Dr Dorota Ławecka
Notatki ze „Wstępu”
I. Historia Archeologii
Starożytność
„Turyści” w Egipcie, kolekcje króla Nabonida z VI w p.n.e. z Babilonu
Cyceron, Oktawian August, rzymskie kolekcje greckich zabytków i ich kopii
Grabież zniszczonego Koryntu i Aten – zabytki wywiezione masowo do Rzymu
Średniowiecze
Rabowanie grobów, niszczenie konstrukcji w celach recyclingu materiałów budowlanych
Renesans
Cyriakus z Ankony (1391 – 1452); włoski kupiec, kolekcjoner monet etc. Podczas podróży zbierał i notował informacje o spotkanych przez siebie starożytnościach, szkicował budowle, przerysowywyał inskrypcje.
Przypadkowe odkrycia rzeźb takich jak Apollo Belwederski, grupa Laokoona, Wenus Medycejska; otwieranie grobowców etruskich (tumulusów); powstanie wielkich kolekcji dzieł klasycznych, np. Medyceusze we Florencji.
William Camden (1551 – 1623); antykwarysta, pasjonat zabytków rzymskich i wczesnośredniowiecznych. Założyciel Society of Antiquaries (odkrywanie i ochrona starożytności).
Oświecenie
Myśliciele: Montesquieu, Voltaire, J. Locke, F. Bacon
1660 – Royal Society Of London, założone przez Karola II. Obserwacja, klasyfikacja, eksperymenty, badanie przeszłości; dokładne opisy znalezisk, sposób wykonywania i używania danych narzędzi, rekonstrukcje budowli, próby ustalenia datowania.
1733 – Society Of Dilletanti; poznanie krajów kultury klasycznej. Liczne, bogato ilustrowane publikacje.
1734 – Museo Capitolino
1743 – otwarcie zbiorów Medyceuszy
1753 – British Museum
Kopanie kurhanów, np. B. Fausset w SE Anglii 750 ich popsuł
Amerykańskie wykopaliska – np. Thomas Jefferson w 1784 przeprowadził wykop sondażowy przez kurhan tzw. kultury Mountbuilders; obserwacja stratugrafii
1710 – Herkulanum, książę d`Elboeuf.
1748 – Pompeje, R.G. de Alcubierre – pozyskiwanie zabytków; od 1860, pod kierownictwem G. Fiorellego, zaczęto prowadzić bardziej systematyczne wykopaliska.
1764 – J. J. Wincklemann publikuje swoją pierwszą Historię Sztuki Starożytnej,na podstawie antycznych tekstów źródłowych (Pliniusz Stary) oraz obserwacji samych zabytków ze zbiorów watykańskich.
XIX wiek
James Hutton (1725-1797) – szkocki geolog; obserwacja stratyfikacji warstw; 1785 – Theory of Earth
Charles Lyell (1797-1875) – zasada aktualizmu geologicznego, mówiąca o podobieństwie procesów kształtujących powierzchnię ziemi w przeszłości i obecnie; The princeps of Geology lata 30 XIXw, oraz książka z 1863 r, The Geological Evidences of Antiquity of Man.
Lata 30 XIX w – prawo superpozycji, pierwotnej horyzontalności, pierwotnej ciągłości.
Christian Jurgensen Thomsen (1788-1865) podział na epokę kamienia, brązu i żelaza – stosowany ( z poprawkami i udoskonaleniami) do dziś. Wymyślił go opracowując przewodnik po zbiorach muzeum Narodowego w Kopenhadze.
Jacques Boucher de Perthes (1788-1868), francuski celnik, poeta, samouk generalnie, potwierdzil (nie tylko on oczywiście) istnienie człowieka na długo przed biblijnym potopem. W 1847 opublikował Antiques celtiques et antediluviennes, o współistnieniu człowieka z wymarłymi gatunkami zwierząt na podstawie konkretnych przykładów znalezisk z jaskiń (np. wykopaliska nad Sommą)
Karol Darwin – The Origin Of Species z 1859 roku, Descent of Man z 1871 r.
Edouard Lartet (1801 - 1871)– francuz, interesował się paleolitem; wykopaliska rejonie Dordogne w latach 60 XIXw, zaczął się zastanawiać nad wewnętrznym podziałem tej epoki i wstępnie podzielił go na 4 podokresy.
Gabriel de Mortillet (1821-1898), prof. antropologii prehistorycznej w Paryżu, który wtórnie podzielił paleolit na podokresy, wg kryterium kulturowego, na podstawie obserwacji charakterystycznych zabytków.
