Zagadnienia egzaminacyjne - opracowanie, hinduizm 1-5


Zagadnienia egzaminacyjne z hinduizmu

1. Cywilizacja doliny Indusu.

Cywilizacja doliny Indusu zwana także Kulturą Indusu, Cywilizacją Indusu-Saraswati, Kulturą harappańską, Kulturą Mohendżo-Daro itp. - pierwsza historyczna cywilizacja na obszarze subkontynentu indyjskiego, rozwijająca się w okresie 3300-1300 p.n.e. (w swej szczytowej formie 2600-1900 p.n.e.), w indyjskiej epoce brązu. Zajmowała obszar wielkości 650 tys. - 1,5 mln km² (według różnych źródeł) i była najrozleglejszą spośród czterech sobie współczesnych cywilizacji starożytności (Egiptu, Mezopotamii, Chin). Jej stanowiska rozmieszczone są na całym terytorium współczesnego Pakistanu, w północno-zachodnich Indiach (Dżammu i Kaszmir, Radżastan, Gudżarat, Maharasztra, Harijana, Pendżab) oraz we wschodnim Afganistanie. Pierwszego (przypadkowego) odkrycia związanego z jej historią dokonano w 1826 roku. Archeologami, którzy prowadzili dotyczące jej badania, byli m.in.: Alexander Cunningham, John Marshall, Mortimer Wheeler, George Dales, Jonathan M. Kenoyer oraz Richard Meadow. Dotychczas odkryto 1500-2600 (według różnych źródeł) stanowisk archeologicznych przypisywanych tej cywilizacji, spośród których jedynie 2% zostało gruntownie przebadanych. Główne z nich to: Amri, Balakot, Banawali, Bhagatrav, Chanhudaro, Daimabad, Dholavira, Dwarka (Dvaraka), Ganweriwala (Ganeriwala), Gola Dhoro, Harappa, Kot Bala, Kot Diji, Kalibangan, Lakhmirwala, Lothal, Mohendżo-Daro, Nausharo, Pir Shah Jurio, Pirak, Rakhigarhi, Rangpur, Rehman Dheri, Rojdi, Rupnagar, Shortugai, Sokhta Koh, Sothi, Sutkagen Dor (Sutkagan Dor) itd.

Pochodzenie

Cywilizacja doliny Indusu wyewoluowała z wcześniejszych kultur neolitycznych (kultura Mehrgarh) i epoki brązu (kultura Kot Diji) obecnych na tym obszarze. Dowody archeologiczne wskazują, iż większość miast rozwinęła się z wcześniejszych osad, zamieszkiwanych przez rybaków, rolników, hodowców i myśliwych. Unifikacja kulturowa tych ośrodków zachodziła stopniowo, głównie dzięki wymianie handlowej, która pociągała za sobą także wymianę idei oraz nawiązywanie relacji społecznych. Sytuacja ta implikuje wiele rozbieżności w ustaleniu daty pojawienia się właściwej cywilizacji Indusu (rozmaite źródła podają tę datę w przedziale 5000-2600 p.n.e.).

Większość XIX-wiecznych badaczy uważała jednak błędnie, iż impulsy powstania cywilizacji Indusu napłynęły ze starożytnego Sumeru. Również dziś hipotezy dotyczące jej powstania i upadku są częstokroć obarczone dużą dozą dogmatyzmu, stereotypów oraz niezweryfikowanych twierdzeń. Tak więc choć istnieją liczne przypuszczenia, iż cywilizację tę stworzyła ludność drawidyjska, brak jednoznacznie potwierdzających to dowodów, zaś innymi kandydatami na jej twórców są ludy protoindoeuropejskie, protomundajskie, lub przodkowie różnych społeczności, mówiących językami izolowanymi na terenie dzisiejszych Indii i Pakistanu (patrz niżej).

Miasta

Była to jedna z pierwszych kultur miejskich na świecie, której największe ośrodki położone były wzdłuż głównych rzek regionu (Indusu i dawnej rzeki Saraswati) oraz na wybrzeżach Morza Arabskiego. W sumie odkryto dotychczas ok. 70 miejscowości, z których ok. 10 było miastami. Największe z nich, jak: Dholavira, Harappa, Lothal (w gudźarati dosłownie kurhan umarłych), Mohendżo-Daro (podobnie kurhan umarłych w sindhi) czy Rakhigarhi miały po ok. 3 km² powierzchni i zostały zbudowane ok. 2600 roku p.n.e. Szacuje się, iż w każdym z nich mogło mieszkać 30-50 tys. ludzi.

Większość miast posiadała rozległe cytadele, w których naukowcy dopatrują się ośrodków władzy, oraz otoczona była fortyfikacjami, które można też interpretować jako wały przeciwpowodziowe. Miasta często budowano na sztucznie utworzonych ceglanych platformach, także mających zabezpieczać przed powodzią. Brukowane ulice były zorientowane według kierunków kardynalnych oraz przecinały się pod kątem prostym. Sugeruje to planowość całego założenia urbanistycznego, co w cywilizacji europejskiej znane jest dopiero od czasów rzymskich. Potrafiono także skutecznie oddzielić przestrzeń prywatną od publicznej (dzięki dziedzińcom i ogrodom) oraz strefę handlu od mieszkalnej (w Lothal wzdłuż ulic biegnących południkowo znajdowały się sklepy i warsztaty, zaś równoleżnikowo - domostwa), co również jawi się bardzo wysokim osiągnięciem w tym okresie. W Kalibangan widoczne jest ponadto staranne rozplanowanie szerokości ulic.

Prywatne domostwa były najczęściej dwupiętrowe, kilkupokojowe (najbiedniejsze miały 1 pokój z osobną łazienką, w Mohendżo-Daro liczba pokoi wynosiła 2-20) oraz posiadały malowane lub pokryte kolorową gliną ściany. Podobnie jak wielopomieszczeniowe budynki użyteczności publicznej (we wspomnianych wyżej cytadelach), a także warsztaty, młyny, spichlerze i magazyny budowano je z drewna oraz kamieni, lecz głównie z cegieł suszonych na słońcu lub wypalanych w specjalnych piecach, w których jako opał stosowano suszony kał krowi. We wszystkich miastach istniał jednolity, opierający się na proporcji 1:2:4 system wyrobu cegieł, w którym standard dla cegły stosowanej do budowy domów wynosił na ogół 7:14:28 cm, zaś dla używanej przy konstrukcjach ziemnych 10:20:40 cm. Jest to pierwsze w historii użycie wypalanych cegieł na tak wielką skalę.

