Marksizm wobec terroryzmu

Lew Dawidowicz Trocki – Marksizm wobec terroryzmu (1909/1911 rok)

I. BANKRUCTWO TERRORU I JEGO PARTII

Terror indywidualny jako metoda rewolucji politycznej jest naszą „narodową” osobliwością

rosyjską. Co prawda, zabójstwo „tyranów” jest prawie równie stare, jak sama instytucja „tyranów” i poeci
wszystkich  czasów wyśpiewali  niemało  hymnów na cześć zbawczego sztyletu.  Lecz terror planowy,
stawiający sobie za cel usunięcie satrapy za satrapą, ministra za ministrem, monarchy za monarchą –
„Saszki za Saszką!”, jak poufale sformułował program terroru pewien narodowolec z lat osiemdziesiątych
–   ten   terror,   przystosowujący   się   do   biurokratycznej   hierarchii   absolutyzmu   i   stwarzający   własną
biurokrację   rewolucyjną,   jest   wytworem   samoistnej   twórczości   inteligencji   rosyjskiej.   Musi   to   mieć
oczywiście głębokie przyczyny – i trzeba ich szukać, po pierwsze, w naturze samowładztwa rosyjskiego,
a po drugie, w naturze inteligencji rosyjskiej.

Po to, aby sama myśl mechanicznego zniszczenia absolutyzmu mogła zyskać popularność, trzeba

było, aby aparat państwowy stwarzał pozory czysto zewnętrznej organizacji przymusu, nie posiadającej
żadnych   korzeni   w   organizacji   społeczeństwa.   A   taki   właśnie   był  absolutyzm   w   oczach   inteligencji
rosyjskiej.   Złudzenie   to   miało   podstawy   historyczne.   Carat   ukształtował   się   pod   naciskiem   bardziej
kulturalnych państw Zachodu. Chcąc ostać się w zapasach z nimi, musiał bezlitośnie wyzyskiwać masy
ludowe i w ten sposób wyrywał  grunt  ekonomiczny spod nóg stanów uprzywilejowanych, toteż  nie
zdołały one wznieść się na takie wyżyny, jak na Zachodzie. W XIX w. doszło zaś do tego potężne parcie
giełdy europejskiej. Im większe sumy giełda ta pożyczała caratowi, tym bardziej uniezależniał się on od
warunków ekonomicznych własnego kraju. W europejską technikę wojskową uzbroił się za fundusze
europejskie i w ten sposób wyrósł na odrębną organizację, będącą celem dla samej siebie, wznoszącą się
ponad   wszystkie   klasy  społeczeństwa.   Stąd   naturalną   drogą   mogła   zrodzić   się   myśl   wysadzenia   w
powietrze tej pasożytniczej nadbudowy przy pomocy dynamitu.

Do wykonania takiego dzieła czuła się powołana inteligencja. Podobnie jak państwo, rozwijała się

ona pod bezpośrednią presją Zachodu; wraz ze swoim wrogiem – państwem wyprzedzała rozwój
gospodarczy kraju: państwo – pod względem technicznym, inteligencja – pod względem ideowym.

W czasie, gdy w starych społeczeństwach burżuazyjnych Europy idee rozwijały się mniej więcej

równolegle do rozwoju szerokich sił rewolucyjnych, w Rosji inteligencja, która czerpała z gotowych idei
kulturalnych i politycznych Zachodu, zrewolucjonizowała się duchowo wcześniej niż rozwój gospodarczy
kraju zrodził poważne klasy rewolucyjne, na których mogłaby się oprzeć. W tych warunkach pozostawało
jej tylko pomnożyć swój entuzjazm rewolucyjny przez siłę wybuchową nitrogliceryny. W ten sposób
zrodził się terroryzm klasyków – narodowolców. W ciągu dwóch-trzech lat doszedł do zenitu, a potem
szybko spadł do zera, spaliwszy w swoim ogniu ten zasób sił bojowych, który mogła wysunąć mała
liczebnie inteligencja.

Terror socjalistów-rewolucjonistów na ogół zawdzięcza swoje powstanie tym samym przyczynom

historycznym: z jednej strony istniejącemu dla samego siebie despotyzmowi państwowości rosyjskiej, z
drugiej zaś – takiej samej rewolucyjności inteligencji rosyjskiej. Lecz dwa dziesięciolecia nie minęły
daremnie   i   terroryści   drugiej   formacji  występują   już   jako  epigoni  naznaczeni   piętnem   opóźnienia
historycznego.   Epoka   kapitalistycznego  Sturm   und   Drang  lat   osiemdziesiątych  i  dziewięćdziesiątych
stworzyła   i   spoiła   liczny   proletariat   przemysłowy,  wybiła   ogromne   wyłomy   w   odosobnieniu
gospodarczym wsi i związała ściślej wieś z fabryką i miastem. Narodowolcy rzeczywiście nie mieli za
sobą żadnej klasy rewolucyjnej, podczas gdy socjaliści-rewolucjoniści nie chcieli widzieć rewolucyjnego
proletariatu, a przynajmniej nie umieli go docenić w całym jego znaczeniu dziejowym.

Co prawda, w literaturze socjalistów-rewolucjonistów można bez trudu wyłowić tuzin lub dwa

cytatów, w których twierdzą, że stawiają terror nie zamiast walki mas, lecz wraz z walką mas, lecz cytaty
te świadczą tylko o walce, którą ideologowie terroru musieli toczyć z marksistowskimi teoretykami walki
masowej. Sprawy to wszakże nie zmienia. Z samej istoty działalność terrorystyczna wymaga takiego
skupienia energii na „wielkiej chwili”, takiego przecenienia doniosłości osobistego bohaterstwa, wreszcie
tak „hermetycznej” konspiracji, że jeśli nie logicznie, to psychologicznie zupełnie wyklucza działalność
organizacyjną i agitacyjną wśród mas. Na całym polu politycznym dla terrorysty istnieją tylko dwa

© Samokształceniowe Koło Filozofii Marksistowskiej

– 3 –

http://skfm.dyktatura.info/

Lew Dawidowicz Trocki – Marksizm wobec terroryzmu (1909/1911 rok)

świecące punkty: rząd i organizacja bojowa. „Rząd gotów jest pogodzić się na jakiś czas z istnieniem
wszystkich innych prądów”, pisał Herszuni

do swoich towarzyszy, „lecz postanowił skupić wszystkie

swoje ciosy na zniszczeniu partii socjalistów-rewolucjonistów”. „Mam silną nadzieję”, pisał w podobnej
chwili Kalajew

, „że nasze pokolenie z Organizacją Bojową na czele skończy z samowładztwem”.

Wszystko poza terrorem jest tylko środowiskiem walki – w najlepszym razie tylko środowiskiem
pomocniczym. W olśniewającym płomieniu rzucanych bomb znikają bez śladu zarysy stronnictw
politycznych i przegrody walki klas. I oto słyszymy, że najwybitniejszy romantyk i najlepszy praktyk
nowego terroryzmu, Herszuni, żąda od towarzyszy, aby „nie rozłączać nie tylko rewolucyjnych, ale nawet
opozycyjnych szeregów”.

„Nie zamiast mas, lecz wraz z masami”. Jednak terror jest zbyt „bezwzględną” formą walki, aby

miał   się   zadowolić   względną   i   podrzędną   rolą   w   partii.   Terroryzm,   zrodzony   przez   brak   klasy
rewolucyjnej, odrodzony później wskutek nieufności nawet do rewolucyjnych mas, może podtrzymać
swój byt wykorzystując słabości i dezorganizowanie mas, nie doceniając ich zdobyczy, przeceniając ich
porażki. „Widzą oni”, rzekł o terrorystach adwokat Żdanow na procesie Kalajewa, „że nie podobna, aby
przy   współczesnym   uzbrojeniu   masy   ludowe   z   widłami   i   kłonicami,   tą   odwieczną   bronią   ludową,
zburzyły   współczesne   Bastylie.   Po   22   stycznia

wiedzą już, do czego to prowadzi, więc karabinom

maszynowym i szybkostrzelnym przeciwstawili rewolwery i bomby – te barykady XX w.”. Rewolwery
pojedynczych bohaterów zamiast kłonic i wideł ludu, bomby zamiast barykad – oto prawdziwa forma
terroru. Bez względu na to, jak podrzędny kącik wyznaczą mu „syntetyczni” teoretycy partii, zajmie on
zawsze poczesne miejsce i okaże się, że Organizacja Bojowa, którą urzędowa hierarchia partyjna stawia
pod Komitetem Centralnym, niechybnie stoi nad nim, nad partią i całą jej pracą – dopóki okrutny los nie
postawi jej pod Departamentem Policji. Dlatego konspiracyjno-organizacyjny krach Organizacji Bojowej
będzie niechybnie oznaczał również krach partii.

Przy całej swojej czci dla klasyków, epigoni nigdy ich nie powtórzą, bo żyją w innych czasach i

do tych czasów muszą się przystosować. Eklektyzm jest duszą epigonizmu, a jego formą – kompilacja.