Edward Taylor (1832-1917), Primitive Culture oraz
Lewis Henry Morgan (1818-1881), Ancient Society; Obydwaj panowie opublikowali w latach 70 XIXw prace dotyczące rozwoju cywilizacyjnego – od dzikości, poprzez barbażyństwo aż po cywilizację.
John Lubbock (1834-1913) i jego książka z 1865r Pre-historic Times, as Illustrated by Ancient Remains, and the Manners and Customs od Modern Savages. Łoł. Zwolennik teorii jednotorowego rozwoju kultury, rozwija tezy Darwina, opisuje sposób życia wybranych przez siebie społeczności prymitywnych
Gustav Montelius (1865-1913), szwedzki przyrodnik i archeolog, profesor i kurator muzeum historycznego w Sztokholmie. Dokonał podziału neolitu, epoki brązu i żelaza, na podstawie zabytków pozyskanych z różnych wykopalisk, zawsze ze zwartych zespołów zabytków – opracował typologię siekier, mieczy, zapinek i naczyń z brązu. Założył, że przedmioty te były przedmiotem wymiany, czy handlu, a wzorce były czerpane z wyżej rozwiniętych terenów. Udowodnił niejednotorowość rozwoju stylu, a także zauważył że nie wszystkie rejony Europy rozwijały się podobnie w takim samym czasie.
Mezopotamia. Bardzo niewiele źródeł, właściwie do XVIIIw nie poznana. Kruchość zabytków monumentalnych wzniesionych z cegły mułowej, etc.
Herodot z Halikarnasu – ok. 460 p.n.e. odwiedził Mezopotamię.
Pietro della Valle – włoski podróżnik, opublikował swoją pracę opisującą niektóre zabytki mezopotamskie, tabliczki z pismem klinowym; przywiózł także ich kilka (pochodzących z Ur i Babilonu) do Włoch;
Carsten Niebhur – duński uczony wysłany w 1761r przez Karola V na ekspedycję naukową – opisuję Niniwę, Persepolis, Babilon.
Francuzi – Paul E. Botta oraz Austen H. Leyard – kopali w celu pozyskania dużej ilości zabytków z miast starożytnej Asyrii – m.in. z Aszur i Niniwy.
Ernest de Sarzec (1837-1901) – kopanie starożytnego Girsu w 1877– odkrycie Sumerów.
1865 – Palestine Exploration Society
Egipt. Oczywiście Bonaparte i jego wyprawy (1798-1799) i jego rysownik Dominique Vivant Denon.
Egipscy archeolodzy „zabytków” - B. Drovetti, H. Salt, G. Belzoni.
Richard Lepisius (1810-1884) – profesor berlińskiego uniwersytetu. Memfis, Teby – inwentaryzacja architektury, przerysy inskrypcji etc. Prece dotyczące chronologii i historii starożytnego Egiptu.
Auguste Mariette – (1821-1881) – Sakkara, teby, Karnak, Deir el bahari. Ujmowanie egipskiej archeologii w normy i formy prawne, zapobieganie masowemu wywozowi zabytków. W 1857 roku założył egipskie muzeum starozytności – dzisiaj kairskie – oraz zorganizowanie służby starożytności (Service d'antiques) czuwającej nad metodycznym i naukowym podejściem do prac oraz kontrolującej wszelkie wykopaliska.
Jean-Francois Champollion (1790-1832). W 1822 odczutuje hieroglify egipskie – Kamień z Rosetty to stela bazaltowa z 169r p.n.e.(dekret kapłanów z Memfis ku czci Ptolemeusza V). Jak wiadomo -zapisany w 2 językach, trzech pismach.
Georg Friedrich Grotefend (1775-1853) – odczytanie fonetycznej wartości pierwszych 11 znaków pisma klinowego z insrypcji z Persepolis.
Henry C. Rawilson – badania nad talbiczką Dariusza I z Bisurtun (k. Kemanshah) – języki: staroperski, nowoelamidzki, babiloński. Sumeryjski odczytano jako ostatni – pod koniec XIXw.
Śródziemiomorze – c.d.
Heinrich Schliemann – kopacz Troi w latach 1870-90. Grobowce szybowe w Mykenach.
1809 – kopanie na Forum Romanum(G. Boni) , chwilkę później także w Pompejach i Herkulanum, Ostii, Preneste, Pozuoli, Tivoli, Sycylia i Sardynia; Tarkwinia, Cerveteri Vulci – grobowce etruskie.