Skonstruowany z tego materiału skomplikowany system kanalizacyjny, na który składały się latryny, dreny i szamba, był podłączony do każdego domostwa, zaś ścieki wyprowadzał na okoliczne pola. Wszystkie domy były wyposażone w osobne łazienki oraz miały dostęp do wody pochodzącej z licznych studni (w Mohendżo-Daro było ich ponad 700), położonych na terenie konkretnych domostw, bądź na podwórzach poszczególnych sąsiedztw. Istniały także studnie dostępne bezpośrednio z ulicy, zaś w Dholavirze znajdująca się w specjalnych cysternach woda pochodziła z opadów atmosferycznych, zbieranych dzięki przemyślnemu systemowi drenów. Licznie odnajdywane, często uszczelnione bitumem tzw. baseny (wykorzystywane być może jako łaźnie rytualne, zbiorniki wody pitnej lub nieczystości) świadczą ponadto, iż higiena była utrzymywana w miastach na bardzo wysokim poziomie. Z Dholaviry oraz terenu Beludżystanu znane są także przykłady wysokiego stopnia opanowania inżynierii wodnej, np. system tam chroniących przed powodzią, zbierający wodę w zbiornikach.

Artefakty

Z przedmiotów życia codziennego zachowały się głównie niewielkie lecz ozdobne artefakty: ceramika (kuchenna, stołowa i grobowa), narzędzia (wśród nich najwcześniejsze okazy metalowych (miedzianych) haczyków na ryby), przybory toaletowe, zabawki (np. kostki do gry z 6 oczkami - identyczne ze znanymi obecnie, pionki do gier, m.in. do gry będącej zapewne pierwowzorem szachów, gwizdki w formie ptaków i jajek, wózki i zwierzęta na kółkach, zwierzęta z ruchomymi częściami ciała), pieczęcie (dotychczas odkryto ok. 2500, najczęściej steatytowych pieczęci), tabliczki ze znakami pisma, fragmenty inkrustacji mebli i innych ornamentów, guziki (identyczne w formie z używanymi obecnie), biżuteria (koraliki, naszyjniki, bransolety, brosze, wisiory itd.), amulety, lusterka, a także niewielkie przedstawienia figuratywne ludzi, rzeczywistych i fantastycznych zwierząt oraz nieznanych bóstw. Podobieństwo stylu wykonania oraz znaleziska niemal identycznych obiektów na całym obszarze cywilizacji wskazują, iż wiele z nich było wytwarzanych masowo.

Surowce wykorzystywane do ich wyrobu stanowiły: muszle, drewno (głównie cedrowe), glina, terakota, fajans, kamionka, kość, kość słoniowa, róg, ołów, miedź, brąz, srebro, złoto, kamienie: steatyt (talk), alabaster oraz kamienie półszlachetne - najczęściej karneol, a także: azuryt, antymon, ametyst, jadeit, jaspis, turkus, onyks, lazuryt, amazonit, agat i inne[116][117].

Spośród motywów przedstawionych na mających wielkość pocztowego znaczka pieczęciach najczęściej pojawia się nosorożec, gawial, słoń, bawół wodny, byk zebu, tygrys, łódź, figowiec pagodowy, jednorożec, fantastyczne trójgłowe zwierzę oraz tzw. "władca zwierząt" - bóstwo w pozycji jogina w otoczeniu zwierząt, podobne do późniejszych przedstawień boga Śiwy (w tzw. postaci Paśupati). Wydaje się, iż wizerunki te były handlowymi identyfikatorami określonych grup społecznych, widniejącymi na pieczęciach w sąsiedztwie napisu, będącego być może tytułem lub imieniem właściciela. Pieczęcie odciskano w glinie bezpośrednio na towarach przeznaczonych do eksportu czy sprzedaży, lub na wiążących je linach. Większość z nich miała na odwrocie małe uszko, umożliwiające nanizanie jej na sznurek lub rzemień. Podobnie jak pokryte znakami pisma tabliczki (o niewiadomym przeznaczeniu) musiały one mieć ograniczony czas ważności, jako że duże zbiory nieuszkodzonych obiektów archeolodzy znajdowali w śmieciach, gdzie zostały zapewne wrzucone celowo.

Ustrój społeczny

Cywilizacja doliny Indusu stworzyła pierwsze w tym regionie wieloklasowe społeczeństwa, co sugerują m.in. figurki ludzi w różnych strojach i fryzurach oraz znaki pisma. Posiadały one oligarchiczny lub teokratyczny system władzy, ze stojącymi na szczycie drabiny społecznej religijnymi lub ekonomicznymi elitami miast-państw, które kontrolowały rozległe obszary (np. Harappa kontrolowała ok. 130 km²). Brak natomiast jakichkolwiek wskazówek nie tylko dominacji, lecz nawet istnienia zorganizowanej siły militarnej, co znów stanowi ewenement wśród cywilizacji tego okresu. Wniosek taki wysnuć można z braku jakichkolwiek przedstawień podbojów czy wojennego rzemiosła oraz archeologicznych dowodów wojen (odkopano zaledwie kilka egzemplarzy broni).

Wiele danych wskazuje też na to, że władcy manifestowali swoją ekonomiczną lub duchową potęgę nie poprzez wznoszenie okazałych budowli czy pomników, lecz przez symbolikę rzeczy drobnych: biżuterii, pieczęci i pismaMimo bowiem istnienia w każdym mieście rozległych cytadeli, nie odkryto w nich budynków, które można by jednoznacznie określić jako pałace lub świątynie, co wskazuje, iż obiekty te służyły raczej ogółowi społeczeństwa (np. tzw. "wielka łaźnia" w Mohendżo-Daro), zaś system rządów mógł być zbliżony do formy republikańskiej. Wydaje się, iż był on bardzo efektywny, skoro przez wiele wieków potrafił zapewnić prawidłowe funkcjonowanie miejskiej infrastruktury. Mimo to niektóre znaleziska archeologiczne sugerują istnienie pewnych form miejskiej patologii, o czym mogą świadczyć np. sporadycznie znajdowane ludzkie zwłoki, najwyraźniej porzucone w odległych zaułkach miast.