Socjaliści-rewolucjoniści nie tylko musieli zrzec się romantycznej nazwy Narodna Wola na rzecz

bardziej europejskiego miana i nie tylko musieli oddać święte litery OB pod kontrolę polityczną KC. Cała
pięcio- czy sześcioletnia historia partii eserowców jest procesem przystosowania zdumiewającej swoją
giętkością   inteligencji   rewolucyjnej   –   przystosowania   najpierw   do   walki   klasowej   proletariatu,   a
następnie do żywiołowych ruchów chłopstwa. Inteligencja zachowała dla siebie terror jako swoją własną
metodę,   jako   gwarancję   swojego   bytu   politycznego   i   opierając   się   praktycznie   na   sile   organizacji
terrorystycznej,   a   ideowo   na   „metodzie   subiektywnej”,   na   filozofii   inicjatywy   osobistej,   spróbowała
adoptować (lub podporządkować sobie) ruchy proletariatu i chłopstwa. Inteligencja plus terror, proletariat
plus „subiektywnie” uszlachetniona walka klasowa, chłopstwo plus socjalizacja ziemi – oto do jakiej
trójcy sprowadziła się eklektyczna kompilacja eserowców, która wydawała im się najwyższą syntezą

Grigorij Herszuni (1870-1908) – w 1902 r., wraz z J. Azefem, doprowadził do połączenia się grup eserowskich w Partię

Socjalistów-Rewolucjonistów (PSR), stworzył Organizację Bojową (OB) tej partii i kierował jej akcjami terrorystycznymi. W
1903 r. aresztowany, skazany na śmierć, a następnie na dożywotnie roboty przymusowe, zbiegł do Chin, skąd przedostał się

do Europy Zachodniej. W 1907 r. był zwolennikiem wznowienia akcji terrorystycznych, a zarazem sojuszu z partiami
opozycyjnymi, w tym z kadetami (liberałami) w Dumie; Lenin mówił o nim wówczas: „liberał plus bomba”. Ciężko chory,

zmarł w Paryżu. – Przyp. red.

Iwan Kaląjew (1877-1905) – członek kierowanej przez B. Sawinkowa moskiewskiej grupy Organizacji Bojowej PSR, w

lutym 1905 r. zabił w zamachu bombowym wielkiego księcia Sergiusza. Po aresztowaniu odwiedziła go w więzieniu żona
ofiary zamachu i wybaczyła mu jego czyn. Skazany na śmierć, został stracony. Pisał: „Uważam swoją śmierć za najwyższy akt

protestu przeciwko temu światu krwi i łez i żałuję, że mam tylko jedno życie, które mogę rzucić samowładztwu jako
wyzwanie”. Prawdopodobnie zabójstwo wielkiego księcia było związane z rywalizacjami między klikami sprawującymi

władzę i ingerowaniem przez niego w sprawy podległego W. Plehwemu ministerstwa spraw wewnętrznych. – Przyp. red.

22 (9) stycznia 1905 r., tzw. „krwawa niedziela” – tego dnia wojsko krwawo spacyfikowało pokojowe manifestacje

robotników petersburskich (ponad 1 tys. zabitych, ok. 2 tys. rannych), zorganizowane przez legalne stowarzyszenie robotnicze
i kierowane przez popa Gapona. Z zamiarem przedłożenia carowi petycji ze skargami i postulatami „ludu rosyjskiego”

poprowadził on pod Pałac Zimowy jeden z pochodów (w formie procesji). Wydarzenia krwawej niedzieli rozwiały wiarę mas
w „dobrego cara”, wywołały oburzenie i protesty w całej Rosji i doprowadziły do wybuchu rewolucji 1905 r. – Przyp. red.

© Samokształceniowe Koło Filozofii Marksistowskiej

– 4 –

http://skfm.dyktatura.info/

Lew Dawidowicz Trocki – Marksizm wobec terroryzmu (1909/1911 rok)

polityczną. A jednak ta kompilacja, podobnie jak eserowskie poglądy na „pozaklasową” naturę
absolutyzmu, mają pod sobą pewne podłoże historyczne. W gruncie rzeczy w „subiektywnym” żargonie
rewolucyjnej inteligencji usiłującej bronić swojej samodzielności, eserowcy chcieli tylko sformułować
historycznie uwarunkowaną potrzebę rewolucyjnego współdziałania proletariatu z chłopstwem. Znana
formuła bolszewików – „demokratyczna dyktatura proletariatu i chłopstwa” – jest drugim wyrażeniem tej
samej potrzeby dziejowej, wyzwolonej spod zwierzchniej kontroli inteligencji terrorystycznej. Jest to
niewątpliwie krok naprzód od pychy inteligenckiej, lecz i ten krok nie wyprowadza nas poza granice
wulgarnego demokratyzmu. Odpowiedź marksistowską można dać tylko po postawieniu samej kwestii
pod klasowo-proletariackim kątem widzenia – a przy tym w perspektywie międzynarodowego rozwoju
społeczno-rewolucyjnego...

Nie przez Azefa

, rzecz jasna, zbankrutowała dyktatura inteligencji nad proletariatem i

chłopstwem. Wydarzenia rewolucji  i  kontrrewolucji,  wypełniające wiele formuł  algebraicznych żywą
treścią   polityczną   rozdarły   we   wszystkich   szwach   syntetyczną   kompilację   eserowców.  Zaraz  przy
pierwszych brzaskach parlamentaryzmu oderwała się od nich rozgałęziona grupa inteligentów czujących
się   dużo   lepiej   na   trybunie   adwokackiej,   katedrze   profesorskiej   lub   za   stołem   redakcyjnym   niż   w
laboratorium terrorysty (tak zwani socjaliści ludowi). Na drugim skrzydle oderwała się od nich grupa
maksymalistów, która spodziewała się złamać nie tylko polityczny opór caratu, ale i ekonomiczny opór
kontrrewolucji, przy pomocy zwiększonej dawki dynamitu.

Przedstawiciele chłopstwa – trudowicy

pierwszych dwóch Dum – wchłonęli prawie bez śladu

eserowców parlamentarnych, ale i to nie oddaliło ich od bezkształtności politycznej, pod której wpływem
wahali się w każdej kwestii między konstytucyjnymi demokratami a socjaldemokratami. W ten sposób
podłoże społeczne partii eserowskiej okazało się w chwili próby nader chwiejne, wewnętrzne siły
odśrodkowe rozdzierały partię na strzępy, gdy zaś na ten grunt rozprzężenia i niepewności padły
niespodziewane w swojej konieczności logicznej rewelacje o Azefie, w obozie eserowców zapanował
popłoch, a szczersi z nich poczuli się zmuszeni do oświadczenia: „Partia socjalistów-rewolucjonistów
jako organizacja już nie istnieje” (Rewolucjonnaja Mysl nr 4).

Jest to krytyczna aluzja do ówczesnej etapowej strategii rewolucji, głoszonej przez Lenina – zwycięstwo rewolucji

burżuazyjno-demokratycznej w Rosji miała uwieńczyć „rewolucyjno-demokratyczna dyktatura proletariatu i chłopstwa”, która

utorowałaby drogę rozwojowi kapitalizmu, a ten stworzyłby dopiero warunki do rewolucji socjalistycznej. Trocki
przeciwstawił Leninowi swoją teorię rewolucji permanentnej. Rozbieżności między Trockim a Leninem w sprawie strategii

rewolucji rosyjskiej wygasły w 1917 r. – Przyp. red.

Jewno Azef (1869-1918) – od 1882 r. na własną prośbę agent-prowokator rosyjskiej Ochrany (tajnej policji politycznej),

infiltrował środowiska eserowskie i w 1902 r. doprowadził wraz z G. Herszunim do utworzenia Partii Socjalistów-
Rewolucjonistów (PSR) oraz Organizacji Bojowej (OB) tej partii. Po aresztowaniu Herszuniego w 1903 r. przejął

kierownictwo OB i kierował akcjami terrorystycznymi, które przyniosły mu światową sławę. Prawdopodobnie za jego
pośrednictwem jako kierownika OB, a faktycznie również przywódcy PSR, rywalizujące ze sobą frakcje u władzy załatwiały

między sobą porachunki. W 1907 r. przygotował zamach na cara Mikołaja II i sam uprzedził Ochranę o tym zamachu.
Zdemaskowany w 1908-1909 r. przez W. Burcewa, zbiegł z fałszywym paszportem do Niemiec, gdzie mieszkał do końca

życia. W lutym 1909 r., podczas burzliwej debaty w Dumie Państwowej o sprawie Azefa – zapisało się do głosu 53 posłów –
zmierzającej po stronie opozycji do zdestabilizowania rządu carskiego, frakcja socjaldemokratyczna przyparła rząd do muru

stawiając go wobec dylematu: albo uznać, że perfidnie kontrolował i inspirował terroryzm antyrządowy, albo uznać swoją
nieudolność, tzn. że Azef wodził go za nos. Premier P. Stołypin, odpowiadając na interpelacje opozycji, oświadczył, że Azef

zawsze był lojalnym sługą Ochrany i nie miał nic wspólnego z – faktycznie zorganizowanym przez siebie – zabójstwem
ministra spraw wewnętrznych W. Plehwego. – Przyp. red.

