METODY, FORMY I CELE PSYCHOTERAPII

 

          Psychoterapia jest to nauka mająca na celu zamierzone korygowanie zaburzeń czynności organizmu przez działanie na psychikę chorego. Stosowana jest głównie wobec osób z zaburzeniami psychicznymi. Polega na stosowaniu odpowiednich oddziaływań psychologicznych, wobec nerwic, zaburzeń psychosomatycznych, zaburzeń osobowości, uzależnień oraz psychoz.

 

         Psychoterapia jest jedną z najstarszych metod leczenia ludzkiej psychiki. Stosowano ją bardzo wcześnie, np. wobec żołnierzy, którzy nie umieli znieść warunków frontowych. Leczenie to stosowano w celu zmniejszenia u żołnierzy poczucia winy, a terapia ta polegała na leczeniu odbiegających od normy procesów myślowych.

 

         Obecny stan wiedzy na temat psychiki ludzkiej nie pozwala na dokładne definiowanie, wyjaśnianie istoty i skuteczności działań określonych mianem psychoterapii. Istnieje wiele kierunków terapeutycznych pochodzących od różnych teorii i praktykujących inne własne techniki działania. Wszystkie jednak mają na celu złagodzenie, usunięcie lub skorygowanie zaburzeń psychicznych w zachowaniu lub strukturze osobowości. Większość metod i form psychoterapii oparta jest na kilku wspólnych zasadach. Stosuje się wszelkie możliwe sposoby oddziaływań na ludzką psychikę w celu jej poprawy. Wykorzystuje się zarówno środki werbalne jak i środki pozawerbalne.

 

 Psychoterapię można podzielić na taką, która działa na pacjenta w sposób bezpośredni lub pośredni.

         Psychoterapia bezpośrednia jest skierowana wprost na pacjenta i może przybrać formę podtrzymująca lub aktywną. Aby proces leczenia przebiegał prawidłowo, należy zachować pewne elementy:

  Związek terapeutyczny - żeby oddziaływanie psychoterapeuty miało dla pacjenta jakiekolwiek znaczenie, musi zaistnieć między tymi osobami, więź polegająca na wzajemnej akceptacji. Psychoterapeuta powinien wzbudzić w człowieku zaufanie do siebie i do swych kompetencji.

Osobowość psychoterapeuty - wiadomo, że powodzenie psychoterapii w dużym stopniu zależy od walorów osobowościowych psychoterapeuty, i że same metody oddziaływania stanowią sprawę drugorzędną.

   Atmosfera, w jakiej przebiega psychoterapia - winna ona skłaniać pacjenta niczym nie skrępowanego do swobodnego wyrażania swoich myśli i uczuć. Musi on mieć przekonanie, że jego zachowania i wypowiedzi podczas psychoterapii nie stykają się z żadnymi przykrymi konsekwencjami. Jest to, więc atmosfera pełnego bezpieczeństwa, tolerancji, zaufania i szczerości.

    Tożsamość różnych metod, stosowanych w poszczególnych szkołach psychoterapii - metody te, mimo ich rozmaitości, zawsze w ten czy inny sposób dostarczają pacjentowi jakiś nowych doświadczeń, znaczeń i informacji, ułatwiających mu świadome kierowanie swoim postępowaniem.

Niezależnie od tego, jakie koncepcje teoretyczne leżą u podstaw danej odmiany psychoterapii, jej proces przebiega za zwyczaj w trzech fazach:

1.Faza pierwsza rozpoczyna się od nawiązania kontaktu psychoterapeuty z pacjentem i trwa tak długo, aż związek ten stanie się na tyle silny, że nie ulegnie zerwaniu nawet, gdy odczucia pacjenta będą przykre wobec psychoterapeuty. Właściwym 80zadaniem tej fazy jest wytworzenie odpowiednio silnej więzi pomiędzy pacjentem a terapeutą.

2.Druga faza zaczyna się wtedy, gdy więź ta pozwala już terapeucie na pewną dozę obiektywizmu i chłodnego realizmu w omawianiu problemów pacjenta, bez obawy jej przerwania czy zakłócenia. W tej fazie przedstawia się pacjentowi w sposób dla niego obiektywny jego problem. Terapeuta ma za zadanie wyjaśnienie pacjentowi, na czym polega stojąca przed nim alternatywa wyboru, a także konieczność podjęcia przez niego samodzielnej decyzji w tym względzie i jakie konsekwencje są z tym związane. Tylko pacjent może wybierać właściwa drogę postępowania. Nikt nie może uczynić tego za niego.

