Farmakologia autonomicznego

układu nerwowego

część I

dr hab. Przemysław Mikołajczak

Układ autonomiczny cz. I.

Podział układu nerwowego

Układ nerwowy

Układ nerwowy

Obwodowy

układ nerwowy

Obwodowy

układ nerwowy

Centralny

układ nerwowy

Centralny

układ nerwowy

Część

odśrodkowa

Część

odśrodkowa

Część

dośrodkowa

Część

dośrodkowa

Układ

autonomiczny

Układ

autonomiczny

Układ

somatyczny

Układ

somatyczny

Parasympatyczny

Parasympatyczny

Sympatyczny

Sympatyczny

Układ autonomiczny cz. I.

Podział anatomiczny AUN

Autonomiczny układ nerwowy dzielimy na części:

1.

współczulną

(sympatyczna)

2.

przywspółczulną

(parasympatyczna)

3.

jelitową

– działa w dużym stopniu niezależnie na zasadzie

własnych, krótkich odruchów warunkowych.

Układ autonomiczny cz. I.

Podział czynnościowy AUN pod względem charakteru

chemicznego transmiterów

Układ współczulny

określa się jako noradrenergiczny

(mniej ściśle adrenergiczny).

Noradrenalina

(NA)

jest

neuroprzekaźnikiem

w

pozwojowych włóknach sympatycznych.

Układ

przywspółczulny

–

cholinergiczny.

Acetylocholina

(ACh)

jest

neuroprzekaźnikiem

w

pozazwojowych

włóknach przywspółczulnych oraz we

wszystkich włóknach przedzwojowych przywspółczulnych
oraz współczulnych.

Wyjątki

:

cholinergiczne

są współczulne włókna

unerwiające gruczoły potowe, ślinowe.

Układ autonomiczny cz. I.

Biosynteza niektórych transmiterów AUN i OUN

1. W pęcherzykach synaptycznych neuronów adrenergicznych

2. W komórkach chromochłonnych rdzenia nadnerczy

3. W pęcherzykach synaptycznych neuronów cholinergicznych

Synteza

fenyloalanina

tyrozyna

DOPA

dopamina

NA

hydroksylaza

dekarboksylaza

hydroksylaza

hydroksylaza

dekarboksylaza

Rozkład

a) wychwyt zwrotny
b) enzymatyczny MAO w kolbce, COMT w szczelinie synaptycznej

noradrenalina

adrenalina (A)

metylotransferaza

Synteza

cholina + acetylokoenzym A

acetylocholina (Ach)

acetylaza cholinowa

Rozkład

a) esteraza cholinowa (AChE, ChE) wbudowana w błonę postsynaptyczną -

– do substancji wyjściowych (cholina i acetylokoenzym A)

Układ autonomiczny cz. I.

Układ autonomiczny cz. I.

Typy i lokalizacja

receptorów

ACh

*

Heksametonium
Tubokuraryna
Pankuronium
Bungarotoksyna

Nikotyna

Nikotyna

Zwoje neuronów
autonomicznych
Zakończenia
mięśni
szkieletowych

Nikotynowy

Atropina

Betanechol
Pilokarpina

Serce
Mięśnie gładkie
Gruczoły
wewnątrz-
wydzielnicze

Muskarynowy

Typowy

antagonista

Typowy agonista

Lokalizacja

Receptor

*

Obecna klasyfikacja receptorów ACh nie jest związana raczej z ich rozmieszczeniem

anatomicznym, ale z wiązaniem i działaniem specyficznych agonistów lub antagonistów.
Jeżeli tę metodę stosuje się do identyfikacji receptorów ACh wówczas receptory
muskarynowe ACh znajduje się w znacznie większej ilości tkanek niż wskazywałaby na to ta
historyczna klasyfikacja.

Układ autonomiczny cz. I.

Receptory metabotropowe

Receptory komórkowe dla transmiterów AUN dzielimy na 2 grupy
różniące się charakterem przekaźników:

a) działające poprzez kaskadę

c-AMP

b) działające poprzez cykl

inozytolofosfolipidowy

ad a) β

β

β

β1, β

β

β

β2, α

α

α

α2,

ad b) α

α

α

α1, M1, M2,

Układ autonomiczny cz. I.

Układ autonomiczny cz. I.

Biologiczne efekty

wtórnych przekaźników

Trójfosforaninozytol (IP

3

)

1-2 diacyloglicerol (DG)

aktywacja kinazy białkowej C

uwalnianie Ca ze zbiorników

wewnątrzkomórkowych

Ca

+

kalmodulina

aktywacja enzymów

fosforylacja i uaktywnienie

białek komórkowych

fosforylacja białek błony komórkowej

aktywacja enzymu błonowego

tzw. pompy protonowej

H

+

na zewnątrz komórki

Ca

++

do wewnątrz komórki

odczyn zasadowy wnętrza komórki

wzrost syntezy DNA i RNA

pobudzenie biosyntezy białek i podziału komórek

Układ autonomiczny cz. I.