Trudowicy – Grupa Pracy w Dumie Państwowej, utworzona w 1906 r. z posłów chłopskich i inteligenckich, bliska

eserowcom. Żądała reformy rolnej i równego podziału ziemi na podstawie tzw. norm pracy. Podczas pierwszej wojny

światowej jej przywódcą został A. Kiereński. Po rewolucji lutowej 1917 r. trudowicy wchodzili w skład Rządu
Tymczasowego pod przewodnictwem Kiereńskiego. Połączyli się wtedy z ludowymi socjalistami, wywodzącymi się z

prawego skrzydła eserowców, w Ludowo-Socjalistyczną Partię Ludzi Pracy. Po rewolucji październikowej byli przeciwnikami
władzy radzieckiej. – Przyp. red.

© Samokształceniowe Koło Filozofii Marksistowskiej

– 5 –

http://skfm.dyktatura.info/

Lew Dawidowicz Trocki – Marksizm wobec terroryzmu (1909/1911 rok)

W Rosji terroryzm skonał. Jeśli nawet Bakaj

– ten rewolucyjno-policyjno-terrorystyczny

anabaptysta, który w Warszawie pomagał zamieniać terrorystów w trupy, a teraz wraz ze swoim ojcem
chrzestnym Burcewem

usiłuje zgalwanizować trupa terroryzmu – potrafi stworzyć możliwość nowej

azefiady, to w najlepszym razie na dziesięciokrotnie mniejszą skalę niż pierwsza. Terror rewolucyjny
przesunął   się   daleko   na   wschód   –   do   Pendżabu   i   Bengalu.   Tam   powolne   budzenie   się   polityczne
czterystumilionowego   narodu   stwarza   dlań   przychylną   atmosferę.   Tam   ustrój   państwowy   wydaje   się
jeszcze   bardziej   absolutny   w   swoim   ponadspołecznym   despotyzmie,   jeszcze   bardziej   przypadkowy   i
obcy,   bo   aparat   policyjno-wojskowy   Indii   Wschodnich   importowano   z   Anglii   razem   z   perkalem   i
księgami biurowymi. Dlatego inteligencja indyjska, od ławy szkolnej przejmująca się ideami Locke’a,
Benthama,   Milla  i   wyprzedzająca  w swojej   ewolucji  ideowej   rozwój   polityczny  kraju,  ma   naturalną
skłonność do szukania siły, której jej brak, na dnie retorty alchemicznej. Może również w innych krajach
Wschodu terroryzm ma jeszcze przed sobą epokę rozkwitu. W Rosji jednak należy już do historii.

Nasza partia zawsze była nieprzejednana w stosunku do eserowców. To stanowisko zawsze było

tym bardziej nieuniknione i bezwzględne, że i sama socjaldemokracja w swoich wyższych, kierowniczych
warstwach składa się z tej samej inteligencji rewolucyjnej, tylko że mającej światopogląd marksistowski.
Socjaldemokracja, walcząc z terroryzmem, broniła tylko swojego prawa lub obowiązku – nie chciała
wychodzić z dzielnic robotniczych po to, aby robić podkopy pod pałacami wielkich książąt i carów.
Inteligencja   marksistowska,   walcząc   z   wszechogarniającym   programem   i   „syntezą”   organizacyjną,
broniła   się   przed   grożącym   jej   rozczynieniem   w   chaosie   ogólnodemokratycznym.   Dalszy   rozwój
wydarzeń przyznał jej rację, a w czasie, gdy zaczęła masowo uciekać ze stworzonej przez siebie partii,
znalazła zastępców w postaci robotników socjalistycznych... Teraz jednak chodzi nam już nie o ideowe
„odgrodzenie się” od socjalistów-rewolucjonistów, lecz o wcielenie polityczne żywiołów proletariackich
tej   partii.   Do   pierwszego  celu   służyła   przeważnie   polemika   teoretyczna;   do  drugiego   przyczynić   się
powinna głównie rozumna polityka organizacyjna.

Istotę partii określa nie program, a tym bardziej nie określają jej pisma teoretyków i publicystów

partyjnych. Skład społeczny partii – oto, co stanowi o jej ciężarze gatunkowym i wykreśla jej orbitę
polityczną. Gdyby pod względem swojego składu eserowcy byli wyłącznie lub przeważnie partią
proletariacką

, od samego początku nasze zadanie nie musiałoby polegać na wbijaniu jak najgłębiej

Michaił Bakaj – aresztowany w 1902 r. za działalność w PSR, prawdopodobnie „sypał” na przesłuchaniach i wstąpił do

Ochrany. W latach 1903-1907 był urzędnikiem do specjalnych poleceń przy warszawskim oddziale Ochrany. W 1906 r. zaczął
współpracować z W. Burcewem i informować go o agentach Ochrany. M.in. dostarczył danych, które utwierdziły Burcewa w

podejrzeniach co do J. Azefa i pomogły go zdemaskować. Podejrzewany o dostarczanie informacji rewolucjonistom
rosyjskim, aresztowany i zesłany na Syberię, zbiegł. W 1908 r. w Finlandii sporządził listę agentów Ochrany i przekazał ją

Burcewowi. Na emigracji w Paryżu dostarczył przedstawicielom PPS-Frakcji Rewolucyjnej i PPS-Lewicy dane o rzekomej
współpracy Stanisława Brzozowskiego z Ochraną. Zeznawał na sądzie obywatelskim nad Brzozowskim w Krakowie. W lutym

1909 r., podczas debaty w Dumie Państwowej nad interpelacjami w sprawie Azefa, premier Stołypin poinformował, że
niedawno otrzymał od Bakaja list, w którym ten „proponuje powrót do Petersburga, aby pomóc w dalszych działaniach

demaskatorskich”, tym razem wobec partii rewolucyjnych, a więc – powrót do pracy w Ochranie. Burcew, który wtedy ręczył
za Bakaja, w 1910 r. zarzucał mu, że mimo pozornego porzucenia służby nadal jest na usługach Ochrany. – Przyp. red.

Władimir Burcew (1862-1942) – członek Narodnej Woli, zesłany na Syberię zbiegł i od 1888 r. przebywał za granicą. W

Genewie wydawał pismo Swobodnaja Rossija propagując ideę współpracy rewolucjonistów z liberałami w „solidnej partii

antyrządowej”, publikował materiały do historii Narodnej Woli i redagował pismo historyczne Byłoje. Po powrocie do Rosji w
1906 r. wstąpił do PSR i prowadził kampanię demaskowania agentów policji carskiej – w 1908 r. przekazał socjaldemokracji

rosyjskiej i polskiej listę agentów sporządzoną przez M. Bakaja. M.in. ujawnił prowokatorską rolę J. Azefa i działacza
bolszewickiego R. Malinowskiego. Sam też nie ustrzegł się agentów Ochrany w swoim najbliższym otoczeniu (agentem był

np. jego osobisty sekretarz i długoletni współpracownik). W 1917 r. popierał Rząd Tymczasowy. Po rewolucji
październikowej znalazł się na emigracji w Paryżu, gdzie prowadził w prasie antyradzieckie akcje propagandowe. Uległ manii

prześladowczej wietrząc wszędzie prowokację i zdradę – np. w 1918 r. oskarżył Maksyma Gorkiego o szpiegostwo na rzecz
Niemiec. – Przyp. red.

