Apokalipsa

Apokalipsa (z greckiego - apokalypsis - objawienie, odsłonięcie) - To szcze­gólny rodzaj wypowiedzi, przedstawia­jącej tajemnice czasów ostatecznych, wyjaśniającej sens dziejów, zawiera proroczą wizję wydarzeń towarzyszą­cych końcowi świata. W Biblii zwłasz­cza Objawienie św. Jana. Celem jej jest przedstawienie dla pokrzepienia serc ostatecznego triumfu dobra nad złem.

Biblia (ST) - 1) Księga Izajasza, która należy do tekstów profetycznych. Jest to wypowiedź proroka Izajasza przepowia­dającego czas gniewu bożego i kary bożej za wszelkie grzechy i nieprawo­ści: Albowiem dzień pana zastępów przyjdzie na każdego pysznego i wynios­łego i na każdego wywyższonego. Zapo­wiada ludowi izraelskiemu gniew Pana, który ziemię obróci w pustynię (13,9) na podobieństwo Sodomy i Gomory (13, 9). 2) Księga Ezechiela - wypowiedź proroka utrzymana w podobnym tonie jak Izajasza, zapowiedź spustoszenia ziemi i wygubienia ludzi za grzechy: idzie czas, przybliża się dzień (7,12). Pojawiają się obrazy zagłady: ogień, śmierć, mór, aniołowie z mieczami og­nistymi jako symbole kary bożej (9). 3)Księga Daniela-mówi o odwróceniu się Izraelitów od pana, szerzącym się grzechu, łamaniu praw bożych: zgrze­szyliśmy i przewrotnieśmy czynili i nie­bożnieśmy się sprawowali (...) i nie słuchaliśmy sług Twoich (9, 5-6), stąd zapowiedź kary, która ma nadejść.

Biblia (NT) - Objawienie św. Jana - ostatnia księga Nowego Testamentu, zamykająca całość Historii Świętej. Jej autorstwo przypisuje się jednemu z uczniów Chrystusa, św. Janowi, który napisał ją na zesłaniu na wyspie Patmos w czasie prześladowania pierwszych chrześcijan. Apokalipsa jest wizją walki dobra ze złem, obrazem sądu ostatecz­nego. Pełna jest niejasnych, nie zawsze jednoznacznych symboli, np. Baranek (ofiara Chrystusa), Babilon (symbol po­gańskiego świata, bałwochwalstwa), cztery zwierzęta (czterech ewangelis­tów), bestia i siedmiogłowy smok (sza­tan), kobieta przyodziana w słoneczną szatę (zwycięska Matka Boska). Księga obfituje w wiele obrazów zagłady (sza­rańcza, ogień), cechuje ją też symbolika liczb, np. siódemka jest cyfrą boską (siedem aniołów, siedem trąb), zaś licz­ba 666 symbolizuje bestię (Szatana). Z. Krasiński „Nie-Boska komedia” - Naprzeciwko siebie stanęły dwa obo­zy: arystokracji na czele z hrabią Hen­rykiem i ludu, któremu przewodzi Pan­kracy. Nie jest to nawiązanie do biblij­nego motywu walki dobra ze złem, bo oba ugrupowania opanowane są przez szatana. Arystokraci są tchórzliwi, sprzedajni, nieludzcy, zaś lud opętany jest żądzą mordu (nam jedno - bydło czy panów rżnąć) i zniszczenia. Krasiński nawiązuje do Heglowskiego teatru his­torii, gdzie ludzie są tylko wykonaw­cami woli Ducha Świata, toteż w „nie­-Boskiej komedii" Bóg nie traci kontroli nad tym, co ludzie robią i zjawi się, gdy będą odgrywali komedię „nieboską” (szatańską), aby ich osądzić. Patrz: re­wolucja, teatr świata, zło.

J. Kasprowicz „Dies irae" - Wizja końca świata i sądu ostatecznego przed­stawiona w sposób ekspresjonistyczny. Zgodnie z zapowiedzią biblijnych pro­roków, na głos trąb wzywających na sąd boży rozstępuje się ziemia i z jej szcze­lin wypełza całe zło: żmije, pijawki, jaszczurki. Na świecie szaleje niszczący ogień, słychać pękanie bloków skalnych i szum wichru niosącego zagładę. Trąby wzywają na sąd zarówno żywych, jak i umarłych. Temu katastroficznie poka­zanemu widowisku przypatruje się zim­ny, lodowaty Bóg. Patrz też: katastro­fizm.

