KULTUROWA

PSYCHOLOGIA

RODZINY

Wykład siódmy

Struktura rodziny, więź

międzypokoleniowa i ...

komunizm

1. Więź w rodzinach nuklearnych i

wielopokoleniowych

2. Osiem typów rodziny wg. Emmanuela Todda
3. Więzi międzypokoleniowe. Rola najstarszej

generacji

4. Chińscy dziadkowie

Więź w rodzinie

• Urszula Sokal (2001) zebrała występujące w

polskiej literaturze przedmiotu definicje więzi
rodzinnej. Bywa ona określana jako:

• „splot stosunków między członkami rodziny”;
• „kompleks sił przyciągających jej członków

nawzajem do siebie i wiążących ich ze sobą”;

• „zespół zależności bezpośrednich i

pośrednich wynikających z pełnionych ról,
działań i samego faktu bycia rodziną”

Rodzaje więzi rodzinnej

• Więź rodzinna traktowana jest zazwyczaj jako

niejednorodna kategoria opisowa. Polscy

socjolodzy i psycholodzy rodziny wyróżniają

następujące rodzaje więzi w rodzinie:

• „więź funkcjonalną i podmiotową”
• „więź strukturalno-przedmiotową, osobową i

kulturową”;

• „więź uczuciową, psychospołeczną, duchową i

wychowawczą”;

• „więź ekonomiczną, opiekuńczą, krwi,

seksualną, kontrolną, klasową, socjalizacyjno-

opiekuńczą, kulturową, towarzyską i

emocjonalno-ekspresyjną”

Czynniki wpływające na więź

rodzinną

• Zdaniem Sokal (2001) istnieją trzy zasadnicze klasy

czynników wpływających na więź rodzinną: komunikacja,

stosunki dzieci-rodzice i warunki ekonomiczne.

• Jak pisze Sokal (2001, s. 197): „efektywna komunikacja

pozwala na otwartość partnerów w stosunku do siebie,

co pozwala uniknąć niejasności, wzmacnia autentyzm i

bezpośredniość [...]”.

• Nie mniej istotne są stosunki dzieci-rodzice:

„Prawidłowo przebiegające oddziaływania wychowawcze

zbliżają i jednoczą obie strony, natomiast nieprawidłowe

postawy rodziców mogą wpływać na zanikanie lub

zubożenie więzi uczuciowej”.

• Czynnikiem mogącym wpływać destrukcyjnie na więź

rodzinną jest trudna sytuacja materialna: „Rodzic bez

stałej pracy, nie mogący zapewnić rodzinie warunków do

godziwego życia traci autorytet [...] rozluźnia to więź w

rodzinie lub powoduje jej wypaczenie”.

Rodzina nuklearna i

wielopokoleniowa

• W badaniach Jamesa Georgasa i

współpracowników (1997; 2001) porównywano

rodziny nuklearne i wielopokoleniowe pod

względem istniejącym w nich więzi i relacji.

• Rodzina nuklearna definiowana była jako

rodzina składająca się z matki, ojca oraz dzieci

mieszkających pod wspólnym dachem.

• W skład rodziny wielopokoleniowej wchodzą

także dziadkowie, wujkowie, ciotki i kuzyni,

zajmujący ten sam dom lub mieszkający w

bardzo niewielkim oddaleniu.

Rodzina nuklearna i

wielopokoleniowa

• Założono, że w porównaniu z rodziną

nuklearną, rodzina wielopokoleniowa
powinna się charakteryzować większą
bliskością “geograficzną" i emocjonalną
pomiędzy poszczególnymi członkami.

• O psychologicznej izolacji rodziny

nuklearnej mówi klasyczna teoria
Parsonsa (1943).

Rodzina nuklearna i

wielopokoleniowa

• W badaniach Georgasa chodziło o uchwycenie

funkcjonalnych różnic pomiędzy dwoma typami
rodziny. Zbadano łącznie 2587 osób z 16 krajów.

• W pierwszej części badano emocjonalny dystans

w stosunku do poszczególnych członków
rodziny, w drugiej o stopień oddalenia od
miejsca zamieszkania poszczególnych osób (od 1
- “mieszka daleko", do 6 “mieszka w tym samym
domu").