Faktycznie PSR była partią drobnomieszczańską, ale formalnie sprawiała wrażenie partii robotniczej. Głosiła m.in., że „klasa

robotnicza, a przede wszystkim jej awangarda, skoncentrowana w wielkich miastach i ośrodkach przemysłowych, stanowi

główny filar partii”, że robotnicy i chłopi „nie ograniczą rewolucji tak, aby była korzystna tylko dla burżuazji, lecz
przekształcą ją w rewolucję permanentną, krok za krokiem wypierając burżuazję z zajmowanych przez nią pozycji i dając

sygnał do rewolucji europejskiej, z której zaczerpną nowe siły” i że „wywłaszczenie własności kapitalistycznej i
zreorganizowanie produkcji i całego ustroju społecznego na nowych, socjalistycznych podstawach wymaga całkowitego

zwycięstwa klasy robotniczej zorganizowanej w partii socjalistów-rewolucjonistów oraz, w razie potrzeby, tymczasowego
ustanowienia jej dyktatury rewolucyjnej”. Kierownictwo II Międzynarodówki uznawało PSR, obok socjaldemokracji, za jedną

© Samokształceniowe Koło Filozofii Marksistowskiej

– 6 –

http://skfm.dyktatura.info/

Lew Dawidowicz Trocki – Marksizm wobec terroryzmu (1909/1911 rok)

klinów różnic teoretycznych między nami a nimi, lecz – przeciwnie – na szukaniu w praktyce politycznej
dróg zbliżenia, które w możliwie  najbardziej  bezbolesny sposób pomogłyby  robotnikom  eserowskim
zlikwidować swoje przesądy teoretyczne. Lecz głównie chodzi właśnie o to, że zarysy klasowe tej partii
zawsze były nadzwyczaj niewyraźne i trudno było z pewnością powiedzieć, czy chodzi o zjednoczenie
robotników, „pracujących” chłopów-posiadaczy, czy lekarzy ziemskich i prowincjonalnych literatów. W
stosunku do różnych grup klasowych partii jeden i ten sam program zawierał bardzo różnorodne treści.
Gdy przedstawiciele inteligencji ziemskiej i eserowcy od pługa wyrażali w formułach mglisto-klasowego
socjalizmu swoje niejasne i pełne sprzeczności interesy drobnomieszczaństwa, eserowcy od warsztatu
fabrycznego   –   przeciwnie   –   wlewali   swoje   określone   interesy   proletariackie   w   formuły
drobnomieszczańskiego   utopizmu.   W   strajkach   powszechnych,   w  radach   delegatów   robotniczych,   w
związkach zawodowych robotni eserowscy szli ręka w rękę z robotnikami socjaldemokratycznymi. O tym
nie   powinniśmy   ani   na   chwilę   zapominać.   Teraz,   gdy   inteligencja   eserowska   wpadła   w   zupełną
prostrację,  robotnicy   eserowscy,  jak  dowiadujemy  się  z  doniesień,   wytrwale   trzymają   się  nadal  z  tą
szlachetną zaciętością organizacyjną, która w ogóle cechuje robotników. Stosowanie w stosunku do tych
grup proletariackich dawnych metod nieprzejednanej walki byłoby niedorzecznym anachronizmem. Takie
doktrynerstwo   mogłoby   tylko   pchnąć   ich   na   drogę   anarchizmu.   Tymczasem   rozumna   polityka
organizacyjna w jak najkrótszym czasie może zapewnić ich połączenie się z naszą partią

III

Głębokie zróżnicowanie „narodu” burżuazyjnego w epoce rewolucji – w atmosferze potężnego

rozwoju   międzynarodowego   ruchu   robotniczego   –   odrzuciło   lewe   skrzydło   rosyjskiej   inteligencji
burżuazyjnej do obozu socjalizmu. Lecz im bardziej terrorystyczna grupa tej inteligencji broniła swojej
niezależności   ideowej   od   klasowego,   proletariackiego   socjalizmu,   tym   mniej   mogła   obronić   swą
niezależność polityczną od burżuazyjnego liberalizmu. Od chwili swojego powstania partia eserowców
wykazywała naturalną skłonność do przemiany w drużynę bojową legalnej opozycji – przy czym czyniła
to   zarówno   obiektywnie,   jak   i   subiektywnie   (patrz   wyżej   cytat   z   listu   Herszuniego).   Liberałowie
rozumieli to wybornie. Wcale nie taili sympatii dla terroru i okazywali ją w najwłaściwszy sobie sposób:
przy pomocy pieniężnego popierania Organizacji Bojowej. „Śmierć Sipiagina”

, pisał w Oswobożdieniju

jeden z petersburskich korespondentów tego pisma, „wywołuje zadziwiająco jednomyślną radość...”. Sam
redaktor tego organu stuttgarckiego, pan Struwe

, bez ogródek uznawał „popularność zabójstwa

ze swoich dwóch podsekcji rosyjskich. – Przyp. red.

Dać odpowiedzi na pytanie, czy względem żywiołów proletariackich wśród eserowców należy stosować politykę

pojednawczą, czy też w dalszym ciągu, jak dotychczas, bezwzględną krytykę tej partii bez osłonek, nie można, jak sądzimy,

na podstawie li tylko ogólnego poglądu na skład społeczny tych sfer i wynikające stąd wnioski co do ich ewolucji – która
może być bardzo powolna – ani też na podstawie faktu, iż szły one podczas rewolucji pod parciem wydarzeń śladem

socjaldemokracji. O naszym zachowaniu w stosunku do nich powinien według nas obecnie decydować jedynie stopień
wpływu, jaki jeszcze zachowała faktycznie na te koła robotnicze ideologia inteligencko-eserowska. Pozyskać robotników-

eserowców i przyłączyć ich w przyszłości do naszego obozu jest naszym zadaniem i obowiązkiem. Ale z drugiej strony
przedwczesne pochłonięcie przez socjaldemokrację obcych jej duchowo żywiołów przepojonych eklektyczną mieszaniną

ideową cechującą partię eserowców byłoby bardzo wątpliwym nabytkiem dla naszej partii, jak i bodaj czy nie szkodliwym z
punktu widzenia normalnego rozwoju samych robotników-eserowców. Stojąc z dala od bezpośredniej pracy agitacyjnej wśród

robotników rosyjskich, nie podejmujemy się osądzić, czy robotnicy-eserowcy już obecnie dojrzeli do połączenia się z
socjaldemokracją. Autor, jako były przewodniczący petersburskiej rady delegatów robotniczych, znający te koła z własnego

doświadczenia, jest powołany do wydania w tej kwestii kompetentnego sądu. W każdym razie jesteśmy w zupełnej zgodzie z
tow. Trockim, gdy uważa, że dla nas może chodzić tylko o oderwanie tych sfer proletariackich od partii eserowców, tzn. od

żywiołów inteligencko-drobnomieszczańskich, które w tej partii rej wodzą, określając dotychczas jej kierunek i charakter. –
Przyp. Przeglądu Socjaldemokratycznego.

Dmitrij Sipiagin (1853-1902) – od 1899 r. minister spraw wewnętrznych, rozpętał represje wymierzone w ruch studencki,

robotniczy i chłopski, nie wahając się przed krwawymi rozprawami i masakrami. Po demonstracji robotniczej w Petersburgu

w marcu 1901 r. ogłosił, że „przy pierwszej próbie nowej demonstracji zaleje Petersburg krwią”. Zginął z rąk terrorysty w
zamachu zorganizowanym przez OB PSR pod kierownictwem G. Herszuniego. Tym zamachem OB PSR zaczęła swoją

kampanię terrorystyczną. – Przyp. red.

Piotr Struwe (1870-1944) – publicysta, ekonomista i działacz polityczny; teoretyk tzw. „legalnego marksizmu”, poddał

krytyce teorie ekonomiczne narodników, opowiadał się za kapitalistycznym rozwojem Rosji jako warunkiem postępu tego
kraju, atakując zarazem marksowskie teorie wartości i rewolucji proletariackiej. W latach 1902-1905 redaktor nielegalnego w

© Samokształceniowe Koło Filozofii Marksistowskiej

– 7 –

http://skfm.dyktatura.info/

Lew Dawidowicz Trocki – Marksizm wobec terroryzmu (1909/1911 rok)

politycznego w Rosji” (nr 2 z 15 lipca 1902 r.). „Politycznie i psychologicznie to zabójstwo było
nieuniknione”, pisał tenże pan Struwe w dwa z górą lata później z powodu zabójstwa Plehwego

– i z

jeszcze większą stanowczością apelował do tej „ogólnej atmosfery oburzenia i rozgoryczenia, która z łona
społeczeństwa rosyjskiego wydaje jednego mściciela za drugim” (nr 52 z 1 sierpnia 1904 r.). „Bądźmy
szczerzy,   panowie”,   pisał   w   tym   samym   numerze   jeden   ze   współpracowników,   „complicité  morale
[solidarność moralna] między tą osobą fizyczną, której ręka przecięła występne życie wszechmocnego
ministra, a milionami lub przynajmniej setkami tysięcy jego współobywateli  jest zupełna i nie ulega
wątpliwości”.   Liberałowie   nie   mogli   nie   rozumieć,   że   o   ile   terror   wprowadza   do   szeregów   rządu
dezorganizację   i   demoralizację,  notabene  za   cenę   dezorganizacji   i   demoralizacji   w   szeregach
rewolucjonistów,   o   tyle   jest   wodą   na   ich,   a   nie   na   czyj   inny,   młyn.   W   przeciwieństwie   do   ruchu
masowego   terror   jest   formą   walki   rewolucyjnej,   którą   można   kierować   jak   samochodem.   Terroryści
zastraszają,  liberałowie   proponują   ugodę   –  ręcząc  za  przerwanie   terroru.   Gdy   eserowcy  polowali   na
ministrów, a carowi dawali czas do namysłu, ogłaszając, że „na razie” rodzina carska jest poza linią
ognia, Struwe, opierając się na sukcesach terroru i na jego tymczasowym samoograniczeniu, nawoływał,
zwracając się do góry: „Opamiętajcie się, panowie, prowadzicie wielce ryzykowną grę na koszt władzy
zwierzchniej   i   jej   przedstawiciela”   (Oswobożdienije  nr   2).   W   początkach   „wiosny”   Światopełka-
Mirskiego