Odkrywanie malarstwa naściennego – Altamira w połowie XIXw., Lascaux etc.
Osady palafitowe – z neolitu i brązu – odkryte przez Ferdynanda Kellera.
1858 – kopanie La Tene
1846 -1863 – kopanie cmentarzyska w Halstatt
Arthur Evans – odkrycie i kopanie cywilizacji minojskiej na Krecie. Odkrycie pisma linearnego A i B.
Ameryki
John Lloyd Stephens i Frederick Catherwood podróżują po Jukatanie i zauważają cywilizajcę Majów – a właściwie opisuja to, co znaleźli.
W Europie na początku XX wieku dominowała koncepcja, szczególnie popierana przez naukowców niemieckich, mówiąca o wyciąganiu ogólnych wniosków na podstawie mnóstwa niezaprzeczalnych faktów. Koncentrowano się więc na zbieraniu jak największej ilości materiału, opisywaniu go, katalogowaniu, tworzeniu wewnętrznych chronologii, typologii etc. Do datowania wyznaczano klasycznych metod: stratygrafii, seriacji, typologii, źródeł historycznych.
Kobiety w archeologii - Dorrothy Harrod – zm. w 1968, prowadziła badania w Iraku i Palestynie. Interesował ją paleolit na tych ziemiach. Od 1937 roku profesor na Cambrige.
Wiek XX.
Arthur Evans – kopacz na krecie – kopał od 1899r.
Michael Ventris – brytyjski architekt, w 1937 roku opublikował swoją pracę – odczytanie pisma linearnego B, metodą porównywania kolejnych zapisów na licznych tabliczkach
Howard Carter – Tutenhamon w 1922
Hugo Winckler – Bogazkoy, czyli starożytne Hattusa, odkryte w 1906r. Sotlica Hetytów. Ważne było odnalezienie całego szeregu tabliczek z inskrypcjami pochodzącymi z tamtejszego archiwum, co umożliwiło odczytanie tychże tekstów.
Bedrich Hrozny – odczytał w 1915 pismo Hetytów z Hattuszy.
Robert Kołdewey – Babilon
Charles L. Woolley – Ur i odnalezienie grobów królewskich
Louis i Mark Leakey – w latach `50 kopali w Olduvai, odnajdując australopiteka z plejstocenu oraz prymitywne narzędzia kamienne
Metodyka Prac Wykopaliskowych – historia.
Istniały 3 nurty, następujące po sobie, koncepcji dotyczących tego, nad czym powinien skupiać się archeolog prowadzący badania. Wychodząc z metod czysto horyzontalnych – kładzenie nacisku na plany, poprzez zainteresowanie, a później skupienie się nad przekrojami i profilami, aż po zręby dzisiajszej archeologii, czyli badania szerokopłaszczyznowe, połączone zndokładną dokumentacją profili oraz trójwymiarową planingrafią.
Augustus Lane-Fox Pitt-Rivers; angielski generał kopał na terenie swojej posiadłości w S Anglii; powolne, szerokopłaszczyznowe wykopaliska, wyrysowane plany i profile, domierzone trójwymiarowo i zaznaczone wszystkie znalezione przedmioty; przypisano je konkretnym warstwom.
W.M. Flinders Pertie (1853-1942). Kopał w Egicie i Palestynie. 1904 – Methods and Aims in Archeology. Kładł nacisk na szczegółowość badań, dokumentację wszystkich znalezisk, obserwację ich formy, kształtu, barwy etc., sporządzanie dokładnych planów, publikację wyników parc. Wynalazł i udoskonalał seriację jako metodę datowania bezwzględnego.
Od początku XX wieku rozpoczyna się, wraz z powstaniem etnologii, korespondencja archeologii z tą nauką. Odejście od sztywnego i utartego schematu jednolitego rozwoju kultury w całej Europie.
Gustaf Kossina (1858-1931) – niemiecki archeolog i profesor, specjalizował się w identyfikacji kultur archeologicznych z opisywanymi czy wspominanymi w tekstach historycznych, utożsamiał ogólne kompleksy kulturowe z wielkimi etnosami (o ile w dobrym kontekście używam tego słowa), takimi jak Germanie (głównie), Słowianie, Celtowie. Mniejsze jednostki zróżnicowane pozostałościami archologicznymi przyporządkowywał konkretnym plemionom. Większość swojej pracy badawczej poświęcił poświadczaniu ciągłości kulturowej germanów jako najczystszej i najdoskonalszej rasy i te badania były dla niego zaszczytem. Jedyne co wniósł dobrego do archeologii to przekonanie, że zróżnicowanie materiału archeologicznego odpowiada zróżnicowaniu etnicznemu Europy.