Wiadomo ponadto, iż struktura społeczno-ekonomiczna była we wszystkich miastach podobna oraz charakteryzowała się dużym egalitaryzmem, o czym świadczy jednolite rozplanowanie urbanistyczne i styl wykonania artefaktów oraz brak wyraźnych oznak zróżnicowania statusu materialnego w pochówkach. Z uwagi na to, a także powszechność wysokiej jakości wyrobów rzemieślniczych i technologii budowlanych oraz ogólny dobrobyt (analiza szczątków ludzkich dowiodła, iż ludność była dobrze odżywiona, a mięso było powszechnie dostępne) cywilizacja doliny Indusu zwana jest często przez naukowców "społeczeństwem klasy średniej" (R. Meadow).

Gospodarka

Rozległa sieć handlowa łączyła rodzinne miasta induskich kupców z Azją Centralną, południem Półwyspu Indyjskiego, wybrzeżami Morza Arabskiego, rejonem Zatoki Perskiej i Półwyspu Arabskiego, być może również z Azją Zachodnią, Kretą i Egiptem. Znajdowane tak nad Eufratem, jak i nad Indusem artefakty świadczą o żywych kontaktach z Sumerem, którego dokumenty handlowe wspominają o kraju Meluhha, identyfikowanym właśnie z cywilizacją Indusu. W Lothal znaleziono ponadto zmumifikowane zwłoki Egipcjanina i Asyryjczyka. Istnieją też liczne dowody wysokiego stopnia opanowania techniki żeglarskiej: doki w Lothal - używane jeszcze w XX wieku, zatopione ruiny dużego portu i miasta Dwarka, znaleziska wielkich kamiennych kotwic, odkryty w Lothal przyrząd nawigacyjno-pomiarowy, mierzący kąty dużych powierzchni w oparciu o położenie gwiazd i horyzontu itd. Z zagranicy importowano głównie surowce dla warsztatów rzemieślniczych: kamienie półszlachetne, steatyt, muszle, metale, a także wełnę i bitum, zaś eksportowano produkty rolnicze (bawełna) i hodowlane (kury) oraz wyroby rzemieślnicze (broń, narzędzia, biżuteria, ornamenty) i surowce (drewno, kość słoniowa, lapis lazuli, złoto, perły).

Rolnictwo oraz hodowla stanowiły fundament induskiej gospodarki. W celu zwiększenia efektywności rolnictwa budowano sieci kanałów nawadniających. W okresie rozkwitu cywilizacji (2600-1900 p.n.e.) stosowano głównie zimowe uprawy pszenicy i jęczmienia, jak również gorczycy, ciecierzycy, bawełny (pierwsze znane uprawy tej rośliny datują się z tego okresu), grochu, sezamu i daktyli, jednak po roku 1900 p.n.e. wykorzystanie deszczy monsunowych umożliwiło rozwój letnich upraw sorgo i ryżu (jest to także najprawdopodobniej pierwsze wykorzystanie tego zboża). Najwyraźniej właśnie z tego powodu nastąpiło w tym okresie przesunięcie rejonu nowo powstających osad ku dolinie Gangesu i Jamuny, wcześniej porośniętej dżunglą.

Hodowano kury, kaczki, owce, kozy, bydło zebu i bawoły wodne, zaś oprócz tego ówcześni ludzie posiadali także udomowione psy, ptaki oraz niewielkie małpki. Nie jest jasne, czy słonie były już wówczas wykorzystywane przez człowieka, jednak w ruinach Harappy odnaleziono figurki tych zwierząt, oznaczonych białymi i czerwonymi znakami na głowie w sposób, który do dziś stosują indyjscy kornacy. Natomiast znajdowane niekiedy figurki nosorożców, niedźwiedzi i gepardów z obrożami na karkach stawiają zagadkę odnośnie wykorzystania i udomowienia także ich, choć najprawdopodobniej są to jedynie przedstawienia tych zwierząt (używanych do celów religijnych i rozrywkowych) w niewoli.

Na wysokim poziomie stało rzemiosło, głównie artystyczne: produkcja fajansu i terakoty[161] oraz obróbka metali i kamieni (np. potrafiono wywiercić otwór w kamiennym paciorku o średnicy 1 mm, lub wykuć złoty paciorek o 0,25 mm średnicy). Znano koło, używane zarówno w garncarstwie, jak i w celach transportowych - obok zwierząt jucznych i łodzi. Stosowany w rzemiośle system wag opierał się na zależnościach: 2-4-8-16-32-64 - aż do 12.800 jednostek, gdzie najmniejsza jednostka ważyła ok. 0,856 grama. Znalezione w Lothal, Mohendżo-Daro i Harappie skale w kształcie linijek świadczą, iż stosowano także dziesiętny system pomiaru długości z najmniejszą jednostką wynoszącą 1.704 mm. Oba systemy były przydatne zarówno w planowaniu skomplikowanych robót architektonicznych, jak i w jubilerskiej obróbce drobnych obiektów. Przy braku znajomości pieniądza była to najprawdopodobniej podstawa poboru podatków oraz dalekosiężnego handlu, a więc i władzy induskich elit.

Pismo i język

Dotychczas naukowcom nie udało się rozszyfrować induskiego pisma, którego jedyne przykłady dotrwały do naszych czasów głównie na pieczęciach, glinianych tabliczkach, fragmentach ceramiki, fajansu, terakoty oraz kamienia. Pomimo obfitości wciąż znajdowanego materiału (ok. 4000 obiektów), na ogół są to bardzo krótkie inskrypcje (średnio 5-7 znaków, najdłuższa ma 26), zaś ich język nie został dotąd jednoznacznie zidentyfikowany i powiązany z żadną rodziną językową. Nie istnieje ponadto żaden dwujęzyczny dokument w rodzaju Kamienia z Rosetty, który pomógłby w odczytaniu pisma. Dotychczasowe próby nie przyniosły rozstrzygającego rozwiązania, zaś treść rekonstruowanych inskrypcji pozostaje nadal w sferze hipotez, co sprawia, iż kultura Indusu jest wciąż mało znana[32][80]. Nie jest wykluczone, że istniały dłuższe teksty, lecz sporządzono je na nietrwałych materiałach: liściach bananowca (materiał piśmienniczy znany także na południu Indii w późniejszych epokach), bawełnie, wyprawionej skórze, lub korze. Mimo to dzięki zastosowaniu analiz komputerowych, naukowcy zdołali dotąd zidentyfikować ok. 400-600 znaków (spośród nich ok. 135 najczęściej używanych), zaś wielu z nich uważa, iż tworzą one czytany od prawej do lewej logograficzno-sylabiczny system zapisu nieznanego, być może aglutynacyjnego języka, którego syntaktyka zdaje się być podobna do protodrawidyjskiej. Do tego w inskrypcjach stosuje się najwyraźniej dziesiętny system zapisu liczb, w którym kreseczki oznaczają jednostki, zaś półkola - dziesiątki.