liberałowie na konferencji paryskiej (jesień 1904 r.) skupiają wokół „minimalnej”, to jest

swojej własnej platformy, wszystkie niesocjaldemokratyczne organizacje „rewolucyjne”, w tym zaś
czasie, gdy zjazd ziemski i prasa liberalna stawiają księciu Światopełkowi swoje warunki, za plecami
liberałów stoją terroryści, oczekując wyniku rokowań. Później, gdy obradowała pierwsza Duma i kadeci
żądali, aby „władza wykonawcza podporządkowała się prawodawczej”, socjaliści-rewolucjoniści znów
chwilowo zawiesili terror... Rola terroru jako środka na usługach liberalizmu uwydatniałaby się jeszcze
jaskrawiej, gdyby do tych dwustronnych układów Milukowa

z Czernowem

i Azefem (patrz mowa

Rosji Oswobożdienija, organu opozycji liberalnej, po utworzeniu w 1905 r. partii konstytucyjnych demokratów (kadetów)
jeden z jej przywódców. W czasach reakcji stołypinowskiej krytyk rewolucyjnych tradycji inteligencji rosyjskiej. Po rewolucji

październikowej 1917 r. członek białogwardyjskich rządów A. Denikina i P. Wrangla, od 1921 r. znalazł się na emigracji. –
Przyp. red.

Wiaczesław Plehwe (1846-1904) – senator i wiceminister, a od 1902 r. minister spraw wewnętrznych; z całą

bezwzględnością zwalczał ruch rewolucyjny, inspirował akcje pacyfikacyjne, pogromy ludności żydowskiej itd.

Znienawidzony również przez ważne osobistości ze sfer rządzących, zginął w zamachu bombowym zorganizowanym przez
OB PSR pod kierownictwem J. Azefa, prawdopodobnie za wiedzą i zgodą jego przełożonych z Ochrany. W. Burcew uważał,

że inspiratorem zamachu na Plehwego mógł być sam car Mikołaj II. – Przyp. red.

Piotr Światopełk-Mirski (1857-1914) – minister spraw wewnętrznych od lata 1904 r. do stycznia 1905 r. Został ministrem

po zamachu na jego poprzednika, W. Plehwego i usiłował prowadzić bardziej liberalną politykę wobec społeczeństwa.
Początek jego urzędowania zaczęto więc określać jako „wiosnę polityczną”. To, że pierwszą decyzją, jaką podjął, była zgoda

na zwołanie ogólnokrajowego zjazdu ziemstw, w wielu środowiskach uważano za zwycięstwo, które należy zawdzięczać
zamachowi PSR na Plehwego. Podał się do dymisji po wydarzeniach „krwawej niedzieli”. – Przyp. red.

Pawieł Milukow (1859-1943) – polityk, historyk i publicysta, założyciel w 1905 r. partii konstytucyjnych demokratów

(kadetów). Od 1907 r. przewodniczący Komitetu Centralnego tej partii i redaktor naczelny czasopisma Rieczi, w latach 1912-

1917 poseł do Dumy Państwowej. W 1917 r. minister spraw zagranicznych Rządu Tymczasowego, domagał się prowadzenia
wojny aż do zwycięstwa. Jeden z przywódców białych, inspirator wojny domowej, od 1920 r. znalazł się na emigracji. –

Przyp. red.

Wiktor Czernow (1873-1952) – socjalista-rewolucjonista, jeden z teoretyków i przywódców partii eserowskiej. Od 1889 r.

działał w ruchu narodnickim, po aresztowaniu i zesłaniu, w latach 1899-1917 działał na emigracji. Autor programu
eserowców, stał na czele zagranicznej organizacji partii od jej powstania w 1902 r. Uczestnik międzynarodowych konferencji

socjalistycznych w Zimmerwaldzie i Kientalu, w 1917 r. minister rolnictwa w Rządzie Tymczasowym, po rewolucji
październikowej przewodniczący Konstytuanty, a następnie organizator wystąpień antyradzieckich na Powołżu i Uralu, a w

1921 r. z emigracji organizator pomocy dla powstania kronsztadzkiego. W czasie drugiej wojny światowej działał we
francuskim Ruchu Oporu. – Przyp. red.

© Samokształceniowe Koło Filozofii Marksistowskiej

– 8 –

http://skfm.dyktatura.info/

Lew Dawidowicz Trocki – Marksizm wobec terroryzmu (1909/1911 rok)

Stołypina w Dumie) i tegoż Milukowa z Triepowem

i Stołypinem

(patrz Riecz nr 46) nie wdzierały się

rewolucyjne masy i nie psuły szyków.

W pierwszym okresie rewolucji, zakończonym wielkim strajkiem październikowym, liberałowie

traktowali ruch masowy z sympatią, którą tylko u najbardziej zakutych – lub odwrotnie, u najbardziej
przenikliwych – mąciło niepokojące przeczucie. Dopóki wystąpienia mas robotniczych miały charakter na
wpół żywiołowy i pozostawały nieukształtowane pod względem politycznym i organizacyjnym, dopóty
ruchy te, podobnie jak terror, tylko że w nieporównanie większym stopniu,  podkopując absolutyzm,
wysuwały tym samym liberałów jako naturalnych pretendentów do władzy. Lecz już w trakcie strajku
październikowego,   gdy   rewolucja   zaczęła   szybko   organizować   się  od   wewnątrz  (rady   delegatów
robotniczych, Związek Chłopski, Związek Kolejarzy i inne), liberałowie ujrzeli, że zostali odsunięci na
bok i poczuli wyraźnie, że dalszy rozwój rewolucji może dokonać się już nie tylko kosztem caratu, ale
również ich własnym kosztem. Jeśli w ciągu 1905 r., zwłaszcza po 22 stycznia, liberalizm  ochoczo
spekulował na swoim (bardzo zresztą wątłym) związku z rewolucją i jeszcze w końcu 1904 r. odważył się
w Paryżu związek ten udokumentować, to poczynając od schyłku 1905 r. coraz bardziej odgradza się od
rewolucji, spekulując odtąd na swoim monarchizmie i na umiłowaniu „porządku”. Dawne nielegalne
stosunki  są już  dlań  uciążliwe  i  kompromitujące.  „Nasi  przyjaciele  z  lewej  strony”  zmieniają   się w
„naszych   wrogów   z   lewej   strony”,   czerwony   sztandar   okazuje   się   „czerwoną   płachtą”   i   liberalizm
oświadcza   uroczyście   ustami   Milukowa,   że   nie   chce   „dźwigać   na   swoim   grzbiecie   osła”.   W   tej
narastającej nienawiści liberałów do rewolucji toną również ich niedawne sympatie do terroru, który nie
dał tego, co obiecał, bo nie zastąpił ruchu mas, lecz się w nim rozpłynął. Kadeci nie pomijają już ani
jednej okazji potępienia „przemocy z lewej strony”, a interpelacja w sprawie Azefa w Dumie daje im
dogodną okazję do podsumowania rezultatów swojej walki na dwa fronty: uprzejmie usłużnej „opozycji”
wobec caratu i zaciekle oszczerczej nagonki na rewolucję. Rezultaty te z właściwą sobie niezdarnością
podsumował Milukow. Jego mowa jest tak samobójczo jasna, że uważamy za konieczne przytoczyć jej
główne tezy.

„Nas, których oskarżano o sąsiedztwo i przyjaźń z rewolucją”, mówił lider stronnictwa kadetów,

„najmądrzejsi z rewolucjonistów zawsze wymieniali i traktowali jako swoich najgorszych wrogów”.

„Posunięcia rządu nie tylko nie zapewniają nam zakończenia rewolucji, lecz przeciwnie –

wychodzą one z założenia, że rewolucji pokonać niepodobna... My, kadeci, mieliśmy tę nadzieję”.

„Czego szukaliśmy w sąsiedztwie rewolucji? Chcieliśmy zasypać przepaść między

społeczeństwem rosyjskim a rządem”.

„Liczyliśmy, że w najbliższej przyszłości walka legalna będzie jedynym ratunkiem i w imię tej

niepewnej jeszcze możliwości narażaliśmy swoją popularność. Zabiliśmy ją też bardzo szybko”.

„Powiedziałem wam, dlaczego okazaliśmy się słabi... Nie dlatego, że wy (prawica) byliście

przeciwko nam. Wy przyszliście później; wtedy siedzieliście w domu... Zostaliśmy sami, ponieważ
odstąpiła od nas ta sama lewica, o kierowanie którą nas oskarżacie”.

„Proponowano nam stanowiska ministrów wtedy, gdy uważano, że opieramy się na czerwonej

sile... Szanowano nas, dopóki uważano za rewolucjonistów. Lecz gdy się okazało, że jesteśmy tylko
stronnictwem ściśle (!) konstytucyjnym, wtedy przestaliśmy być potrzebni”.