• Trzecia i czwarta część dotyczyły częstości

kontaktów, jedna - składanych wizyt, druga
kontaktów telefonicznych

Rodzina nuklearna i

wielopokoleniowa

________________________________________________
Dystans Niewielki

Duży

emoc. do:
_______________________________________________________
matki

Chiny

Kanada, Niemcy

ojca Chiny

Bułgaria, Meksyk, Niemcy

rodzeństwa Chiny, Cypr

Meksyk

Grecja,Czechy

dziadków

Chiny, Czechy, Cypr Indie, Niemcy

wujków

Chiny, Czechy, Cypr Ukraina, Bułgaria

kuzynów

Chiny

Ukraina, Bułgaria,Niemcy

________________________________________

Rodzina nuklearna i

wielopokoleniowa

______________________________________________________
Częstotliwość Duża Niewielka
spotkań z
______________________________________________________

rodzeństwem Cypr, Grecja, Indie

Bułgaria, Niemcy,

USA

dziadkami Czechy, Cypr Kanada, USA, Hong Kong
wujostwem Cypr, Grecja

Ukraina, Niemcy,UK, USA

kuzynami Cypr, Grecja Niemcy, UK, Kanada

___________________________________________

Rodzina nuklearna i

wielopokoleniowa

• Wyniki potwierdzają hipotezy odnośnie

większej bliskości emocjonalnej i większego
natężenia kontaktów pomiędzy członkami
rodzin wielopokoleniowych niż w przypadku
rodzin nuklearnych.

• Pamiętać jednak należy, że próba była dość

specyficzna, zawsze były to rodziny
studentów, również wszelkie oceny
formułowane były z „perspektywy
studenckiej”.

Ad. 2 Osiem typów

rodziny wg. Emmanuela

Todda

• Dla francuskiego demografa Emmanuela

Todda rodzina jest podstawą organizacji
społecznej. Od tego jak w danej kulturze
zorganizowana jest rodzina zależeć będą
stosunki społeczne, organizacja państwa,
panujące ideologie.

• W rodzinie z pokolenia na pokolenia

reprodukowane są te same modele ludzkiej
mentalności i wzory zachowań,
poszanowanie dla idei egalitaryzmu, bądź
szacunek dla patriarchalnej hierarchii.

Ad. 2 Osiem typów

rodziny wg. Emmanuela

Todda

• Według Todda znając strukturę rodziny

przewidzieć można czy dany system
polityczny jest w stanie się utrzymać, czy jako
twór kulturowo obcy skazany jest na upadek.

• I rzeczywiście, w swojej wydanej w roku 1985

książce “La troisieme planete, structures
familiales et systemes ideologiques" Todd
przewiduje nieubłagany krach komunizmu w
Polsce, choć wróży mu długi żywot w Rosji,
Chinach i na Kubie.

Osiem typów rodziny wg.

Emmanuela Todda

• W przeciwieństwie do Georgasa, Todd nie zadowala

się grubym podziałem rodzin na nuklearne i
wielopokoleniowe, lecz wyróżnia aż osiem typów
struktur rodzinnych. Jego klasyfikacja wywodzi się z
prac francuskiego socjologa Frederica Le Play (1806-
82).

• Le Play wyróżnił jednak tylko 3 kategorie rodzin: 1)

liberalną i egalitarną, 2) autorytarną i nieegalitarną,
oraz 3) autorytarną i egalitarną, w zależności od
tego, czy dziecko mieszka z rodzicami po ślubie, czy
nie (liberalizm - autorytaryzm) i w zależności od praw
dziedziczenia (równość podziału - preferencyjność).

Osiem typów rodziny wg.

Emmanuela Todda

• Todd zmienił terminologię i powiększył

klasyfikację o kategorię będącą zdaniem Le
Playa sprzeczną wewnętrznie czyli liberalną i
nieegalitarną, nazwaną przez niego absolutną
rodziną nuklearną. Rodzina liberalna i
egalitarna nazwana została: egalitarną rodziną
nuklearną, autorytarna i nieegalitarna: rodziną
autorytarną, a autorytarna i egalitarna: rodziną
wspólnotową.