Pomimo hipotez próbujących powiązać tak język, jak i pismo induskich pieczęci z cywilizacją dawnego Sumeru, wszystko wskazuje na to, że rozwinęły się one w dorzeczu Indusu niezależnie, zaś używający ich ludzie reprezentowali kulturę zupełnie inną od sumeryjskiej. Tezę tę potwierdzają liczne znaleziska obrazujące ewolucję znaków pisma, którego najstarsze przykłady (symbole trójzębu interpretowane jako ideogramy) datują się sprzed okresu świetności cywilizacji (z ok. 3300 roku p.n.e., są więc współczesne sumeryjskim znakom klinowym) oraz ewidentnie pochodzą z wcześniejszych motywów zdobienia ceramiki. Podobnie nieudowodnioną koncepcją jest domniemane pochodzenie znanego z Wyspy Wielkanocnej pisma Rongorongo od pisma induskiego, do którego jest tylko powierzchownie podobne.

Religia

Zaledwie 2% znalezionego materiału archeologicznego da się jednoznacznie powiązać z praktyką religijną, co sprawia, iż bardzo mało wiadomo dziś o tej sferze życia nad Indusem. Najczęściej są to przedstawienia bóstw (np. "władcy zwierząt", bóstwa na drzewie itd.) czczonych przez ludzi i przyjmujących ofiary oraz procesje. Być może w ten sposób należy także interpretować przyozdobione girlandami kwiatów zwierzęta, co jest dosyć popularną praktyką zarówno wielu dawnych, jak i dzisiejszych form kultu (np. w hinduizmie). Brak jednak jakiejkolwiek monumentalnej sztuki, a w szczególności okazałych świątyń, co zdaje się zaprzeczać istnieniu tak rozbudowanych form religii, jakie znamy np. w starożytnym Egipcie, oraz rzuca pewien cień na koncepcję ustroju teokratycznego. Z drugiej jednak strony przeznaczenie tzw. budynków użyteczności publicznej w miejskich cytadelach wciąż pozostaje nieznane, nie jest więc wykluczone, iż spełniały one funkcje świątyń lub klasztorów.

Jedynymi znalezionymi budowlami o charakterze jednoznacznie kultowym są małe kapliczki grobowe, podobne w formie do obecnie znanych samadhi, grobowców joginów i sadhu. Umieszczano je nad pochówkami zawierającymi resztki owiniętych w całuny zwłok w drewnianych trumnach, zaopatrzone w proste dary grobowe: naczynia z żywnością i skromną biżuterię (większość bogactw była najprawdopodobniej przekazywana potomkom). W okresie postępujących przemian ekonomiczno-społecznych po ok. 1900 roku p.n.e. pojawia się coraz więcej pochówków całopalnych z popiołami umieszczonymi w dużych urnach. Brak natomiast grobowców wyraźnie królewskich, zaś większość pochówków ukazuje podobny status materialny zmarłych.

Wśród znalezionego materiału archeologicznego zdarzają się niekiedy wyobrażenia kobiet w ciąży oraz żeńskiego bóstwa w typie Bogini-Matki (por. podobne wizerunki z epoki paleolitu), wskazujące być może na istnienie kultu płodności. Niewykluczone, iż takie samo znaczenie należy przypisać lingamom, również znajdowanym w ruinach induskich miast, a także często spotykanemu motywowi drzewa figowego, w hinduizmie uważanego za święte nawet współcześnie. Z kolei liczne figurki ludzi, zwierząt i rozmaitych hybryd, tradycyjnie interpretowane jako zabawki, mogły w rzeczywistości być używane w różnych formach kultu sił przyrody, duchów domowych oraz przodków. Wydaje się, iż podobną rolę spełniały pewne elementy biżuterii lub pieczęcie, noszone na rzemieniach na szyi, które traktowano jako amulety przedstawiające istoty totemiczne. Wszelkie religijne interpretacje induskich przedstawień figuratywnych obarczone są jednak dużą dozą niepewności, której wyraz dał archeolog Gregory Possehl stwierdzając, iż jedynym przejawem religijności, jaki pozostawili po sobie harappańczycy, są "skromne, wręcz wstydliwe wyrazy ludzkich uczuć".

Zapewne niemałe znaczenie kultura Indusu wiązała też z żywiołami, szczególnie wodą. Większość miast, wyrosłych z rybackich osad, wzbogaciła się bowiem dzięki dogodnemu położeniu wzdłuż wodnych szlaków wymiany handlowej, z drugiej zaś strony była często nękana klęskami powodzi i suszy. Wodzie przypisywano więc potężny wpływ na ludzkie losy i traktowano zarówno jako dawczynię pożywienia i bogactwa, jak też nieokiełznaną siłę niszczącą. Związane z nią zwierzęta, jak: ryba, gawial czy bawół wodny, miały więc konotacje z siłami nadprzyrodzonymi i były często przedstawiane w sztuce. Niewykluczone też, iż skomplikowany system wodno-kanalizacyjny służyć miał nie tylko praktycznym celom utrzymywania higieny i zaopatrzenia domostw w wodę, lecz spełniał ważną rolę religijną, umożliwiając dokonywanie rytualnych ablucji. Wydaje się, iż podobną czcią darzono ogień, lub przynajmniej wykorzystywano go w praktykach kultowych, o czym świadczą odnajdywane ołtarzyki ogniowe, podobne do późniejszych z epoki wedyjskiej.

Wszystkie powyższe dane dowodzą, że religia mieszkańców doliny Indusu była rozbudowaną formą animizmu, być może z pewnymi aspektami praktyk szamanistycznych (znaleziono małe maseczki dla glinianych figurek, co może dowodzić, iż rzeczywiste maski też były używane).