1916 – pierwsze użycie metody ćwiartkowej do eksploracji – A. E. Van Giffen
Lata 40, 50 – skupienie uwagi na dokumentacji namniejszych jednostek stratyfikacji – pierwszy raz zauważono jamy posłupowe.
W. Hołubowicz – polski archeolog terenowy – zalecał eksplorację najmniejszymi jednostkami uwarstwienia, zwracał uwagę na konieczność dokumentacji warstw względem siatki kwadratów;
Mortimer Wheeler – kopał w Wielkiej Brytanii i Indiach. Stosował metodę stratygraficzną połączoną ze swojego rodzaju arbitralnością – odkrywał dużą część stanowiska pozostawiając siatkę świadków w celach obserwacji stratygrafii. Świadki na końcu były usuwane celem odsłonięcia jak największej powierzchni wykopu.
Kathleen Kenyon – wykopaliska w Jerychu. Podkreślała że stratyfikacja obejmuje wszystkie wyróżniające się warstwy stanowiska, również te, które nie są nimi sensu stricto – wszelkiego rodzaju obiekty
Vere Gordon Childe – profesor z Edynburgu i Londynu. Zwracał uwagę nie tylko na stratyfikację i chronologię kultur, strarał się opracować również ich charakterystykę, opisać sposób gospodarowania, elementy kultury, zachowań etc. Wprowadził do historii i archeologii takie terminy, jak rewolucja neolityczna i urbanistyczna, dotyczące Bliskiego Wschodu.
Funkcjonaliści od lat `40; Archology and Society Grackhame Clarka – kamień milowy w metodologii. Określił w niej cel istnienia i działalności archeologii jako nauki badającej sposób życia człowieka, a artefakty nakazywał badać pod względem funkcjonalności. Podkreślał wagę rekonstrucji wszelkich aspektów życia dawnych społeczeństw – od sposobu gospodarowania, poprzez systemy polityczne, społeczne, religijne, ekonomiczne, moralne i systemy wartości – oraz korespondencje i oddziaływania pomiędzy nimi. Uzależniał kulturę od środowiska naturalnego, w jakim istniała, uważał że kultura jest jednym z przejawów dostosowania się grupy społeczności w celu przetrwania. W swojej książce również skupiał się na ilości i jakości materiału archeologicznego – jako jeden z pierwszych zauważył, że znaczny wpływ na poziom poznania jest ilość i stan zachowania zabytków. Ostatecznymi krokami w pracy archeologa jest analiza zebarnych materiałów i informacji, która ma rozświetlić lub wyjaśnić wszystkie lub niektóre aspekty funkcjonowania badanych społeczności. Przykładowym stanowiskiem badanym przez Clarka jest Starr Car w Yorkshire, stanowisko osadnicze koczowniczej grupy mezolitycznych łowców. Współpracując z paleobotanikami, zoologami i innymi specjalistami udało mu się ustalić dokładne menu tejże grupy łowieckiej, a także sposób gospodarowania etc. Jego metodę nazywa się podejściem ekologicznym.
Julian H. Steward – archeolog amerykański; interesowały go zarówno miany wewnątrz społeczności, jak i oddziaływania międzykulturowe, a także jak środowisko naturalne, dostępność surowców, rodzaje zwierząt wpływały na nie. Jego metody nazywa się ekologią kulturową.
Goron Willey, zainspirowany pracą J.H. Stewarda, postanowił przeprowadzić dokładne badania w Peru. Dzięki jego wielkiej pracy powstało pierwsze w historii archeologii opracowanie zmian charakteru osadnictwa na przestrzeni 1500 lat. Wszystkie zmiany jakie odnalazł przypisywał wewnętrznej ewolucji społeczeństw, a nie zmianom migracyjnym – jak to dotychczas najczęściej robiono.
Kolejnym krokiem milowym stały interdyscyplinarne badania w Iraku i mezoameryce – pozwalające na obserwację sieci osadniczej na przestrzeni nawet 12 000 lat!
Rozwój Metod Datowania Bezwzględnego.
Początek XX w = badania nad dendrochronologią (amerykański astronom E.A. Douglass)
Lata `40 = radiowęglowa metoda datowania szczątków organicznych (Willard Libby)
Lata `50 = potasowo – argonowa
Lata `80 = termoluminescencyjna
Prospekcja.