Osiem typów rodziny wg. Todda

•

Todd uznał jednak, że opierający się jedynie na

dwóch wymiarach system Le Playa wzbogacić

trzeba o wymiar trzeci związany z nakazami

dotyczącymi zawierania małżeństw.

•

Nie byłoby to konieczne, jeśli bylibyśmy

zainteresowani wyłącznie kulturami europejskimi,

jednak aby ogarnąć zróżnicowanie form

rodzinnych na całym świecie okazało się to

niezbędne.

•

Na jednym biegunie znajdują się więc kultury,

gdzie normą jest egzogamia, a więc zakaz

zawierania małżeństw w obrębie bliskich

krewnych, na drugim: kultury endogamiczne,

gdzie małżeństwa pomiędzy kuzynami pierwszego

stopnia są nie tylko dopuszczalne ale nakazywane

przez tradycje.

Osiem typów rodziny wg. Todda

• W ostatecznej wersji klasyfikacja Todda

obejmuje osiem typów struktur rodzinnych:

1) absolutna rodzina nuklearna
2) egalitarna rodzina nuklearna
3) rodzina autorytarna
4) egzogamiczna rodzina wspólnotowa
5) endogamiczna rodzina wspólnotowa
6) asymetryczna rodzina wspólnotowa
7) rodzina anomiczna
8) rodzina afrykańska

Osiem typów rodziny wg.

Emmanuela Todda

• Absolutna rodzina nuklearna

Charakterystyka:
1. nie ma praw regulujących dziedziczenie

własności,

spadkobiercy wskazywani są w testamencie
2. żonaci synowie nie mieszkają z rodzicami
3. nie dopuszczalny ślub między kuzynami

Występowanie:
Kraje anglosaskie, Holandia, Dania

Osiem typów rodziny wg.

Emmanuela Todda

• Egalitarna rodzina nuklearna

Charakterystyka:
1. prawa dziedziczenia gwarantują braciom równość podziału
2. żonaci synowie nie mieszkają z rodzicami
3. niedopuszczalny ślub między kuzynami pierwszego stopnia

Występowanie:
Grecja

Ameryka Południowa

Portugalia Etiopia
Polska
Północna Francja

Osiem typów rodziny wg.

Todda

• Rodzina autorytarna

Charakterystyka:
1. prawa dziedziczenia gwarantują spadek tylko

jednemu z braci

2. spadkobierca mieszka wraz z żoną i rodzicami
3. małżenstwo między kuzynami pierwszego stopnia

nie jest zakazane, ale występuje rzadko

Występowanie:
Niemcy

Japonia

Austria

Korea

Szwecja

Izrael

Irlandia

Osiem typów rodziny wg.

Todda

• Egzogamiczna rodzina wspólnotowa

Charakterystyka:
1. prawa dziedziczenia gwarantują równość podziału

majątku pomiędzy braci

2. żonaci synowie mieszkają z rodzicami
3. nie występują małżeństwa pomiędzy kuzynami

Występowanie:
Rosja Chiny
Słowacja

Wietnam

Bułgaria

Kuba

Węgry

Północne Indie

Finlandia

Osiem typów rodziny wg.

Todda

• Endogamiczna rodzina wspólnotowa

Charakterystyka:
1. prawa dziedziczenia gwarantują równość podziału

majątku pomiędzy braci

2. żonaci synowie mieszkają z rodzicami
3. częste małżeństwa pomiędzy kuzynami pierwszego

stopnia

Występowanie:
Kraje arabskie

Tadżykistan

Turcja

Uzbekistan

Iran Azerbejdżan
Afganistan

Osiem typów rodziny wg.

Emmanuela Todda

• Asymetryczna rodzina wspólnotowa

Charakterystyka:
1. prawa dziedziczenia gwarantują równość podziału

majątku pomiędzy braci

2. żonaci synowie mieszkają z rodzicami
3. zakaz małżeństw pomiędzy dziećmi braci, ale

popieranie małżeństw pomiędzy dziećmi braci i sióstr

Występowanie:
Południowe Indie

Osiem typów rodziny wg.