Przyczyny upadku

Cywilizacja doliny Indusu upadła w połowie II tysiąclecia p.n.e. najprawdopodobniej wskutek zmian ekosystemu, zapoczątkowanych ok. 2200 roku p.n.e.: powodzi, susz, zmian koryt rzecznych, wyschnięcia ok. 1900 roku p.n.e. antycznej rzeki Saraswati, pustynnienia i wzrostu zasolenia gleb, nadmiernej eksploatacji środowiska przez ludzi itd. Natomiast popularna w XIX i pierwszej połowie XX wieku teoria upadku na skutek najazdu Ariów (ok. 1500 roku p.n.e.) została przez niektórych badaczy podważona. W opuszczonych miastach brak bowiem archeologicznych dowodów jakiejkolwiek inwazji (np. spośród 37 szkieletów znalezionych w Mohendżo-Daro żaden nie spoczywał w okolicy miejskiej cytadeli), zaś analiza szczątków ludzkich nie potwierdziła zastąpienia jednej populacji inną (typy antropologiczne reprezentowane w znaleziskach są nadal dominujące w rejonie Gujaratu, Pendżabu i Sindhu). Zamiast tego widać stopniowe przejście do mniej rozwiniętych form kultury, choć z zachowaniem pewnych wynalazków wcześniejszej fazy (np. znaków pisma czy systemu wag, które dopiero potem wyszły z użycia), a nawet rozwojem niektórych technologii (np. wyrobu ceramiki). Następnie ewolucja prowadzi do epoki wedyjskiej, zaś geograficznie następuje przesunięcie rejonu nowo powstających osad na wschód, w kierunku doliny Gangesu i Jamuny, spowodowane zapewne lepszymi warunkami uprawy nowych zbóż. Hipotezę kluczowej roli zmian klimatycznych zdaje się także potwierdzać fakt, iż mniej więcej w tym samym okresie m.in. z podobnych przyczyn upadła cywilizacja sumeryjska (co ze swej strony też przyczyniło się do zamarcia induskiego handlu i upadku miast).

Innym ważnym czynnikiem mogło być również przeciążenie polityczno-ekonomicznej struktury ośrodków miejskich, które w rezultacie zapoczątkowało powstanie nowych, prostszych form ustroju. Dowody archeologiczne wskazują bowiem, iż w okresie 1900-1300 p.n.e. Harappa przestała być utrzymywana w należytym stanie: miasto stawało się coraz bardziej zatłoczone (ekspansja domostw do strefy publicznej) i zaniedbane. Sugeruje to, że dotychczasowe elity musiały stracić autorytet i władzę oraz nie były już w stanie kontrolować zarówno organizacji wewnątrz miast, jak i jego rozległych powiązań handlowych, które ostatecznie obumarły. Fakt ten spowodował nie tylko regres ekonomiczny i zerwanie kontaktów ze światem, lecz także przyczynił się do fragmentacji samej cywilizacji Indusu na szereg prostszych kultur. Można więc stwierdzić, iż upadek induskich miast był rezultatem wielu jednoczesnych czynników i z całą pewnością był to długi proces transformacji kulturowej. Z tego powodu naukowcy często stosują zbiorczy termin "tradycja doliny Indusu" na określenie wszystkich wcześniejszych i bezpośrednio następujących kultur, kwitnących w tym regionie w okresie 7000-1300 p.n.e.

Mimo coraz szerszego uznawania autentyczności takiego właśnie biegu wypadków, niektóre dane sugerują jednak istnienie pewnej migracji, którą można interpretować jako tzw. "najazd". Badanie haplogrup ludności Indii wykazało intensywne występowanie wśród najwyższych kast wschodnioeuropejskiej męskiej haplogrupy R1a1 oraz równomierne, niezależne od kasty, występowanie haplogrup kobiecych typowo indyjskich. Dowodzi to męskiego charakteru napływowego substratu europejskiego, który zaczął opanowywać Indie ok. 1500 roku p.n.e., a więc w czasach domniemanego najazu Ariów. Dane te nie wyjaśniają jednak, czy napływ obcej populacji miał charakter podboju, czy pokojowej migracji ekonomicznej.

Dziedzictwo

Wraz z zanikiem bardziej skomplikowanych form cywilizacyjnych wiele aspektów, łączonych z uprzednio dominującymi elitami odeszło w zapomnienie, np. pismo, pieczęcie, symbol jednorożca itd. Jednakże wiele elementów tej cywilizacji przetrwało: nowe miasta, które wyrosły w dolinie Gangesu i Jamuny w okresie 600-300 p.n.e. kontynuowały pewne formy organizacji społecznej, kultu (ofiary ze zwierząt, ofiarne "wypieki" z terakoty, ołtarzyki ogniowe), style budownictwa i urbanistyki, motywy zdobnicze oraz osiągnięcia technologiczne (wyrób ceramiki, fajansu i terakoty, uprawa bawełny itd.).

Niektóre aspekty cywilizacji Indusu są wciąż widoczne w kulturze krajów południowej Azji. Dotyczy to szczególnie tradycyjnej kultury materialnej, o czym świadczą podobieństwa używanych obecnie tradycyjnych przyborów toaletowych (np. grzebieni), leków i metod leczniczych, elementów stroju i wyglądu (biżuteria, fryzury itp.), instrumentów muzycznych (bębnów, fletów i cymbałów), łodzi, wozów, ornamentów, narzędzi oraz technik rolniczych i rzemieślniczych, rozwiązań architektonicznych (np. stylów budowy tradycyjnych gospodarstw) i inżynieryjnych (np. latryn i drenów ściekowych, studni sąsiedzkich, pieców) itd. z ich starożytnymi odpowiednikami lub przedstawieniami.

Podobna sytuacja zachodzi w przypadku religii hinduistycznych, które powszechnie uważa się za pochodzące od przybyłych tu ok. 1500-1200 p.n.e. Ariów. Tymczasem przypisywane im Wedy zawierają np. liczne wzmianki o potężnej rzece Saraswati, która wyschła na skutek ruchów tektonicznych 400-700 lat przed domniemaną datą kompilacji tych ksiąg. Świadczy to o istnieniu pewnej formy przekazu kulturowego między epoką cywilizacji Indusu a narodzinami wedyzmu. Również wiele form hinduistycznego kultu ma najprawdopodobniej korzenie w omawianym okresie, np. kult boga Śiwy i kobiecego bóstwa, spersonifikowanego później pod postacią Kali, Śakti czy Durgi, oraz kult lingamów. Wiele odnajdywanych artefaktów jest bardzo podobnych w formie do dzisiejszych hinduistycznych przedmiotów kultowych, np. pierścienie ze splecionych drutów identyczne z używanymi dziś w Indiach obrączkami ślubnymi. Podobnie, niektóre sceny i symbole przedstawione na induskich pieczęciach można interpretować jako narracje znanych hinduistycznych mitów, lub przedstawienia postaci w znanych obecnie pozycjach jogi.