S. Żeromski „Przedwiośnie" - Ele­menty wizji apokaliptycznej pisarz wy­korzystał w przedstawieniu rewolucji w Baku. Wydobył aspekty grozy, mor­du, destrukcji. Pokazał rzeczywistość, która sprowadza się do porachunków ormiańsko-tatarskich, nieposzanowania żadnych praw. Jedyne, które istnieje, to prawo silniejszego lub prawo ulicy. Krew płynie ulicami jako rzeka wielo­ramienna. Rewolucja to także śmierć wszelkiego piękna (oskarżycielska wy­mowa trupa młodej Ormianki).

W. Broniewski „Krzyk ostateczny” - Wiersz pochodzi z tomiku o tym samym tytule z 1939 r. Zapowiada nadchodzącą wojnę (przeważa w utwo­rze czas przyszły: będzie głód, pożoga i mór, spłoną miasta, runą laboratoria). Obrazowanie nawiązuje do motywów biblijnych (ogień, woda, noc, śmierć jako niewiasta przybrana w szkarłat) oraz drzeworytu Durera „Czterej jeźdź­cy Apokalipsy" (pędzą czterej na za­chód i wschód! Biada). Znamiona ży­wiołu niszczącego uzyskuje tu historia (gniewnie kroczy historia... cywilizacja oślepła). Patrz też: katastrofizm.

K.K. Baczyński „Historia" - Katastro­fizm historiozoficzny (koncepcja histo­rii jako cyklicznie powracających wo­jen, które są zagładą dla kolejnych poko­leń: idą, idą pochody, dokąd idą (...) Jak noże giną w chleb pogrążone - tak oni z wolna spływają. Piach ich pokrywa złączony tu z katastrofizmem generacyj­nym (losy każdego pokolenia, wplecio­nego przecież w historię swego narodu, są nieuchronnym marszem ku śmierci).

K.K. Baczyński „Pokolenie" z 1941 r. (Do palców przymarzły struny), „Poko­lenie" z 1943 r. (Wiatr drzewa spienia).W obu utworach apokaliptyczna wizja zagłady pokolenia, o którym poeta w wierszu z 1941 r. napisze: tak się dorasta do trumny, jakeśmy w czasie dorośli. Podobny sposób poetyckiego obrazowania: rzeki ognia, krew tak na­biera w żyłach milczenia, ciągną korze­nie krew, skręcone ciała, żywcem wtłoczone pod ciemny strop. Patrz: pokole­nie stracone.

K.K. Baczyński „Ten czas" - Nazywa­ny w wierszu mrocznym czasem, koja­rzony jest z zagładą, brakiem nadziei. Kolorystyka jest mroczna, a wszystkie elementy kreacji obrazu poetyckiego kojarzą się ze śmiercią: trumny, groby, sznury, szubienice, czaszki.

Cz. Miłosz „Piosenka o końcu świata” - Wiersz jest zaprzeczeniem tradycyj­nego wyobrażenia apokalipsy. Nie matu błyskawic i gromów ani tajemniczych znaków i trąb archanielskich. Nastrój utworu jest pogodny i wszystko pozo­staje zgodnie z naszymi wyobrażeniami, tzn.: pszczoły zbierają miód, rybak na­prawia sieci, sprzedawcy warzyw nawo­łują kupujących. Mądrość życiową uosabia w wierszu staruszek, który wie, że innego końca świata nie będzie, bo (zakończenie utworu jest wieloznacz­ne): świat kończy się naprawdę każdego dnia, bo każdego dnia po trochu umiera­my. Koniec świata następuje w momen­cie śmierci każdego człowieka. Wiersz jednak przełamuje tradycyjne myślenie katastroficzne. Uczy jak żyć ze świado­mością śmierci.

K. Moczarski „Rozmowy z katem” - Elementów apokaliptycznych można się dopatrzyć w opisie likwidacji getta (zagłada świata żydowskiego). Obraz walczącego getta nawet z punktu widze­nia kata (J. Stroop) przypomina dzień sądu ostatecznego: ogień niesie śmierć zarówno ludziom, jak też budowlom, huk wybuchów miesza się z krzykami ginących. Jako symboliczny akt zagłady - całej kultury żydowskiej należy potrak­tować wysadzenie synagogi przy Tło­mackiem: niezapomniana alegoria tri­umfu nad żydostwem.