Objawy pobudzenia ukł. przywspółczulnego

Układ autonomiczny cz. I.

Agoniści cholinergiczni

Agoniści cholinergiczni

Działający

bezpośrednio

Działający

bezpośrednio

Działający

Pośrednio

(odwracalnie)

Działający

Pośrednio

(odwracalnie)

Działający

Pośrednio

(nieodwracalnie)

Działający

Pośrednio

(nieodwracalnie)

Acetylcholina

Acetylcholina

Bethanechol

Bethanechol

Carbachol

Carbachol

Pilokarpina

Pilokarpina

Edrophonium

Edrophonium

Neostigmina

Neostigmina

Pyridostigmina

Pyridostigmina

Echothiophate

Echothiophate

Isoflurophate

Isoflurophate

Reaktywatory

AChE

Pralidoksym

Układ autonomiczny cz. I.

Leki pobudzające układ przywspółczulny

(parasympatykotoniki, parasympatykomimetyki)

Leki działające bezpośrednio (

alkaloidy

)

lub pośrednio (

inhibitory acetylocholinesterazy - AChE

).

Objawy działania:

1.

Wzmożenie napięcia i kurczliwości mięśni gładkich z wyjątkiem
zwieraczy i mięśni naczyń

2.

Wzmożenie wydzielania gruczołów, szczególnie śliny, płynu
łzowego, soku żołądkowego, jelitowego, trzustkowego, potu, śluzu

3.

Skurcz zwieracza źrenicy – myosis, zmniejszenie akomodacji
(trudności widzenia na odległość), zmniejszenie ciśnienia
śródocznego

4.

Zwolnienie rytmu i zmniejszenie amplitudy skurczów serca

5.

Rozszerzenie naczyń krwionośnych, szczególnie jamy brzusznej,
zmniejszenie oporu obwodowego, zmniejszenie ciśnienia
tętniczego krwi?

6.

Wzmożenie napięcia mięśni prążkowanych.

Układ autonomiczny cz. I.

Parasympatykomimetyki

Wskazania do stosowania

1.

Jaskra

–

pilokarpina, prostygmina

i inne

IAChE

2.

Atonia

pooperacyjna jelit i pęcherza –

prostygmina,

betanechol

3.

Częstoskurcz napadowy

–

metacholina

4.

Myasthenia

gravis

(nużliwość

mięśni) –

IAChE

prostygmina, pirydostymina, ambenonium

5.

Przedawkowanie

tubokuraryny

6.

Stany skurczowe naczyń obwodowych

(choroba

Raynauda, Buergera) –

metacholina.

Układ autonomiczny cz. I.

Parasympatykomimetyki

Działania uboczne

Bradykardia, zatrzymanie czynności serca, zapaść

Kolki, biegunki

Ślinienie, łzawienie, pocenie się

Drżenia mięśniowe, drgawki

Układ autonomiczny cz. I.

Parasympatykomimetyki

Inhibitory acetylocholinesterazy

(

IAChE

)

Mechanizm działania polega na łączeniu się

inhibitorów

z aktywnymi grupami AChE.

W zależności od miejsca łączenia można odróżnić 3 grupy:
1. Wiązanie głównie z zaczepem

anionowym

:

edrofonium

2. Wiązanie zarówno do zaczepu

anionowego

jak i

estrowego

:

fizostygmina, prostygmina

3. Wiązanie

głównie

do

zaczepu

estrowego

–

trwałe,

nieodwracalne:

organiczne estry kwasu ortofosforowego

.

Układ autonomiczny cz. I.

Reaktywatory

AChE

Bardzo silne powinowactwo do związków fosforowych,
wiązanie się z estrami kwasu fosforowego i oderwanie ich od
AChE.

Zastosowanie

Zatrucie

organicznymi związkami ortofosforowymi

(

inhibitorami AChE

)

Układ autonomiczny cz. I.

LEKI WPŁYWAJĄCE

NA UKŁAD AUTONOMICZNY

LEKI PARASYMPATYKOTONICZNE (CHOLINERGICZNE)

1. Carbachol

(IsoptoCarbachoI, Miostat) -

karbachol,

krople do oczu 1,5% i 3% oraz

fiolki 0,01%; stosuje się miejscowo 3 razy dziennie 1 kroplę do worka spojówkowego
oraz wewnątrzgałko-we iniekcje.

2. Pilocarpinum hydrochloricum

(Pilocarpinum 2%, Isopto Carpine, Pilogel HS) -

ampułki 0,01 g/1 ml oraz 2% maść, 4% żel i 1%, 2% i 3% krople do oczu; stosuje się s.c.
0,005 g 1-2 razy dziennie oraz 3 razy dziennie l krople lub niewielką ilość maści do
worka spojówkowego.