3.Trzecia faza dotyczy planowania przez pacjenta własnej przyszłości. Etap ten zaczyna się po zakończeniu systematycznych kontaktów psychoterapeutycznych i służy konfrontacji zdobytych przez pacjenta w toku psychoterapii, doświadczeń z rzeczywistością społeczną. Pacjent już powinien wykazywać właściwą umiejętność wysuwania dla siebie korzystnych celów życiowych jak i ich realizację.

 

Psychoterapia podtrzymująca jest bezpośrednią formą współpracy z pacjentem. Polega na wspieraniu i utrzymywaniu cech, których nie należy u niego zmieniać. Pozwala się pacjentowi na swobodne kojarzenie, które pomaga mu w samodzielnym wytwarzaniu nowych reakcji werbalnych. Powoduje to u niego zwiększenie pewności siebie. Przez kilkukrotne powtarzanie, niektórych stwierdzeń wzmacnia się pewne cechy psychiki, nawet, gdy nie powie się mu nic nowego. Pacjent opowiada o wielu problemach - niektóre z nich wydadzą się terapeucie ważniejsze niż inne. Terapeuta powinien zwracać uwagę na sprawy, istotne, a świadomie lekceważyć te, które ocenia jako mniej istotne by właściwie ukierunkować myślenie pacjenta. Ponieważ uwaga terapeuty jest silną nagrodą, to każda myśl pacjenta, którą terapeuta wybrał jako godną uwagi, prawdopodobnie zostanie wzmocniona w powiązaniu z towarzyszącymi jej sygnałami. Ponowne wystąpienie tych myśli jest bardziej prawdopodobne niż myśli, które zostały zlekceważone.

 

         Istnieje wiele różnych sposobów podtrzymywania cech godnych pozostawienia. Terapeuta może zwrócić uwagę na pewne zdania wypowiedziane przez pacjenta i nagrodzić je. Przy niektórych zdaniach może mówić „ aha”, „tak”, a przy innych nie mówi nic. Może uwzględniać pewne sprawy w podsumowaniu wypowiedzi pacjenta, którego dokonuje rzekomo po to, aby wyjaśnić daną sprawę samemu sobie, a w rzeczywistości po to, aby wyjaśnić ją pacjentowi. Natomiast inne kwestie może wyłączyć z takiego podsumowania i w ten sposób pomijać je. Terapeuta w pewnych przypadkach może powtarzać to, co powiedział pacjent, zaś w innych nie. Takie selektywne interweniowanie pomaga pacjentowi uporządkować jego pomieszane emocje i wprowadzić ład w jego życie psychiczne. Taka psychoterapia podtrzymuje większość mocnych cech pacjenta, bez ingerencji w jego zaburzone procesy. Terapeuta powinien zawrzeć z pacjentem silną więź i zrozumienie. Powinien właściwie kierować rozmową i uważnie wsłuchiwać się w słowa, musi też stworzyć odpowiedni nastrój. Psychoterapię podtrzymującą wykorzystuje się wobec osób głęboko przygnębionych, lękowych, którym zagraża kalectwo lub też nawet śmierć.

 