Tak mówił Milukow na posiedzeniu Dumy w dniu 28 lutego. Oskarżał rewolucjonistów – o to, że

nie chcieli wierzyć w szczerość ustępstw rządu i w jedynie zbawienną walkę legalną. Również oskarżał
rząd – o to, że jego ustępstwa były nieszczere i że uniemożliwił walkę legalną. Carat okazał się winny
nieprzyjęcia metod kadeckich, zapewniających zwycięstwo nad rewolucją. Rewolucja zaś okazała się

Dmitrij Triepow (1855-1906) – w latach 1896-1905 moskiewski oberpolicmajster, od stycznia 1905 r. petersburski generał-

gubernator, następnie wiceminister spraw wewnętrznych. Był autorem słynnego rozkazu z października 1905 r.: „Salw w

powietrze nie oddawać i naboi nie żałować”. Organizował pogromy czarnosecinne. OB PSR planowała na niego zamachy, ale
Triepowowi zawsze udawało się ich uniknąć. – Przyp. red.

Piotr Stołypin (1862-1911) – od 1906 r. minister spraw wewnętrznych i premier, w 1907 r. rozwiązał II Dumę Państwową i

wydał nową ordynację wyborczą, która zapewniała w Dumie większość reakcyjnym ugrupowaniom październikowców i

nacjonalistów. W walce z rewolucją stosował krwawy terror (był autorem dekretu o sądach polowych). Przeprowadził reformę
rolną, która miała sprzyjać rozwojowi kapitalizmu w rolnictwie i uczynić z bogatych chłopów ostoję ładu społecznego. Jego

kontrrewolucyjne rządy przeszły do historii pod nazwą reakcji stołypinowskiej. Prawdopodobnie za wiedzą cara Mikołaja II
został zabity przez agenta Ochrany. – Przyp. red.

© Samokształceniowe Koło Filozofii Marksistowskiej

– 9 –

http://skfm.dyktatura.info/

Lew Dawidowicz Trocki – Marksizm wobec terroryzmu (1909/1911 rok)

winna nieprzyjęcia kadeckich metod walki z caratem. I na skutek wspólnych zbrodni rządu carskiego i
partii rewolucyjnych bezsilni, nędzni i pogardzani z obu stron okazali się... kadeci.

Tak oto apologetyczna przemowa lidera kadetów zamieniła się w słuszną z gruntu, lecz zbyt

okrutną w formie, satyrę na liberalizm rosyjski.

Interpelację w sprawie Azefa wniesiono do Dumy z inicjatywy naszej frakcji. Obok niej kadeci

wnieśli swoją interpelację, której nadali tym mniej zasadniczą formę, im bardziej liczyli na jej
bezpośrednio cudotwórczy skutek. Omylili się – po „świetnym” przemówieniu premiera ich interpelację,
podobnie jak naszą, jednomyślnie odrzuciła większość Dumy. Prasa liberalna kwiliła żałośnie nad
niepowodzeniem interpelacji azefowskiej, w której pokładała tyle nadziei. Natomiast socjaldemokrację to
oficjalne niepowodzenie równie mało zasmuciło, jak mało zasmucił ją krach taktyki terroru.

Nieprzejednane stanowisko socjaldemokracji rosyjskiej w stosunku do zbiurokratyzowanego

terroru rewolucji jako środka walki z terrorystyczną biurokracją caratu spotykało się z niezrozumieniem i
potępieniem nie tylko liberałów rosyjskich, ale i wśród socjalistów europejskich. Ileż razy cytowano
przeciwko nam Vorwärts z czasów Kurta Eisnera, Humanité czy Wiener Arbeiterzeitung! Teraz bodaj nie
potrzeba już dowodzić, że mieliśmy rację polityczną, życiową, że nasze racje były najrealniejsze: rozwój
polityczny wziął zbyt przekonujący w swoim okrucieństwie odwet. Warto jednak zaznaczyć coś innego.
Niemalże wzruszający wydaje się fakt, że ci właśnie spośród zachodnich towarzyszy, którzy u siebie
najmniej wyglądają na krwiożerczych pożeraczy ministrów i monarchów, uważali, że w Rosji
naładowane dynamitem blaszane pudełko jest jednak najlepszym orężem politycznym. Dla
wytłumaczenia tego faktu nie wystarczy powołać się na psychologię goethowskiego mieszczucha, który
w niedzielę i święta tak chętnie słucha opowieści o wojnie i zgiełku bojowym – hinten, weit in der Türkei
– i w ten sposób daje upust swojemu romantyzmowi, spokojnie drzemiącemu w dni powszednie.

Dann kehrt man abends froch nach Haus
Und segnet Fried’ und Friedenszeiten.

W gruncie rzeczy związek oportunizmu socjalistycznego z awanturnictwem terroru tkwi

korzeniami daleko głębiej. Zarówno pierwszy, jak i drugi wystawiają historii rachunek przed terminem.
Usiłując sztucznie przyspieszyć poród, wywołują poronione płody – millerandyzm

albo azefszczyznę.

Zarówno taktyka terrorystyczna, jak i oportunizm parlamentarny przenoszą środek ciężkości z mas na
grupy reprezentacyjne, od których zręczności, bohaterstwa, energii lub taktu zależy całe powodzenie. I tu,
i tam potrzeba koniecznie wielkich kulis oddzielających wodzów od mas. Na jednym biegunie mamy
osłoniętą mistycyzmem „organizację bojową”; na drugim – tajne spiski deputowanych, których celem jest
uszczęśliwienie tępych mas wbrew ich woli. Powinowactwo polityczno-psychologiczne oportunizmu i
terroryzmu sięga jednak jeszcze dalej. I ten, co (w najczystszej intencji) poluje na teki ministerialne lub,
przy   mniejszym   rozmachu,   tylko   na   łaskę   i   sympatię   „postępowego”   ministra,   i   ten,   co   z   maszyną
piekielną w zanadrzu poluje na samego ministra – obaj jednakowo muszą przeceniać ministra: jego osobę
i jego stanowisko. System znika dla nich lub usuwa się w dal; pozostaje tylko osoba obdarzona władzą.
Jeden dla przeciągnięcia ministra na swoją stronę uchwala mu budżet na policję; drugi, kryjąc się przed
policją,   przystawia   do   skroni   ministra   browning.   W   technice   jest   różnica,   lecz   obaj   mają   na   celu
bezpośrednie oddziałanie na ministra z pominięciem mas. I dalej to samo. Jeśli posłowie socjalistyczni
udają się na dwór, aby wysłuchać mowy tronowej, od której na pewno nie zmądrzeją, to zbyt tanią
krytyką będzie zarzut, że łamią tym tylko naszą demokratyczną etykietę. Chodzi nie o  symbol, lecz o
symptom. Coś przecież skłania ich do przełożenia etykiety monarchicznej nad rewolucyjną. To jasne, że

Alexandre Millerand (1859-1943) – polityk francuski, od 1885 r. deputowany z ramienia radykałów, a następnie

socjalistów, w latach 1899-1902 minister handlu i przemysłu, pierwszy socjalista w rządzie francuskim, zainicjował

ustawodawstwo socjalne, m.in. ograniczenie czasu pracy (1900). Udział Milleranda w rządzie burżuazyjnym doprowadził do
konfliktu we francuskim i europejskim ruchu socjalistycznym i świadczył o kształtowaniu się w II Międzynarodówce

prawicowego nurtu reformistycznego rezygnującego z rewolucji socjalistycznej. Nurt ten nazywano wówczas
millerandyzmem lub ministerializmem. W 1904 r. usunięty z partii socjalistycznej, założył odrębne ugrupowanie

parlamentarne „niezależnych socjalistów”. Podczas pierwszej wojny światowej był ministrem wojny, a po wojnie premierem i
w latach 1920-1924 prezydentem Francji. – Przyp. red.