3. Normoglaucon -

pilokarpina + metypranolol

, krople do oczu; stosuje się l kroplę 4 razy

dziennie do worka spojówkowego.

4. Polstigminum -

neostygmina

, tabletki 0,015 g; stosuje się doustnie 0,04-0,06 g dziennie

w dawkach podzielonych.

5. Mestinon -

pirydostygmina

, drażetki 0,06 g stosuje się doustnie 0,06-0,24 g co 6-8 godz.

6. Mytelase -

ambenonium

, tabletki 0,01 g; stosuje się 0,03-0,1 g dziennie w 3-4 dawkach.

7. Physostigminum salicylicum -

fizostygmina

; ampułki 0,5 mg/1 ml; stosuje się s.c., i.m.

lub i.v. 0,25-0,5 mg jednorazowo.

8. Ubretid -

distygmina

, tabletki 0,005 g; stosuje się doustnie w dawkach zwiększających

do 0,02 g/dobę.

Układ autonomiczny cz. I.

Antagoniści

cholinergiczni

Leki

antymuskarynowe

Blokery zwojowe

Blokery nerwowo-

mięśniowe

Atropine

Ipratropium

Scopolamine

Mecamylamine

Nicotine

Trimethaphan

Atracurium

Doxacurium

Metocurine

Milvacurium

Pancuronium

Pipercuronium

Rocuronium

Succinylcholine

Tubocurarine

Vecuronium

Układ autonomiczny cz. I.

Leki

porażające

układ przywspółczulny

(parasympatykolityki)

Są to leki porażające zakończenia przywspółczulne, wyłączające
aktywność układu parasympatycznego.

Objawy działania

Przeciwstawne jak w pobudzeniu

Układ autonomiczny cz. I.

Parasympatykolityki

Wskazania do stosowania

1.

Spasmolyticum – wykorzystując działanie rozkurczające mięśni
gładkich – kolki przewodu pokarmowego, dróg żółciowych,
moczowych, biegunki, częściowo dychawica oskrzelowa:

atropina,

skopolan, oksyfenonium, adyfenina

.

2.

Antisecretonicum – przeciwwydzielnicze – choroba wrzodowa
żołądkowa, dychawica oskrzelowa – działanie niepewne:

atropina,

oksyfenonium, gastrozepina, ipratropium,

3.

tiotropium

(przewlekła obturacyjna choroba płuc)

4.

Mydriaticum – w diagnostyce okulistycznej, w badaniu dna oka:

atropina, homatropina

.

5.

Leki przeciwparkinsonowe:

triheksyfenidyl

6.

Nietrzymanie moczu:

tolterodyna, solifenacyna

Układ autonomiczny cz. I.

1.

Suchość w jamie ustnej, trudności w połykaniu

2.

Nieznaczny częstoskurcz (tachykardia)

3.

W jaskrze wyraźny wzrost ciśnienia śródocznego

Parasympatykolityki

Objawy uboczne

Układ autonomiczny cz. I.

LEKI PARASYMPATYKOLITYCZNE (CHOLINOLITYCZNE)

Alkaloidy tropanowe

1.

Atropinum sulfuricum

- siarczan atropiny, ampułki 0,5 mg/1 ml i l

mg/1 ml stosowane i.m.. s.c. lub i.v. 0,5-2 mg.

2.

Bellapan

- zespół alkaloidów pokrzyku, tabletki 0,25 mg, 2-3 razy

dziennie 1-2 tabl.

3.

Tolargin

- atropina (0,0008 g) + papaweryna (0,04 g) + metamizol

(0,3 g), czopki; stosuje się w razie bólu l czopek.

4.

Spasticol

- alkaloidy pokrzyku (0,015 g) + papaweryna (0,04 g),

czopki; stosuje się doodbytniczo l czopek 3 razy dziennie.

Układ autonomiczny cz. I.

Butylobromek hioscyny

(Scopolan, Buscopan,Buscolysin) - nie

działa ośrodkowo (azot czwartorzędowy), słabo działa na
krążenie, gruczoły wydzielania zewnętrznego i oko, działa
silnie spazmolitycznie; drażetki 0,01 g, co 8 godz. l draż. nie
przekraczając 0,03 g/dobę, czopki 0,01 g doodbytniczo co 5-8
godz. l czopek oraz ampułki 0,02 g/l i.m., co 8-12 godz. l
ampułka.

Tropicamide

(Tropicamicum 0,5%, 1.0%) – krople do oczu

Syntetyczne leki parasympatykolityczne

Oksyfenonium bromatum

(Spasmophen) - tabletki 0,005 g i

drażetki 0,01 g (postać duplex); stosuje się doustnie co 6-8
godz. l tabl. lub co 12 godz. l draż.

Oksybutynina

(Ditropan) - tabletki 0,005 g, stosuje się doustnie

co 8-10 godz. l tabletkę.