            Psychoterapia aktywna zmierz do usunięcia objawów lub przyczyn zaburzeń tkwiących w osobowości. Stosuje się tu środki werbalne i poza werbalne. Słowa ukazują mu problem. Za pomocą tych słów może różnicować i rozumieć samego siebie. Terapeuta musi wyrazić szacunek, zrozumienie oraz zainteresowanie problemem pacjenta. Stosowanie otwartej komunikacji, pozbawionej cenzury oraz krytyki, wobec pacjenta wzbudza uczucie uspokojenia oraz nadziei. Redukuje się wtedy lęk i poczucie winy. Pacjenta trzeba cały czas zachęcać, mobilizować i przekonywać do dalszej współpracy. Należy stworzyć właściwą atmosferę, dzięki której, pacjent będzie się czuć bezpieczniejszy i nie zagrożony. Psychoterapeuta powinien zwrócić szczególna uwagę na życie rodzinne pacjenta, na jego pracę, wysiłek i tempo życia. Powinien też wykazać się dużą umiejętnością empatii oraz wiarą w skuteczność przeprowadzanej terapii. Żywe, pełne sympatii zainteresowanie i zrozumienie stanowi silną nagrodę, szczególnie przez te osoby, które straciły sympatię i zainteresowanie swoich bliskich i przyjaciół. Pacjent czuje się doceniony i zyskuje pewność, że otrzymuje pomoc od terapeuty, który sam jednocześnie podnosi swój prestiż wobec pacjenta. W ten sposób pacjent nagrodzony jest za samo poddanie się terapii oraz kontynuowanie swych wysiłków. Pytania mogą dobrze służyć za oznaki zainteresowania i do kontynuowania rozmowy. Pamiętać należy, że też z drugiej strony, duża ilość pytań może wywołać u pacjenta lęk, zagubienie i niepewność. Pytania te mogą dotyczyć rodziny, pracy zawodowej, dotychczasowego trybu życia. Stwarzają obraz procesu chorobowego, dlatego też terapeuta powinien właściwie interpretować odpowiedzi i kierować rozmową. Oprócz stworzenia warunków do swobodnej rozmowy, terapeuta poleca pacjentowi, aby mówił wszystko, co mu przychodzi do głowy. Stosując technikę swobodnych skojarzeń pozwala on pacjentowi wyzwolić się spod ograniczeń logiki. Nie stosując krzyżowego ognia pytań, terapeuta stwarza sytuację społeczną odmienną od sytuacji, w której nastąpiło powiązanie silnego strachu z mówieniem i myśleniem. Pacjent rozmawia na przerażające go tematy. Ponieważ nie spotyka go za to kara -jego strach zostaje wygaszony. Wygaszanie to generalizuje się i osłabia motywację do wypierania innych pokrewnych tematów, które pierwotnie wzbudziły w pacjencie zbyt silny strach, aby mógł je później omówić lub o nich porozmawiać. W sytuacji, kiedy pacjent nie potrafi powiedzieć czegoś sam, terapeuta pomaga mu oznaczając emocje słowami. Terapeuta powinien mieć praktyczną znajomość praw psychologicznych, dotyczących wszelkich zmian psychicznych. Powinien rozumieć, w jaki sposób człowiek uczy się wyparcia konfliktów emocjonalnych. Tylko na tym poziomie wiadomości, terapeuta może włączyć w tym mechanizmie „wsteczny bieg”, co musi uczynić w toku psychoterapii. Musi usunąć pewne cechy psychologii objawowej lub przyczynowej.

 

            Psychoterapia objawowa ma na celu wyniszczenie „pewnych objawów, które powstały np. podczas procesu chorobowego. Wtedy to, psychoterapia dąży do wyzbycia się niepotrzebnych lub szkodliwych emocji, szczególnie strachu, lęku, gniewu oraz przygnębienia. Musi w pewnym sensie uwolnić część duszy pacjenta od dręczących go myśli i wiążącymi się z tym zaburzeniami emocjonalnymi. Często stosuje się sugestię lub autosugestię. Czasami stosuje się różnicowania sugestii, czyli sygnałów pochodzących od innych z własnymi, szczególnie wobec pacjentów łatwowiernych. Tak, więc uczą się reagować na sugestie innych z pewną powściągliwością i nabierają „ swojego własnego rozumu”.

 

W psychoterapii objawowej stosuje się też relaks, który ma na celu całkowite odprężenie organizmu, chwilową ucieczkę od swoich problemów, od życia codziennego i trudności z nim związanych. Towarzyszy temu rozluźnienie mięśni oraz senność.

 

W psychoterapii objawowej wykorzystać można również hipnozę. Wyuczony symptom, jak każda inna reakcja, może być wyeliminowany przez silniejszą niezgodną z nim reakcję. Psychoterapeuta cieszący się dostatecznie dużym autorytetem może niekiedy wywołać taką wystarczająco silną reakcję przez wydanie nakazu lub zakazu, szczególnie stosując to przez hipnozę. Odreagowanie emocji ma na celu zmniejszenie „przykrego napięcia emocjonalnego.

 

            Psychoterapia głęboka, czyli przyczynowa może przybierać formę kierowanej, czyli takiej, kiedy pozostawia się kierunek procesu rehabilitacyjnego terapeucie, lub formę niekierowaną, gdy pacjentowi pozwala się na rozwijać własną drogą. Druga forma ma dość duże znaczenie dla pacjenta, gdyż pozwala mu ona na własny rozwój, przebiegający zgodnie z jego wolą. Pacjent taki powinien właściwie oceniać swoje „myśli, 6 uczucia i postępowanie. Taki proces pogłębia proces poszukiwania samego siebie oraz własnej osobowości. Terapeuta w tym przypadku wyraża pełną „akceptację, zrozumienie i tolerancję. Daje pacjentowi wolną rękę, jeśli chodzi o kierunek leczenia i interweniuje tylko w ostateczności. To dodatkowo dowartościowuje pacjenta, dodając mu pewności i uczucia większego bezpieczeństwa w życiu społecznym. Dzięki temu jego samoocena podwyższa się i człowiek staje się zdolny do zmiany zachowania.