2. Arjowie w Indiach.

Ariowie (albo Indo-Irańczycy) - odłam ludów indoeuropejskich, który w III i II tysiącleciu p.n.e. zamieszkiwał Azję Środkową, by następnie rozprzestrzenić się na tereny Iranu i Indii.

Ariowie wyodrębnili się z indoeuropejskiej rodziny językowej prawdopodobnie około połowy III tysiąclecia p.n.e., a już około 2000 p.n.e. ich język stracił wszelki z nią kontakt. Oznacza to, że ich migracja z pierwotnych terytoriów, prawdopodobnie mniej więcej dzisiejszego Kazachstanu [1], musiała rozpocząć się już wcześniej.

Według Anatola Klosowa, który swoje badania oparł na datowaniu szczątków kopalnych z wykrytą haplogrupą Y-DNA R1a1, ok. 2300 p.n.e odłam ludu indoeuropejskiego zamieszkującego na terenach obecnej europejskiej Rosji i Ukrainy przemieścił się na wschód, na teren dzisiejszego Kazachstanu i południowego Uralu, tworząc tam kulturę andronowską. Około 1800 p.n.e zbudowali gród Arkaim na południu Uralu. Ok. 1600 p.n.e mieszkańcy porzucili Arkaim przemieszczając się na południe, na tereny obecnej Kirgizji i Tadżykistanu, a następnie Indii i Iranu.[2].

Ariowie prowadzili półkoczowniczy tryb życia, a źródłem ich przewagi militarnej był udomowiony przez nich koń, którego zaprzęgali do rydwanów. Ich społeczeństwo dzieliło się na trzy klasy - kapłanów, wojowników i wytwórców, odpowiadające późniejszym hinduskim braminom, kszatrijom i wajśjom. Obecność klasy kapłanów wiąże się z silnie zrytualizowanym charakterem ich religii, która opierała się na składaniu krwawych ofiar i sprawowaniu obrzędów związanych z kultem świętego napoju Homy (indyjskiej Somy). Wierzyli oni także w życie pozagrobowe i czcili rozbudowany panteon bóstw.

W nauce walczą ze sobą zwolennicy dwóch hipotez odnośnie trasy wędrówki Ariów do Iranu - przez Azję Środkową, albo przez Kaukaz. Obie mają za sobą silne argumenty pochodzące zarówno z badań archeologicznych, jak i tekstów źródłowych. Dlatego niektórzy historycy proponują, by przyjąć, iż Ariowie docierali na teren dzisiejszego Iranu obiema drogami [3].

Jest jednak faktem niepodważalnym, że w trakcie wędrówki Ariowie podzielili się na dwie grupy - irańską, która przybyła do dzisiejszego Iranu, i indyjską, która powędrowała do Indii. W okresie od XIX do XIV wieku p.n.e. rozprzestrzenili się na terenie doliny Indusu, wypierając z niej inne ludy - prawdopodobnie Drawidów. W późniejszym okresie zasiedlili cały Półwysep Indyjski, dziś są uważani za przodków większości Indusów.

Już z XVIII w. p.n.e. posiadamy źródła mówiące o kontaktach Ariów z Hurytami, z którymi następnie przemieszali się i wspólnie utworzyli państwo Mitanni. Część Ariów, która nie pozostała w północnej Mezopotamii, wyruszyła na tereny dzisiejszego Azerbejdżanu (ok. 1300 p.n.e.) - byli to poprzednicy Medów. Od nich oddzieliła się grupa podążająca na południe zachodniego Iranu - byli to protoplaści Persów. Ariowie wyparli lub zdominowali poprzedzającą ich ludność i zajęli jej miejsce.

3. Panteon wedyjski i mitologia.

Wedyzm (religia wedyjska) - najstarsza względnie poznana religia Indii, henoteistyczna, wywodząca się prawdopodobnie z okresu między połową drugiego tysiąclecia p.n.e a początkiem pierwszego p.n.e. Jej zręby ukazują teksty Wed, w szczególności najstarsze zbiory - sanhity. Była to religia ahierarchiczna, koncentrująca się wokół rozbudowanego ceremoniału ofiary wedyjskiej (jadźńa, śrauta); w mniejszym stopniu obecne były także praktyki magiczne i rytuały związane z ogniskiem domowym (patrz: Atharwaweda). Przebieg ofiary wedyjskiej był dla jej uczestników odtworzeniem aktu kosmogonicznego i zarazem czynnością podtrzymującą harmonijne istnienie wszechświata, co za tym, pomyślność życia ludzkiego - dlatego tak niezwykle ważny był jej prawidłowy przebieg. Świątynie i zwyczaj czczenia wizerunków bogów pojawia się w wedyzmie znacznie później, prawdopodobnie w efekcie obcych wpływów (być może drawidyjskich).

Bogowie wedyjscy (dewa) to nadludzkie, nieśmiertelne istoty, przede wszystkim uosabiające zjawiska natury (np. Agni - ogień, Surja - Słońce, Waju - wiatr, Uszas - świt, Ratri - noc, itd.). Najważniejsi pośród nich to bóstwa związane z powstaniem wszechświata i utrzymaniem jego porządku: Agni (pośrednik między człowiekiem sprawującym ofiarę a przyjmującym ją bogami), Mitra, Waruna, Wisznu (który zyska jeszcze na znaczeniu w późniejszym hinduizmie), Soma i Indra (król bogów, uosobienie wojowniczego charakteru Ariów). To te bóstwa przede wszystkim należy pokrzepić świętym napojem - somą, topionym masłem (ghi) i świętymi słowami Wed w trakcie ofiary wedyjskiej. Wielu bogów okresu wedyjskiego ma swoje starsze odpowiedniki w Aweście, choć często ich role uległy w wedyzmie znacznemu przekształceniu.