– 10 –

http://skfm.dyktatura.info/

Lew Dawidowicz Trocki – Marksizm wobec terroryzmu (1909/1911 rok)

mają   nadzieję,   iż   swoim   pojawieniem   się   „zachęcą”   życzliwego,   lecz   nieśmiałego   monarchę   –   albo
przeciwnie,   chcą   ostrzec   jego   następcę,   że   raz   na   zawsze   będzie   musiał   zrzec   się   ambitnej   nadziei
widzenia   żywych   socjalistów   raz   na   pięć   lat   u   siebie   w   domu,   jeśli   nie   pójdzie   w   ślady   swojego
poprzednika.   Ponieważ   socjaliści   rosyjscy   nie   mają   do   dyspozycji   tych   subtelnych   środków
oddziaływania   „moralnego”,   należy   dojść   do   wniosku,   że   pozostaje   im   tylko   namacalny   argument
fizycznego   zastraszenia.   W   obu   jednak   przypadkach   chodzi   o   „świadomość”   panującego,   a   nie   o
świadomość proletariatu. W krajach o łagodnym klimacie politycznym socjalistom niekiedy wystarcza
przespacerować   się   za   konduktem   zmarłego   monarchy,   aby   podbić   serce   jego   następcy   czarującą
perspektywą, że kiedyś zobaczy socjalistów  również za swoim  konduktem  pogrzebowym.  Lecz jeśli
naturalne   następstwo   monarchów   układa   się   nie   dość   przychylnie,   to   czyż   w   krajach   o   surowszym
klimacie nie musi się wyłonić chęć  corriger la fortune  (poprawienia losu) i wprowadzenia świadomej
kontroli dynamitu tam, gdzie rządzą tylko ślepe prawa dziedziczności i zwyrodnienia? Obok piernika
nagrody   pedagogia   zna   rózgę   kary.   Jeśli   podniesiemy   politykę   socjalistyczną   do   wyżyn   sztuki
wychowywania   monarchów,   to   tak   różne   uczynki,   jak   ukłon   dworski   i   rzucenie   bomby   okażą   się
składnikami tego samego systemu. Ma się rozumieć, że przy wszystkich sympatiach dla terrorystycznej
formy pedagogii, lepiej obserwować ją z tamtej strony granicy.

Bez względu na to, jakie błędy popełniała nasza partia, trzeba przyznać jej ten zaszczyt, że zawsze

jednakowo była daleka od obu form utopizmu: oportunistycznej i awanturniczej. Tak, jak w podziemiu
nie stawiała razem z eserowcami na Azefa-terrorystę, tak w Dumie nie stawiała razem z kadetami na
Azefa-prowokatora. Nigdy nie próbowała azefowskim dynamitem usuwać lub zastraszać ministrów ani
nie spodziewała się przy pomocy interpelacji w sprawie Azefa obalić lub wychować Stołypina. Dlatego
nie uczestniczyła w katzenjammerze obu niepowodzeń. W podziemiu i w Dumie socjaldemokracja
rosyjska wykonuje tę samą pracę: uświadamia i jednoczy robotników. Może to robić dobrze lub źle.
Jedno przecież nie ulega wątpliwości: na tej drodze mogą być błędy, lecz nie może być bankructwa.

– 11 –

http://skfm.dyktatura.info/

Lew Dawidowicz Trocki – Marksizm wobec terroryzmu (1909/1911 rok)

II. TERRORYZM

Nasi wrogowie klasowi mają zwyczaj narzekać na nasz terroryzm. Nie bardzo wiadomo co przez

to rozumieją. Chcieliby zaliczyć do terroryzmu wszelką działalność proletariatu wymierzoną w interesy
jego   wrogów   klasowych.   W   ich   oczach   strajk   jest   główną   metodą   terrorystyczną.   Groźba   strajku,
organizowanie   pikiet   strajkowych,   bojkot   ekonomiczny   pracodawcy-właściciela   niewolników,   bojkot
moralny zdrajcy, który wyszedł z naszych własnych szeregów – mówią, że to wszystko jest terroryzmem.
Jeśli rozumie się przezeń wszelkie działanie  wywołujące lęk wroga klasowego lub wyrządzające mu
szkodę, to oczywiście wszelka walka klasowa nie jest niczym innym niż terroryzmem. W takim razie
chciałoby   się   jeszcze   tylko   wiedzieć,   czy   politycy   burżuazyjni   mają   prawo   wylewać   kubły   swojego
oburzenia   moralnego   na  terroryzm   proletariacki,   podczas   gdy   cały   ich   aparat   państwowy   ze   swoim
prawem, policją i armią jest tylko aparatem terroru kapitalistycznego!

Należy jednak stwierdzić, że gdy zarzucają nam uprawianie terroryzmu, starają się, nie zawsze

świadomie, nadać temu terminowi węższe, ściślejsze znaczenie.

W ścisłym znaczeniu tego słowa na przykład uszkodzenie maszyny przez robotników byłoby

terroryzmem.   Zabójstwo   przedsiębiorcy,   grożenie   podpaleniem   fabryki   czy   zabiciem   jej   właściciela,
próba   zabójstwa   z   rewolwerem   w   ręce   ministra   –   to   wszystko   są   akty   terrorystyczne   w   pełnym   i
prawdziwym znaczeniu tego słowa. Lecz ten, kto ma wyobrażenie o prawdziwej naturze socjaldemokracji
międzynarodowej,   powinien   wiedzieć,   że   zawsze   i   nieubłaganie   była   przeciwna   tego   rodzaju
terroryzmowi. Dlaczego? Tylko robotnicy przemysłowi lub rolni mogą „terroryzować” grożąc strajkiem
lub   rzeczywiście   strajkując.   Społeczne   znaczenie   strajku   bezpośrednio   zależy   od   dwóch   czynników.
Pierwszy  –   to   znaczenie   przedsiębiorstwa   lub   branży,  które   są  objęte   strajkiem.   Drugi   –   to   poziom
organizacji i dyscypliny strajkujących robotników oraz ich gotowości do działania. Tak jest zarówno w
przypadku   strajków   politycznych,   jak   i   ekonomicznych.   Strajk   to   metoda   walki,   która   bezpośrednio
wynika z produkcyjnej roli proletariatu w społeczeństwie nowoczesnym.

Po to, aby się rozwijać, system kapitalistyczny potrzebuje nadbudowy parlamentarnej. Ponieważ

jednak nie może zamknąć nowoczesnego proletariatu w getcie politycznym, prędzej czy później musi
pozwolić robotnikom na zasiadanie w parlamencie. We wszystkich wyborach przejawiają się: masowy
charakter proletariatu i poziom jego dojrzałości politycznej – dwie właściwości, które również są
określone przez jego rolę społeczną, a przede wszystkim rolę produkcyjną.

W strajku, podobnie jak w wyborach, metoda, cel i wynik walki zależą od roli społecznej i siły

proletariatu jako klasy.

Tylko robotnicy mogą strajkować. Zrujnowani przez fabrykę rzemieślnicy, chłopi, których wody

zanieczyściła fabryka, lub żądny grabieży lumpenproletariat mogą zniszczyć maszyny, podłożyć pod
fabrykę ogień czy zamordować jej właściciela.

Tylko świadoma i zorganizowana klasa robotnicza może wysłać do parlamentu swoją silną

reprezentację   po   to,   aby   broniła   interesów   proletariackich.   Natomiast   do   zabicia   na   ulicy   jakiegoś
dygnitarza   nie   potrzeba   mieć   za   sobą   zorganizowanych   mas.   Formuła   produkcji   materiałów
wybuchowych jest w zasięgu wszystkich i wszędzie można znaleźć browning. W pierwszym przypadku
chodzi   o   walkę   społeczną,   której   metody   i   środki   koniecznie   wynikają   z   natury   istniejącego   ładu
społecznego, a w drugim o czysto mechaniczną, identyczną wszędzie – zarówno w Chinach, jak i we
Francji – ripostę, bardzo rzucającą się w oczy (śmierć, eksplozja itd.), ale zupełnie nieszkodliwą dla ładu
społecznego.

Nawet mało znaczący strajk ma konsekwencje społeczne: wzrost zaufania robotników do samych

siebie, umocnienie związków zawodowych, a często nawet postęp w dziedzinie techniki produkcji.
Zabójstwo właściciela fabryki powoduje jedynie skutki o charakterze policyjnym lub pozbawioną
wszelkiego znaczenia społecznego zmianę właściciela. To, czy nawet „udany” zamach terrorystyczny
wywoła zamieszanie wśród klasy panującej, czy nie, zależy od konkretnych warunków politycznych. W
każdym razie to zamieszanie może być tylko krótkotrwałe; państwo kapitalistyczne nie opiera się na
ministrach i nie ulega zniszczeniu wraz z nimi. Klasy, którym służy, zawsze znajdą kogoś, kto zastąpi
zabitego ministra; mechanizm pozostaje nienaruszony i nadal działa.

– 12 –

http://skfm.dyktatura.info/

Lew Dawidowicz Trocki – Marksizm wobec terroryzmu (1909/1911 rok)

Natomiast zamieszanie, jakie zamach terrorystyczny wywołuje wśród mas robotniczych, jest

znacznie głębsze. Jeśli do osiągnięcia celu wystarczy uzbroić się w rewolwer, to po co stawiać na wysiłki
walki klasowej? Jeśli po to, aby przeszyć szyję wroga i go zabić, wystarczy trochę prochu strzelniczego i
ołowiu, to po co organizacja klasowa? Jeśli wysoko postawione osobistości można przestraszyć hukiem
bomb, to po co partia? Jeśli z galerii parlamentu łatwo można dosięgnąć ławę ministrów, to po co wiece,
agitacja wśród mas i wybory?