Todda

• Rodzina anomiczna

Charakterystyka:
1. prawa dziedziczenia egalitarne w teorii, są dość łatwo

naginane

2. żonaci synowie teoretycznie nie powinni mieszkać z

rodzicami, ale w praktyce zdarza się to często

3. małżeństw pomiędzy krewnymi są możliwe i występują

często

Występowanie:
Birma

Filipiny

Kambodża Indonezja
Laos Tajlandia

Osiem typów rodziny wg.

Emmanuela Todda

• Rodzina afrykańska

Charakterystyka:

1. Niestabilność
2. Poligamia

Osiem typów rodziny wg.

Emmanuela Todda

• Stopień rozpowszechnienia poszczególnych

typów struktur rodzinnych na świecie

• Egzogamiczna rodzina wspólnotowa

41 %

światowej populacji

• Egalitarna rodzina nuklearna

11%

• Endogamiczna rodzina wspólnotowa 10%
• Rodzina autorytarna

8%

• Rodzina anomiczna

8%

• Absolutna rodzina nuklearna

8%

• Asymetryczna rodzina wspólnotowa

7%

• Rodzina afrykańska

6%

Ad. 3 Rola najstarszej

generacji

• Pierwsze psychologiczne badania nad rolą

dziadków w rodzinie pochodzące jeszcze z

lat 30. i 40. kreśliły dość posępną wizję

tych postaci, a ich wpływ oceniany był

negatywnie (Smith, 1991)

• Obecnie przyjmuje się, że dziadkowie

wpływać mogą bardzo korzystnie na

rozwój emocjonalny i poznawczy wnuków,

a także być głównym źródłem wsparcia w

okresach kryzysu spowodowanego

rozwodem, bądź w sytuacjach konfliktu.

• Okazuje się też, że gdy sami wychowują

dzieci mogą być równie efektywni jak

rodzice (zob. Adkins, 1999).

Ad. 3 Rola najstarszej

generacji

• W badanich Georgasa i wsp. (2001) krajami, w

których istnieje najmniejszy dystans

emocjonalny i duża częstotliwość kontaktów z

dziadkami okazały się: Chiny, Cypr, Czechy

oraz Grecja. Z wyjątkiem Czech są to kultury,

w których dominują kolektywistyczne rodziny

wielopokoleniowe.

• Dlaczego jednak podobne zależności nie

występują w innych kulturach

kolektywistycznych jak Meksyk czy Indie?

Jeszcze gorzej, gdy spróbujemy wytłumaczyć

te wyniki przykładając taksonomię Todda,

bowiem wtedy okaże się, że każda z

wymienionych kultur posiada inny wzór

organizacji rodzinnej

Ad. 3 Rola najstarszej generacji

• Wydaje się, że w Polsce, zarówno w czasach

przedwojennych, jak i w czasach PRL

istniała niepisana umowa, że najstarsze

pokolenie powinno być wprzęgnięte w

opiekę nad pokoleniem najmłodszym.

• Tradycja przetrwała mimo, że z biegiem lat

coraz rzadziej pokolenia te mieszkały ze

sobą pod jednym dachem.

• Obecnie jednak ta niepisana umowa jest

coraz częściej kwestionowana i to zarówno

ze strony „dziadków”, którzy mają „własne

sprawy”, jak i rodziców, którzy wolą

wychowywać dzieci samodzielnie, ew. przy

pomocy opiekunki.

Ad. 3 Rola najstarszej generacji

• Z jednej strony mówi się więc o

instrumentalizacji stosunku do starszego

pokolenia..:

• „Moja matka izoluje się od moich dzieci. Pomaga

nam finansowo, udziela dobrych rad, ale nie chce

wyjeżdżać z wnukami na wakacje. A poza tym boi

się przejść na emeryturę, bo wtedy nie miałaby

wymówki, że nie ma czasu zajmować się dziećmi”

• „Moja matka nie chciała rzucić pracy, choć

urodziłam bliźnięta!”

