją zdradził. Wymknęła się więc cicho i znajomą drogą po­śpieszyła ku kościołowi Świętokrzyskiemu, nawojką okrywając się cała.

Głos rogów, zasłyszany jeszcze w leśniczówce, coraz bliż­szy się stawał. Widocznie, że pan starosta, zaniepokojony zni­knięciem córki, szukał jej w lasach okolicznych. Ze wszystkich stron biegły odzewy, nawoływania dalekie, okrzyki i hukania. To wszystko zaniepokoiło czarownicę... Zsunęła się z pieca i za­częła poszukiwać starościankę.

Nie było jej...

— 1-Ia, przeczuła dziada! — mruknęła — ale teraz nie wymkniesz mi się, dzierlatko! bo już ni leśniczówki ni chaty chłopskiej nigdzie niema, jeno bór i bór!

Skoczyła po sito.

Znikło!...

— Czy ty czasami do zakonu wiedźm się nie zapisałaś?! — zgrzytnęła czarownica.

Miotły niema, sita niemą co tu począć?

Czarownica za łeb się chwyciła.

W tej chwili kogut na płot wyskoczył i zapiał.

Nim pierwsze swoje: ki-ki-ri-ki! wyśpiewał, już wiedźma za grzebień go porwała, skoczyła na grzbiet koguta, a że czarny był, duże w nim pokładała nadzieje.

— Wieś nie wieś, biesie nieś!... Hop-sa! — krzyknęła — i po raz trzeci uniosła się w powietrze.

Z wysokości dojrzała uciekającą starościankę.

W bok więc koguci wsadziła ostrogi dyabelskie, aż dziób otworzył kur stary, do jazdy takiej nieprzyzwyczajony, zaku- kurykał, zatrzepotał skrzydłami i sunął, jak grom, za uciekającą.

Biedna starościanka ostatku dobywała sił. Wiatr rozwiał jej włosy, rozwinął nawojkę, a wiedźma tuż, tuż, już dogania, łapę wyciąga, a kukurykanie koguta budzi las cały.

Wtem dał się słyszeć tętent szybko pędzących koni.

To pan starosta nadjeżdżał z orszakiem swoim.

— Patrzcie! patrzcie! — ze wszech stron zabrzmiały okrzyki. — Co to za potwór straszliwy gna nad lasem!

I kilkanaście rąk podniesionych wskazało na zsuwającą się z wyżyn powietrznych amazonkę.

—• Czart!

— Bies! — odezwały się głosy.

Wtem jeden z łowców, młody a piękny kasztelanie, z bły­skawiczną szybkością łuk naciągnął... Cięciwa brzękła, gwizdnęła strzała... Kogut zakukurykał raz ostatni i razem z wiedźmą runął na ziemię.

Grot przeszył czarownicę, czarna posoka bluzgnęła z piersi.

Starościanka była ocalona.

Myśliwi podbiegli, ojciec ramiona otworzył do odzyskanei

jedynaczki, a pan kasztelanie chciał się zdobyczą pochwalić, lecz kur się zerwał i uciekł do Słupicy, a z wiedźmy garstka popiołu została o duszącym zapachu siarki.

Radość była wielka z zakończonych tak szczęśliwie ło­wów. Dzielny kasztelanie pozyskał serce starościanki. Później na zamku pana starosty odbyło się wesele huczne, na którem

i ja byłem, miód i wino piłem, a po ślubie i po tańcach tę baśń ułożyłem.