Należy pamiętać, że Wedy, a w szczególności Rygweda ukazywały wierzenia najwyższych warstw społecznych (warn), ignorując w znaczniej mierze mitologię tworzącą się w warstwach niższych oraz przenikające elementy niearyjskie, które najprawdopodobniej zadecydowały o późniejszym kształcie hinduizmu. Prawdopodobnie taki „ludowy” rodowód ma Wisznu i Rudra.

Kosmologia:
Świat dzieli się na trzy części: Ojciec-Niebo (Djaus), Matka-Ziemia (Prythiwi) i oddzielające ich powietrze. W najwyższej części nieba mieszkają bogowie, Surja (Słońce), Soma (Księżyc). Powietrze wypełnia ciemność i deszczowe chmury. Wszelki porządek wszechświata wyznacza jedna zasada - ryta.

Kosmogonia:
Według najstarszych mitów świat zbudowali bogowie jak cieśle stawiający dom. Późniejsze wersje mitów ukazują powstanie świata jako narodziny z pierwiastka żeńskiego i męskiego, bądź jako dzieło stwórcze Pradźapatiego (bóstwo późnowedyjskie, które szczególnego znaczenia nabiera w braminizmie).

Na czele panteonu stoi Brahman, zaś reszta bóstw jest uważana za jego najprzeróżniejsze aspekty. Razem z nim trójkę najpotężniejszych bogów panteonu tworzy bóg zniszczenia Śiwa oraz bóg światłości Wisznu dopełniając wizerunek samego wszechstronnego Brahmana.

Inna trójka bóstw włada i wypełnia cykl dobowy. Ratri jest boginią nocy, Sawitar dnia, a Uszas poranka. Bóstwa te łączy stałe przymierze, któremu nie przeszkadza w żadnym stopniu charakter żadnego z bóstw. Uważa się, że ta trójka stworzyła godziny życia.

W panteonie są również bliźnięta praworządnych bogów, Mitra będący kolejnym słonecznym bóstwem oraz Waruna strzegący dharm i kosmicznego porządku. Mitra uosabia dobrą i pożyteczną moc słońca, która daje światło i ciepło oraz pobudza do życia roślinność. Waruna zaś jest wszechobecnym okiem, które dostrzega absolutną prawdę, poprzez wgląd w ludzkie serca. Oba bóstwa łączy to, że przybierają postać słońca w przypadku Mitry oraz nieba w przypadku Waruny, by stamtąd móc swoją mocą i wzrokiem dotrzeć do każdego zakątka ziemi. Odzwierciedlają stałość i niewzruszoność praw i zasad rządzących wszechświatem.

Inną grupą wewnątrz panteonu jest tak zwana Trójka Bogów Chaosu, jakim mianem ozwano Agni, Indrę i Waju, które wszystkie razem zamieszkują krainę Swarga na Limbo. Agni jest chaotyczną siłą ognia, który tworzy jak i niszczy. Indra uosabia szaleństwo wojny i sztukę jej prowadzenia, zaś Waju to siła wiatru zaróno lekkiego, przyjemnego i życiodajnego jak i brutalnego i niszczycielskiego.

Ze sferą śmierci kojarzą się wśród hinduskich bogów Czarna Matka Kali czczona przez kulty o makabrycznych rytuałach, Władca Zwierząt Rudra oraz Sędzia Zmarłych Jama. Kali jest żoną Śiwy uosabia energie tworzącą jak i niszczącą, mającą moc do ożywiania natury martwej, stąd często jest postrzegana jako definitywnie przesiąknięta nikczemnością bogini. Rudra jest panem chorób, które rozsiewa dotykiem, bądź zatrutymi strzałami. Tak samo jak nadaje choroby, tak potrafi je usuwać. Czyni on to jednak rzadko i jest wypaczonym bogiem. Jama ząś to surowy i bezwzględny sędzia każdego zmarłego.

Pozostałe bóstwa wypełniają istotne aspekty hinduskiego życia, bytu i dążenia do nirwany, zjednoczenia z Brahmanem. Soma jest bogiem uosabiającym somę, halucynogenną roślinę. Surja choć jest bóstwem słonecznym, to panuje nad zmianami jakimi są zmierzch i poranek. Nadaje i włada snem oraz przebudza, leczy i przynosi szczęście. Brihaspati patronuje mądrości oraz wierze. Puszan czuwa zaś nad zagubionymi, przewodzi i pokazuje słuszną drogę. Twaszar jest patronem rzemieślników oraz inwencji i twórczości. Lakszmi jest żoną samego Wisznu, złotoskóra i otoczona przez lotos bogini pomyślności.

Konflikty wewnątrz panteonu istnieją, lecz nie są one otwartą wrogością. Są czymś w rodzaju rywalizacji trudno pojętej dla śmiertelników, jak i sama natura współistnienia wszystkich bóstw hinduskich. Ratri swoim płaszczem nocy rywalizuje ze słoneczną mocą Surji, zaś Twaszar próbował nigdyś podstępem obalić Indrę z jego pozycji.

Ważniejsze bóstwa wedyjskie

Inne ważne postaci mitologii wedyjskiej:

Ważniejsze bóstwa panteonu hinduistycznego

Inne ważne postacie

Zwany rzadziej panteonem hinduskim, panteon wedyjski to grupa osobliwych bóstw dążących do indywidualnych celów, których nikt nie poznał od eonów. Kontrolują tak wiele sfer i dziedzin, że ich intencje są niezrozumiałe. Sieć ich wpływów praworządna, choć pokręcona, sprawiła, że nawet członkowie Stowarzyszenia Porządku porzucili wszelkie próby sklasyfikowania tych bóstw.

Panteon ma w sobie jednak najważniejszy klejnot. Wśród różnorodbności potęg, kryje się moc, która ogarnia wszystko co jest. Marzyciel panteonu, od którego rozchodzą się wszystkie sny. Jest nim Brahman. Brahman jest ucieleśnieniem wszystkiego. Wyznawcy panteonu zadają wewnątrz sami sobie pytania. Chcąc w ten sposób poznać sens i tajemnice samych siebie oraz własnego miejsca w wieloświecie.

Jeśli jakiekolwiek bóstwo utraci oczekującego na rzecz innego w wyniku cyklu reinkarnacji na rzecz innego bóstwa, nie jest to prawdziwa strata. Tego nie potrafią zrozumieć bogowie z innych planów.