Naszym zdaniem terror indywidualny jest nie do przyjęcia właśnie dlatego, że dewaluuje rolę mas

w ich własnej świadomości, każe im pogodzić się z własną bezsilnością i rozglądać się za bohaterem-
mścicielem   i   wyzwolicielem   w   oczekiwaniu,   że   któregoś   dnia   się   zjawi   i   wykona   swoje   zadanie.
Anarchistyczni   prorocy   „propagandy   czynu”   mogą   sobie   głosić   co   zechcą   o   podniecającym   i
stymulującym   wpływie   aktów   terrorystycznych   na   masy.   Rozważania   teoretyczne   i   doświadczenie
polityczne dowodzą, że dzieje się akurat na odwrót. Im „skuteczniejsze” są akty terrorystyczne i im
większy   jest   ich   oddźwięk,   tym   bardziej   ograniczają   one   zainteresowanie   mas   samoorganizacją   i
samokształceniem.

Lecz dym, który wzbił się na miejscu zamachu, się rozwiewa, panika znika, nowy minister

zajmuje miejsce zamordowanego, życie wraca do normy i koło wyzysku kapitalistycznego toczy się tak,
jak dawniej; tylko represje policyjne stają się okrutniejsze i zuchwalsze. W rezultacie nadzieję i
podniecenie, jakie sztucznie wzbudził zamach, zastępuje rozczarowanie i apatia.

Wysiłki reakcji zmierzające do położenia kresu strajkom i masowemu ruchowi robotniczemu w

ogóle zawsze i wszędzie kończyły się fiaskiem. Społeczeństwu kapitalistycznemu potrzeba aktywnego,
ruchliwego i inteligentnego proletariatu; dlatego nie może trzymać go długo ze związanymi rękami i
nogami. Przeciwnie – anarchistyczna „propaganda czynu” wielokrotnie ujawniła, że państwo jest dużo
zasobniejsze w fizyczne środki destrukcji i techniczne środki represji niż grupy anarchistyczne.

Jeśli tak, to w takim razie co z rewolucją? Czyżby w takim stanie rzeczy była niemożliwa? Wcale

nie. Rewolucja to nie prosty zestaw środków mechanicznych. Rewolucja może wybuchnąć jedynie w
wyniku zaostrzenia się walki klas, a jej jedyna gwarancja zwycięstwa wynika ze społecznych funkcji
proletariatu. Masowy strajk polityczny, powstanie zbrojne, zdobycie władzy państwowej określają:
stopień rozwoju produkcji, przegrupowanie sił klasowych, waga społeczna proletariatu, a wreszcie skład
społeczny wojska, ponieważ w okresach rewolucji siły zbrojne są czynnikiem decydującym o losach
władzy państwowej.

Socjaldemokracja jest dostatecznie realistyczna na to, aby nie starać się zapobiec rewolucji

rozwijającej się na gruncie istniejących warunków historycznych; przeciwnie – z całą świadomością dąży
do rewolucji. Lecz w przeciwieństwie do anarchistów i w bezpośredniej walce z nimi socjaldemokracja
odrzuca wszelkie metody i środki, których celem jest sztuczne forsowanie rozwoju społeczeństwa i
zastępowanie niedostatecznej siły rewolucyjnej proletariatu preparatami chemicznymi.

Zanim terroryzm stał się kategorią walki politycznej, wystąpił w charakterze indywidualnych

aktów zemsty. Tak było w Rosji – klasycznej ojczyźnie terroryzmu. Biczowanie więźniów politycznych
skłoniło Wierę Zasulicz

do wyrażenia powszechnego oburzenia poprzez próbę zamordowania generała

Triepowa. Jej przykład zaczęto naśladować w pozbawionych wszelkiej bazy masowej środowiskach
inteligencji rewolucyjnej. To, co zaczęło się jako nierozważny akt zemsty, rozwinęło się w latach 1879-
1891 w cały system. Fale morderstw popełnionych przez anarchistów w Europie Zachodniej i Ameryce
Północnej zawsze były odpowiedzią na jakieś popełnione przez rząd okrucieństwo (otwarcie ognia do
strajkujących czy egzekucję przeciwników politycznych). Najważniejszą przyczyną psychologiczną
terroryzmu zawsze była szukająca ujścia chęć zemsty.

Nie trzeba podkreślać, że socjaldemokracja nie ma nic wspólnego z tymi płatnymi i sprzedajnymi

moralistami, którzy po każdym zamachu terrorystycznym składają deklaracje o „absolutnej wartości”
życia ludzkiego. To ci sami, którzy przy innych okazjach i w imię innych wartości absolutnych – takich
na przykład, jak honor narodu czy prestiż monarchy – są gotowi wtrącać miliony ludzi w piekło wojny.

Wiera Zasulicz (1849-1919) – uczestniczka ruchu rewolucyjnego lat 60. XIX w., więziona i skazana na zesłanie, od 1875 r.

działała w ruchu narodnickim i dokonała nieudanego zamachu na gen. D. Triepowa. Sądzona i uniewinniona, od 1879 r.
działała w organizacji narodnickiej Czornyj Pieriedieł. Po zerwaniu z narodnictwem, w 1883 r. w Szwajcarii weszła w skład

marksistowskiej grupy Wyzwolenie Pracy i tłumaczyła dzieła Marksa i Engelsa. Później współpracowała z Iskrą, a po II
Zjeździe SDPRR (1903) należała do grona przywódców mienszewików. – Przyp. red.

– 13 –

http://skfm.dyktatura.info/

Lew Dawidowicz Trocki – Marksizm wobec terroryzmu (1909/1911 rok)

Dziś ich bohaterem narodowym jest minister, który w imię najświętszego prawa własności

prywatnej każe strzelać do bezbronnych robotników, a jutro, gdy dłonie zdesperowanych robotników
zamkną się w pięści lub chwycą za broń, będą oni opowiadać wszelkie możliwe bzdury o
niedopuszczalności każdej formy przemocy.

Bez względu na to, co mówią eunuchy i faryzeusze moralności, chęć zemsty jest uprawniona.

Świadczy ona o wysokim morale klasy robotniczej, która nie przygląda się indyferentnie ani biernie temu,
co się dzieje na tym najlepszym ze wszystkich świecie. Zadanie socjaldemokracji nie polega na tłumieniu
niezaspokojonego pragnienia zemsty, lecz na jego coraz większej intensyfikacji, pogłębianiu i kierowaniu
przeciwko rzeczywistym przyczynom wszelkiej niesprawiedliwości i podłości ludzkiej.

Jeśli przeciwstawiamy się zamachom terrorystycznym, to tylko dlatego, że zemsta indywidualna

nas nie zadowala. Porachunki, jakie mamy do załatwienia z systemem kapitalistycznym, są zbyt poważne,
aby   rachunek   wystawiać   jakiemuś   urzędnikowi   zwanemu   ministrem.   Nauczyć   się   postrzegania
wszystkich   zbrodni   przeciwko   ludzkości,   wszystkich   zniewag   wobec   ludzkiego   ciała   i   ducha,   jako
zdeformowanych narośli i przejawów istniejącego systemu społecznego, po to, aby skierować wszystkie
nasze siły na zbiorową walkę z tym  systemem  – oto kierunek, na którym palące pragnienie zemsty
powinno znaleźć swoją najwyższą satysfakcję moralną

„Do tego artykułu, który terrorystycznemu awanturnictwu przeciwstawia metodę przygotowania proletariatu do rewolucji

socjalistycznej, również dziś, po dwudziestu trzech latach, nie miałbym nic do dodania”, napisał Trocki komentując zabójstwo
Siergieja Kirowa w grudniu 1934 r. przez działacza komsomolskiego Leonida Nikołajewa. Przy tej okazji powrócił ponownie

do refleksji o terroryzmie pisząc: „Jedynie liczący na łatwowierność głupców oszuści polityczni mogą podrzucać Nikołajewa
Lewicowej Opozycji czy choćby grupie Zinowjewa, istniejącej w latach 1926-1927. Terrorystyczną organizację młodzieży

komunistycznej zrodziła nie Lewicowa Opozycja, lecz sama biurokracja i jej rozkład wewnętrzny. Terroryzm indywidualny
jest w istocie odwrotnością biurokratyzmu. To prawo jest znane marksizmowi nie od wczoraj. Biurokratyzm nie dowierza

masom i sam usiłuje je zastąpić. Tak samo postępuje terroryzm – chce uszczęśliwić masy bez ich współudziału. Biurokracja
stalinowska stworzyła obrzydliwy kult wodzów, obdarzając ich cechami boskimi. Religia «bohaterów» jest również religią

terroryzmu, aczkolwiek ze znakiem ujemnym. Nikołąjewowie wyobrażają sobie, że wystarczy usunąć kilku przywódców przy
pomocy rewolweru, a historia potoczy się w nowym kierunku. Komuniści-terroryści jako formacja ideowa stanowią krew z

krwi i kość z kości biurokracji stalinowskiej”. (L. Trocki, „Zabójstwo Kirowa i sytuacja w ZSRR”, Co Dalej? z 31 stycznia
1935 r.). – Przyp. red.

– 14 –

http://skfm.dyktatura.info/