Axis mundi - Pępek świata
Axis mundi - Kategorię tę wprowadził w swoich pracach: „Traktat o historii religii" i „Sacrum, mit, historia" Mircea Eliade. Axis mundi znaczy oś świata, pępek świata. W wielu religiach występuje powtarzający się motyw wiary w to, że świat bierze początek od środka, rozciąga się od punktu centralnego, który jest właśnie owym „pępkiem" (czymś najważniejszym), a następnie rozpościera się na cztery zasadnicze strony. Dlatego też założenie każdej osady czy miasta jako powtórzenie kosmogonii zaczyna się od punktu centralnego (axis mundi). Symbolika środka dotyczy zarówno krajów, miast, świątyń, pałaców, jak też najskromniejszych siedzib ludzkich.
Biblia (ST) - 1) Centralnym punktem jest Ogród Eden, który opływają cztery rzeki: Piszon, Gichon, Chiddekel, Perat, tworząc w ten sposób zamkniętą przestrzeń (patrz: arkadia/raj). 2) W kulturze żydowskiej pępkiem świata jest Palestyna (kraj), w niej miasto (Jerozolima), zaś w nim sanktuarium (świątynia), Gdy bowiem Jahwe rozmawiał z Mojżeszem (Księga Wyjścia), rozkazał mu: 1 uczynią mi świątynię (...) wedle wzoru przybytku.. który ukażę tobie (,..) Patrzaj, a uczyń tak, jak ci na górze ukazane było. Świątynia jest domem Pana (stąd dach, podłoga, ściany, ołtarz mają swoją symbolikę) i od tego centralnego punktu rozciąga się świat.
Dla Greków środkiem ziemi była świątynia Apollina w Delfach. Cały świat grecki skupiał się wokół niej. Położona w zagłębieniu gór Parnasu, u podnóża dwóch nagich skał, otoczona gajem, była miejscem pielgrzymek Greków. Najświętszym zaś miejscem świątyni
był adyton. Jak się dziś przypuszcza, była to pieczara, gdzie na trójnogu zasiadała Pytia w obłokach duszących wyziewów i wpadając w rodzaj ekstazy, wygłaszała przepowiednie dotyczące ludzi i narodów.
Dla ludzi średniowiecza axis mundi była Jerozolima, która znajdowała się od połowy XI w. w niewoli tureckiej, toteż urządzano do niej wyprawy krzyżowe, mające na celu wyzwolenie z rąk niewiernych grobu Chrystusa.
A. Mickiewicz „Pan Tadeusz" - Występuje tu wyraźna opozycja Soplicowo -reszta świata (takie byty zabawy, spory w one lata śród cichej wsi litewskiej, kiedy reszta świata...). Soplicowski dworek, który w ks. VII został nazwany centrum polszczyzny: tam się człowiek napije, nadysze Ojcryvey, jest izolowany od spraw, którymi żyje świat, wielka historia zagląda tu tylko czasami (np. wkroczenie armii napoleońskiej). Soplicowo ma swój rytm życia, sprzęgnięty z rytmem przyrody. Tu czas płynie nie tylko w sensie linearnym, bowiem w tym (jednym z niewielu miejsc na ziemi) trwa nieprzerwanie kult przeszłości (rzeczy - obrazy, serwis; obyczaje - polowania, ceremoniał posiłków; wreszcie osoby, będące strażnikami tradycji - Sędzia, Podkomorzy, Wojski).
W.S. Reymont „Chłopi" - Axis mundi stanowią Lipce. Izolowane od reszty świata przez swoje położenie oraz przez umieszczenie ich poza czasem historycznym (np. świadome pominięcie uroczystości Nowego Roku, by nie podawać konkretu; występuje natomiast czas sakralny - tzn. cały kalendarz obrzędów, takich jak choćby Dzień Zaduszny, Wigilia, Boże Ciało i czas agrarny, tzn. okres niezbędnych prac, jak orka, siew, jarmarki). Tu ludzie żyją, kochają się i umierają, ale wszystko ma swój mityczny rytm. Występuje wyraźna opozycja: Lipce - kajś świat, przy czym wszelkie zło przychodzi do Lipiec z zewnątrz (osadnicy niemieccy, budowa szkoły rosyjskiej). We wsi można również mówić o punkcie centralnym. Jest nim chata Boryny, wzorowego gospodarza, przywódcy gromady, gdzie m.in. podejmowane są najważniejsze dla tej zbiorowości decyzje.
B. Schulz „Sklepy cynamonowe" Pierwowzorem opisanego tu prowincjonalnego miasteczka było rodzinne miasto Schulza - Drohobycz. W utworze opozycję tu-tam (na zewnątrz) pogłębia fakt brutalnego wkraczania do tej dziewiętnastowiecznej rzeczywistości sklepów cynamonowych, mających swój koloryt i zapach, brutalnej, drapieżnej i tandentnej nowoczesności, która niesie ze sobą zagrożenia (jej symbolem jest Ulica Krokodyli). Dla bohatera pępkiem świata jest umiejscowiona w centrum miasta kamienica ojca-kupca bławatnego, wielkiego maga i hierofanta, który wiedzie nocne rozmowy z Jahwe.
G. Garcia Marquez „Nie ma kto pisać do pułkownika" - Pępkiem świata jest tu miasteczko bez nazwy, które ma swój rytm życia, swoje rytuały, wierzenia, namiętności. Od reszty świata oddzielone jest dodatkowo rzeką. Cywilizacja, która się tu wdziera, to np.: prasa, poczta cyrk. Wszystkie te elementy (podobnie jak w „Chłopach", „Sklepach cynamonowych" i „Stu latach samotności") stanowią zagrożenie dla stabilności i trwania miasteczka.
G. Garda Marquez „Sto lat samotności" - Mityczna osada Macondo, założona przez Jose Arcadio Buendię, leży poza czasem (bo nawet czas wojny domowej nie został bliżej sprecyzowany) i konkretną przestrzenią (wiadomo tylko, że jest to Ameryka Południowa). Macondo jest oddzielone od reszty świata bagnami, rozlewiskami. Zewnętrzność, która wkracza do osady, to: Cyganie, Rebeka, kampania bananowa. Całe zło pochodzi właśnie z zewnątrz (np. Rebeka zaraziła mieszkańców wioski chorobą bezsenności). Natomiast punktem centralnym w Macondo jest dom Jose Arcadio Buendii i Urszuli (wszystkie najważniejsze sprawy dla tej społeczności tu mają swój początek).
A. Szczypiorski „Początek" - Kategoria axis mundi w odniesieniu do Polski pojawia się w powieści w rozmyślaniach Henia Fichtelbauma: Tu byt środek ziemi, oś wszechświata, bo sam Bóg umieścił tutaj jądro stworzenia oraz kolejarza Filipka: Czy ten kraj był tylko terenem przemarszu obcych wojsk (...), ostatnim okopem łacińskiej Europy? (...) Wąskie pasemko nadziei oddzielające pruską pychę od ruskiej ciemnoty. Z takich myśli może się tylko narodzić mit o polskiej wyjątkowości, który Szczypiorski w powieści burzy, twierdząc, że pod żadnym względem nie jesteśmy narodem szczególnym i pora przestać żyć mitami (nareszcie zdechł mit o naszej wyjątkowości (...). Może wreszcie teraz Polska zrozumie, że łajdactwa i świętość w jednym stoją domu, także i tutaj, nad Wisłą, jak wszędzie na całym bożym świecie).
* „Pępowiny wszystkich ludzi łączą się w przeszłości".
(J. Joyce)