Kult Brahmana jest henoteistyczny, choć ten bóg nie ma żadnych bezpośrednich kapłanów. Czczeni są pozostali bogowie panteonu, którzy są uważani za inne inkarnacje, wcielenia i aspekty samego Brahmana. W konsekwencji czczenie tych bogów przybliża wierzącego do samego Brahmana i pożądanego końca ścieżki wiary, doskonałej nirwany.

4. Kosmologia indyjska; wedyjskie hymny kosmogoniczne, modele kosmosu w ujęciu upaniszad, kosmos w puranach, kosmologia dżinijska.

Świat dzieli się na trzy części: Ojciec-Niebo (Djaus), Matka-Ziemia (Prythiwi) i oddzielające ich powietrze. W najwyższej części nieba mieszkają bogowie, Surja (słońce), Soma (księżyc). Powietrze wypełnia ciemność i deszczowe chmury. Wszelki porządek wszechświata wyznacza jedna zasada - ryta.

5. Tendencje osobowe i bezosobowe w upaniszadach.

Upaniszady (dewanagari, trl. Upaniṣad, ang. Upanishads) - najpóźniejsze, bo pochodzące z VIII-III w. p.n.e., teksty, należące do wedyjskiego objawienia (śruti) o treści religijno-filozoficznej. Stanowią kontynuację filozofii spekulatywnej brahman, rozwinęły m.in. doktrynę brahmana, atmana, transmigracji (samsara), karmana. Znanych jest ponad 200 upaniszad. Nadal powstają nowe w czasach nam współczesnych. Nazwa pochodzi od sanskryckich słów: sad - oznacza siedzieć, a upa ni obok, w pobliżu. Upaniszady służyły i nadal są użytkowane jako teksty pomocnicze do praktyk medytacyjnych.

6. Wedyjskie rytuały (grihja - domowe i śrauta - uroczyste ceremonie i obrzędy); wybrane rytuały do omówienia, funkcja kapłanów, rytuał a kosmos.

7. Brahman i atman.

8. Asceza i tradycje jogi; praktyki ascetyczne, medytacja.

9. Kanon pism tradycji hinduizmu (smriti).

10. Wielkie eposy i przemiana modelu religijności.

11. Bóstwa hinduizmu; związek z bóstwami wedyjskimi, nowe bóstwa, trimurti.

12. Sześć systemów filozoficznych ortodoksji bramińskiej.

13. Śiwa i jego rodzina; mity, ikonografia, funkcja, Śiwa jako najwyższe bóstwo.

14. Wisznu i jego awatary; mity, ikonografia, funkcja, Wisznu jako najwyższe bóstwo.

15. Kriszna; jako pasterz, Kriszna-wojownik, Kriszna-dziecko, Kriszna jako bóstwo najwyższe.

16. Bhakti; wczesne, w Bhagawadgicie oraz w późniejszym hinduizmie; bhakti wisznuckie i śiwaickie (specyfika i historia bhakti na północy i na południu Indii).

17. Hinduizm i islam; wzajemne relacje, tradycje mistyczne (sufizm, bhakti).

18. Sekty wisznuickie; rys historyczny; ideologia i praktyki rytualne na wybranym przykładzie.

19. Sekty śiwaickie; rys historyczny; ideologia i praktyki rytualne na wybranym przykładzie.

20. Tantra; pisma objawione, mantra, jantra, medytacja, guru, inicjacja, rytuał tantryczny.

21. Tradycje nieortodoksyjne; geneza, zbieżność i rozbieżność z tradycją bramińską; rola religii ludowej, elementy wierzeń pierwotnych.

22. Dżina i dżinizm; postać nauczyciela, etyka, rytuały, sekty.

23. Sikhizm; elementy hinduskie i muzułmańskie; święta księga; społeczny program sikhów.

24. Sakralna sztuka Indii i symbolizm religijny; ogólna charakterystyka oraz omówienie na wybranym przykładzie.

25. Święte miejsca pielgrzymkowe.

26. Tradycyjne formy religijności w Indiach; rytualizm (rytuał ofiarniczy, ryty przejścia, ryty cykliczne, ryty oczyszczeniowe, specyfika rytuałów hinduistycznych, studia pism objawionych, pobożność, mistyka, pielgrzymki, asceza, joga i medytacja, elementy szamańskie i wierzeń pierwotnych.

27. Renesans indyjski; triumf tradycji, reformy, reformatorzy, do omówienia wybrana postać.

28. Joga współczesna; etapy recepcji w kulturze zachodniej, postać guru, ideologia i duchowa ścieżka, do omówienia wybrana postać lidera i ruch religijny.

29. Warna, kasta, nieczystość. Niedotykalni. Reformatorzy społeczni a kwestia niedotykalnych.

30. Kobieta w hinduizmie. Tradycja i współczesność.


Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Zagadnienia egzaminacyjne - opracowanie, hinduizm (2)
Zagadnienia egzaminacyjne - opracowanie, hinduizm-pyt.14,15
Zagadnienia egzaminacyjne - opracowanie, zagadnienia hinduizm
Zagadnienia egzaminacyjne - opracowanie, 2. Ariowie w indiach
Andragogika - Zagadnienia egzaminacyjne opracowanie, Oligofrenopedagogika studia, Andragogika
Zagadnienia egzaminacyjne opracowane barczyk[1]
Nauki społeczne zagadnienia egzaminacyjne opracowane
zagadn egzamin opracowane
Zagadnienia egzaminacyjne opracowane
Współczesne społeczeństwo polskie - zagadnienia egzaminacyjne - opracowanie, Testy
Zagadnienia egzaminacyjne, opracowanie 16. bhakti
BO2 ZAGADNIENIA EGZAMINACYJNE + opracowanie, Studia zaoczne PWR, semestr 5, Budownictwo Ogólne 2
Zagadnienia egzaminacyjne - opracowanie, 8. Asceza i tradycje jogi
Zagadnienia egzaminacyjne - opracowanie, 1. cywilizacja doliny Indusu
Zagadnienia egzaminacyjne - opracowanie, 7. BRAHMAN I ATMAN, BRAHMAN I ATMAN
Zagadnienia egzaminacyjne - opracowanie, 27. Renesans Hinduski, Renesans Hinduski
Zagadnienia egzaminacyjne - opracowanie, hindu opracowane[1], 4
Egzamin opracowane zagadnienia 2
EKONOMIA - opracowane zagadnienia (egzamin - dr A.Cybula)

więcej podobnych podstron