Uczeń i mistrz
Mianem mistrza określamy nie tylko nauczyciela o wyjątkowych zdolnościach i wiedzy, ale i człowieka wychowującego kogoś, będącego dlań autorytetem, wzorem do naśladowania i przewodnikiem duchowym. Uczeń kształci się pod okiem mistrza, korzysta z jego doświadczenia, wiedzy o świecie, ludziach, kulturze, by potem jasno sformułować własną filozofię życia. Nierzadko jest ona zupełnie inna od proponowanej mu przez mistrza.
Biblia (NT) - Jezus nie tylko wygłasza nauki, ale swym życiem ukazuje wzory postępowania. Niczym wędrowny nauczyciel i kaznodzieja, niesie Dobrą Nowinę ludziom różnych miast, ale przede wszystkim - apostołom, którzy będą kontynuatorami jego dzieła.
„Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Smiercią" - Odwrócenie ról w tym średniowiecznym dialogu polega na tym, że to Polikarp (człowiek uczony, zdawałoby się o nieograniczonej wiedzy, określany tu mianem mistrza) jest uczniem, któremu Śmierć (mistrz) odkrywa tajemnicę swego istnienia.
Molier „Świętoszek" - Mistrzem duchowym Orgona staje się Tartuffe: obłudnik, hipokryta, świętoszek, antyteza mistrza. Ślepo oddany mu Orgon staje się nietolerancyjnym bigotem, dbającym wyłącznie o swego „mistrza". To zapatrzenie w Tartuffe'a prowadzi do skłócenia Orgona z rodziną, a także do unieszczęśliwienia jego żony i dzieci. Wolter „Kandyd" - Przewodnikami i mistrzami Kandyda są dwaj filozofowie: optymista Pangloss, który twierdzi, że wszystko jest najlepsze na tym najlepszym ze światów i pesymista Marcin mówiący, że świat został stworzony tylko po to, abyśmy się wściekali. Wraz z nimi Kandyd podróżuje po świecie, bezskutecznie poszukując odpowiedzi na pytanie: ,„Tak żyć?". Odpowiedzi udziela mu prosty starzec, który okazuje się prawdziwym mistrzem Kandyda. Receptą na życie stają się słowa: Trzeba uprawiać swój ogródek".
I. Krasicki „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki" - Xaoo, mędrzec i patriarchalny zwierzchnik Nipuanów, tłumaczy tytułowemu bohaterowi ustrój państwa Nipu. Jego poglądy można uznać za wykładnię filozofii oświeceniowej.
A. Mickiewicz „Dziady" cz. IV - Dyskusja Gustawa z Księdzem jest rozrachunkiem z zasadami wpajanymi uczniowi przez Księdza (mistrza). Gustaw oskarża swego nauczyciela, że ten nie nauczył go prawdziwego pojmowania świata, a także o to, że wskazał mu drogę do literatury, która stała się dlań zgubą (Ty mnie zabiteś! - ty mnie nauczyłcś czytać! W pięknych księgach i pięknym przyrodzeniu czytać!). Jednocześnie Gustaw udowadnia, że poszedł własną drogą życia, świat odbiera uczuciowo, a nie wedle prawd wiary i zasad zdrowego rozsądku.
A. Mickiewicz „Konrad Wallenrod" - Porwany w dzieciństwie przez Krzyżaków, Walter Alf wychowuje się na dworze Wielkiego Mistrza, który traktuje go jak własnego syna i przyucza do rycerskiego rzemiosła. Jednak rzeczywistym mistrzem Waltera jest Halban, litewski wajdelota, który wpaja mu patriotyzm i nakłania go do walki z Zakonem. Dzięki niemu bohater przeszedł drogę od Waltera Alfa do Konrada Wallenroda, Wielkiego Mistrza i sprawcy upadku Krzyżaków. Halban jest także obecny przy śmierci Konrada Wallenroda, któremu obiecuje, że pamięć po nim nie zaginie, a jego czyny będą sławne dzięki pieśniom wajdeloty.
H. Balzac „Ojciec Goriot" - Dla prowincjusza Rastignaca przewodnikiem po świecie Paryża, ukazującym mu reguły rządzące życiem w tym mieście, staje się Vautrin - morderca i zbiegły galernik. To on namawia Rastignaca, by dążył do bogactwa i zdobycia pozycji w wielkim świecie, nawet kosztem życia innych. Jakkolwiek Rastignac nie do końca podporządkowuje się Vautrinowi, jego ostatnie słowa: Teraz się spróbujemy!, skierowane ku Paryżowi, świadczą o tym, że nauki „mistrza" padły na podatny grunt.
M.A. Bułhakow „Mistrz i Małgorzata" - W powieści tej pojawiają się postacie trzech mistrzów: Woland, Jeszua Ha-Nocri i Mistrz. 1) Woland (zwany tutaj często messer, sam nazywa siebie mistrzem czarnej magii) jest najwyższym autorytetem dla swojej świty, a potem także dla Małgorzaty. 2) Jeszua Ha-Nocri jest mistrzem dla Mateusza Lewity, lecz także dla Poncjusza Piłata, którego stara się przekonać, że w istocie nie ma ludzi złych, a są tylko ludzie nieszczęśliwi. 3) Tytułowy Mistrz, nazwany tak przez Małgorzatę (analogia do mistrza Fausta i Małgorzaty) ze względu na swą niezwykłą wiedzę i talent, jest nauczycielem życia dla Iwana Bezdomnego, któremu ukaże nowe spojrzenie na świat, a także zniechęci go do pisania słabej poezji.
* „Znakomitym nauczycielem jest dopiero ten, kto umie innych nauczyć nawet tego, czego sam nie umie". (T. Kotarbiński)
* „Nauczając, uczymy się sami" (Seneka)
* „Tylko od życia można się życia nauczyć
i żadna pedagogika tej nauki nie zastąpi
jedynie żyjąc, człowiek uczy się żyć, a każdy, kto się rodzi,
musi tę naukę zaczynać od podstaw" (M. de Unamuno)