H. Krall „Zdążyć przed Panem Bo­giem" - Zagłada getta z punktu widze­nia ofiary - Marka Edelmana, który w swojej relacji eksponuje wszelkie elementy nienormalności sytuacji (kani­

balizm), okrucieństwa (gwałty), wszech­obecności śmierci (choroba głodowa, numerki życia). Bóg skazał ten świat na zagładę, toteż próba przechytrzenia go jest walką o przeżycie dwóch tygodni, tygodnia dłużej, choćby po to, aby po­znać smak pospiesznej miłości.

A. Camus „Dżuma" -Dotknięty zarazą Oran sprawia wrażenie skazanego na zagładę. Rośnie z dnia na dzień liczba zgonów, upały sprzyjają zachorowa­niom. Apokaliptycznie brzmi pierwsze z kazań ojca Paneloux, w którym poka­zał on prostą zależność między grzecha­mi ludzkimi a boską karą. Dla jezuity dżuma w Oranie jest wyrazem gniewu Boga, który zesłał na grzesznych anioła z mieczem ognistym, by stawał na progu każdego domu, niosąc śmierć.

T. Różewicz „Ocalony" - Bohater liry­czny wiersza jest człowiekiem, który ocalał prowadzony na rzeź, przeżył pie­kło na ziemi, widział furgony porąba­nych ludzi, którzy nie zostaną zbawieni. Tytułowy ocalony znalazł się w punkcie zerowym, jest po apokalipsie (znisz­czeniu uległy zasady etyczne: jednako waży cnota i występek oraz estetyczne: pojęcia są tylko wyrazami: piękno i brzydota), toteż przy pomocy nauczy­ciela i mistrza pragnie powtórzyć akt kreacji świata (nazwać rzeczy i pojęcia, oddzielić światło od ciemności). Patrz: pokolenie stracone.

T. Konwicki „Mała apokalipsa" ­Rzeczywistość PRL-u, gdzie społeczeń­stwo jest rozpite, żyje bez ideałów (kon­formizm, obojętność, podwójna moral­ność), gdzie panuje dramatyczny po­dział na szarych obywateli i władze, gdzie wreszcie reżim tworzy własną sztukę. Jest to zatem powieść o polskiej bylejakości, dlatego apokalipsa pisana tu jest małą literą. Jest to apokalipsa w małych wymiarach, gdzie wszystko jest niejednoznaczne, tandetne, nijakie, brzydkie, nawet tak podstawowych po­jęć jak „czas" nie da się precyzyjnie określić: czas zdeptany. Konwicki zaj­muje się powolną agonią miasta-państ­wa. Por. też sztukę Różewicza „Nasza mała stabilizacja".

Apokalipsa w malarstwie:

drzeworyt Dürera „Czterej jeźdźcy Apokalipsy";

Memling „Sąd ostateczny", Bruegel „1 Triumf śmierci".

Apokalipsa w filmie: Coppola „Czas Apokalipsy".

* „Śmiejmy się! Kto wie, czy świat potrwa jeszcze trzy tygodnie?"

(P. A. Beaumarchais)

* „Innego końca świata nie będzie".

(Cz. Miłosz)

* „Są ludzie, którzy by się cieszyli nawet z końca świata, gdyby go przepowiedzieli".

(F.Ch. Hebbel)

* „Świat kończy się nie hukiem, ale skomleniem".

(T.S. Eliot)

* „Jest głupotą nie widzieć groźby atomowej śmierci, ale jest również głupotą groźbę atomowej śmierci widzieć jedynie w kategoriach Apokalipsy". (J. Kott)

* „Nie można stworzyć świeckiej apokalipsy, gdyż jej istotą jest lęk przed nieznanym, przed Bogiem. Apokalipsa pozbawiona metafizyki zamienia się w paradę okrwawionych kostiumów".

(A. Małachowski)

* „Nawet myśl o końcu świata nie może być myślą o końcu wszystkiego". (Z. Bednorz)

* „Przyjdzie jeszcze czas, że człowiek będzie całował ślady stóp człowieka. Zanim zrozumie, że to tylko jego własne".

(H. Jagodzifiski)

---