• „Zaocznie i bez mojej zgody, syn wraz z synową

wyznaczyli mi rolę opiekunki mającego przyjść

na świat maleństwa”

Ad. 3 Rola najstarszej generacji

• Z drugiej strony dochodzi do konfliktu między

babkami, które chcą pomagać, a rodzicami,

którzy tę pomoc odrzucają:

• „Ze względu na dobro syna nie wyszłam drugi

raz za mąż, teraz on się ożenił i nie pozwala mi

się zajmować wnukami. Poświęciłam mu całe

życie, a nie dostaję nic.”

• Wszystkie cytaty pochodzą z pracy Małgorzaty

Szpakowskiej Chcieć i mieć (2003), w której

analizuje ona pamiętniki i inne dokumenty

osobiste z lat 90.

Rola najstarszej generacji

• Maria Tyszkowa (1990) analizowała rolę

dziadków w rozwoju wnuków na podstawie
relacji uczniów i studentów.

• Okazało się, że ustosunkowanie emocjonalne do

babć i dziadków ze strony matki jest bardziej
pozytywne niż do rodziny ze strony ojca

• Babcie są też na ogół bliższe wnukom niż

dziadkowie, choć z drugiej strony częściej niż
dziadkowie wzbudzają negatywne emocje.
Dziadkowie, z którymi kontakty są z reguły
„odświętne” są obiektami uczuć z reguły
pozytywnych, choć o umiarkowanej sile.

Rola najstarszej generacji

• Dziadkowie i babcie uznani zostali za:

• partnerów ważnych rozmów;
• osoby akceptujące i kochające, które w trudnych

chwilach zapewniają wsparcie emocjonalne;

• opiekunów i wychowawców ;
• nauczycieli umiejętności praktycznych;
• źródło wiedzy o świecie;
• źródło wiedzy o rodzinie i jej historii;
• źródło wiedzy o historii narodu i jego kulturze;
• źródło refleksji nad przemijaniem i kruchością

życia.

Ad. 4 Dziadkowie w

Chinach

• Brak dobrych studiów

porównujących rolę dziadków w
rodzinie. Te które istnieją (np.
Woods, 1996) mają wartość raczej
anegdotyczną.

• Istnieje jednak kilka analiz

kulturowych dotyczących Chin.

Ad. 4 Dziadkowie w

Chinach

• Szacuje się, że ok. 40 % rodzin

wiejskich i 24% miejskich to rodziny
wielopokoleniowe skupiające pod
jednym dachem 3 a czasem nawet 4
generacje.

• Przemiany komunistyczne wpłynęły na

obniżenie statusu najstarszego
pokolenia, poprzez znaczne osłabienie
ich pozycji majątkowej oraz wpływów.

Ad. 4 Dziadkowie w

Chinach

• Dziadkowie włączeni są w

wychowanie dzieci. Zdaniem Wolfa
(1978) pełnią funkcję wspierającą:
bronią dzieci, przed surowymi
karami ze strony rodziców, dają
pieniądze na cukierki, pocieszają
w chwilach emocjonalnego
kryzysu.

Ad. 4 Dziadkowie w

Chinach

• Badania Falbo (1991) potwierdzają z

kolei pozytywny wpływ lepiej
wykształconych dziadków i babć na
osiągnięcia szkolne dzieci. Dzieci,
którymi opiekują się dziadkowie
posiadają także zdaniem nauczycieli
„społecznie cenione” cechy
psychologiczne, których czasem
brakuje innym dzieciom.

Ad. 4 Dziadkowie w

Chinach

• Nie wszystkie dzieci są jednak dla

dziadków równie ważne.

• Prawdziwymi wnukami są wyłącznie

dzieci syna, podczas gdy synowie córki
należą do rodziny zięcia. Nazywane są
„zewnętrznymi wnukami”, z którymi
można się bawić, ale nie ma się wobec
nich powinności wychowawczych.

• Jeśli chodzi o „prawdziwych” wnuków, to

szczególną troską i miłością obdarzani są
chłopcy.

Ad. 4 Dziadkowie w

Chinach

• W tradycji chińskiej tylko syn może czcić

ducha swego ojca i zapewnić metafizyczną
ciągłość rodu. On także ma zapewnić
rodzicom opiekę na starość.

„Starość bez syna jest gorzka i niewiele warta”
„Dla obrony przed starością trzeba rodzić synów”
„Córka to strata dla rodu”