Archeologia Lotnicza - pierwsze zdjęcia w 1908 roku, rozwój po I Wojnie Światowej + dzisiejsza teledetekcja i zdjęcia satelitarne.
Lata `20/`30 = metoda fosforanowa
lata 40 = elektrooporowa (J.R.C. Atkinson)
lata `60 = magnetyczna
Nowa Archeologia
Od lat `60. Walter Taylor w swojej książce A Study of Archeology sprzeciwił się dawnemu podejściu do archeologii – uważał że traciło się zbyt wiele informacji – a przez to ścieżek możliwych interpretacji – badając stanowiska wyłącznie pod względem chronologii kultur, rodzajów zabytków etc etc – zaprzeczył dorobkowi intelektualnemu poprzednich profesorów. Zaproponował połączenie interpretacji chronologii i kultury, z dokładnym badaniem danego stanowiska. Chodziło mu o to, aby nie ignorować informacji, nawet tych pozornie błahych i drobnych.
Głównie chodziło o zmianę myślenia – poszukiwania nie odpowiedzi dotyczących chronologii, zmian czy wpływów, lecz pracowania nad bardziej skomplikowanymi zagadnieniami, nie wyjaśnianie trudnych i niejasnych zjawisk wyłącznie migracją, inwazją czy wpływami.
Louis Binford i David Clark – New Archeology –naciskanie na myślenie problemowe, na dociekanie, nie uciekanie w proste wytłumaczenia. Np. nie poprzestawanie na analizie materiału archeologicznego, rodzaju osadnictwa etc, lecz zastanawianie się nad tym, o czym to świadczy. Jakie to daje możliwości interpretacji – jak mogła wyglądać społeczność, i dlaczego tak działała? Ponadto zwracali uwagę na to, że kultura nie jest jakimś punktem, stałym faktem – lecz procesem. Charakteryzowała ich wiara w to, że można w pełni odtworzyć obraz nieistniejącej kultury – co uzależniali wyłącznie od przyjętych metod badawczych. Do tejże rekonstrukcji niezbędne jest określenie rodzaju i charakteru środowiska naturalnego. Wnioski wyciągane z zebranych informacji powinny być logiczne i możliwe do weryfikacji. Zasięgnięcie pomocy u innych nauk – geologii, zoologii, botaniki, chemii, fizyki, a także informatyki – np. statytsyki, cybernetyki. Głównym celem badawczym ma być odpowiedź na zadane pytanie, a nie gromadzenie kolejnych zabytków (informcji). Ruch ten szybko został jednak zatrzymany – potępiono pozytywne nastawienie do szczątków archeologicznych i ilości informacji, jakie przechowują, o niemożliwości przeprowadzenia 100% skutecznych badań, etc.
Kolejnym etapem rozwoju myśli metodologiczno – teoretycznej w archeologii to trwająca i modyfikowana do dzisiaj – archeologia postprocesualna,kładąca wynikająca zarówno z założeń archeo procesualnej, jak i jej krytyki. Nazwiska – Ian Hodder, Michael Shanks, Christopher Tilley, Mark Leone – dysputanci doby lat 90. Podkreśla się unikatowość i jednostkowość każdej kultury – w przeciwieństwie do New Archeology unika się wnioskowania o prawach ogólnych. Po raz pierwszy dopuszcza się mnogość interpretacji tego samego zestawu informacji – wszelkie próby bycia obiektywnym z góry skazane są na niepowodzenie. Wszystko można podważyć, wszysktiemu zaprzeczyć – nawet warto to robić celem poszukiwania nieścisłości w teoriach, w problemach uważanych za rozwiązane.
Archeologia Kognitywna – dotycząca wiary w możliwość rekonstrukcji wierzeń, systemu religijnego, praktyk obrzędowych. Są to studia nad sposobem myślenia i postrzegania świata przez dawnych ludzi, badana za pomocą odnajdowania analogii pomiędzy wczoraj i dziś, np. w użyciu symboli w kulturze martwej i isniejącej dziś.
Procesulano – kognitywna; z Renfrew i Bahnem na czele
Annaliści – z pogranicza archeologii postprocesualnej, procesualnej i w ogóle. Kompleksowe badania zjawisk historycznych – nie skupianie się na narracji czy faktach – oraz szeroka korespondencja z innymi naukami. Fernand Braudel – nazwisko annalistów.
Ruch gender studies – poszukiwanie kobiety w przeszłości