 

            Odmienną formę ma psychoterapia kierowana, kiedy to terapeuta aktywnie i bez przerwy koryguje i poprawia zachowanie pacjenta. Terapeuta nagradza lub kara, za dane postępowanie. Może też zlecić pacjentowi wykonanie zadania, które uświadomi mu coś, co przyda się w procesie naprawy jego psychiki. Techniki sugerowania, prośby, nalegania, nakazywania i zakazywania są powszechnie stosowanymi metodami, za pomocą, których próbuje się wpłynąć na społeczne zachowanie się tej osoby w życiu codziennym. Często też stosuje się tolerancję, wstrzymywanie się od krytyki i okazywania zaniepokojenia - jako silny środek oddziaływania. W odpowiednich okolicznościach zwykłe nie mówienie staje się silnym środkiem oddziaływania, redukującym strach i stanowiącym warunek jego wygaszenia. Należy jednak pamiętać o stałym uważnym zainteresowaniu się pacjentem i właściwym interpretowaniu jego problemów. Uspokajanie jest powszechnie stosowanym sposobem redukowania strachu, dlatego też może spełniać rolę silnej nagrody. Uspokajanie trzeba stosować w celu redukcji strachu, tak, aby mogły pojawić się nowe myśli i czynności. Jeżeli uspokajanie stosuje się tylko po to, aby pacjent czuł się lepiej, to nauczy on się jedynie przychodzić i domagać się, żeby terapeuta uspokajał go na nowo. W tej psychoterapii kierowanej terapeuta staje się przewodnikiem. Pacjent krocząc za nim, ulega oddziaływaniu stosowanemu przez terapeutę, poddając się leczeniu. Wpływ na tą psychoterapię mają również wartości osobnicze oraz umiejętności interpersonalne.

 

            Stosowane powyżej postępowanie odbywa się w sposób bezpośredni wobec pacjenta. Terapeuta rozmawia z chorym próbując go w ten sposób wyleczyć. Terapia pośrednia polega na stosowaniu psychoterapii na pacjenta poprzez osoby, z którymi przebywa i się spotyka tzn. z rodziną, przyjaciółmi, kolegami i koleżankami z pracy. W tej sytuacji to właśnie oni są informowani i instruowani, w jaki sposób rozmawiać i postępować z pacjentem. Udziela się też wsparcia, ludziom zaniepokojonym o los bliskich, wyjaśnia się wątpliwości i uwalnia się od poczucia winy lub bezradności. Ważna jest współpraca wszystkich tych osób oraz dążenie do jednego wspólnego celu. Wpływa się na postawy tych ludzi wobec chorego i o ewentualną ich zmianę. Mają stworzyć odpowiednią atmosferę i warunki do swobodnego kontynuowania uzdrawiania i ściśle współpracować ze sobą w celu polepszenia efektu. Choroba zazwyczaj trafia w jeden punkt, który rozwija się i może doprowadzić poprzez oddziaływanie na inne osoby do jej rozprzestrzeniania się właśnie na nie. Powinni, więc być odpowiednio przygotowani na postępowanie pacjenta. Winni wiedzieć, iż mechanizm rodzinny lub inny, zapewnia mu zachowanie równowagi. Każda zmiana może wzmóc działanie siły przeciwstawiającej zmianie. Można to łatwo obserwować, gdy tylko jeden z członków rodziny jest poddawany psychoterapii. Jeżeli po terapii chorego zostanie on wyleczony, a inny członek rodziny zachoruje, to może to być znak, że problem rodziny nie został w pełni rozwiązany. Dlatego komunikowanie się należy przeprowadzać w sposób jawny, wyrażając własne przekonania i doświadczenia. Niekiedy poprawa komunikacji pomiędzy poszczególnymi osobami umożliwia im dalsze samodzielne zajmowanie się własnymi problemami. Ale zawsze należy zdiagnozować problem, aby go następnie w odpowiedni sposób usunąć. Problemy te mogą wyniknąć, z np. braku wzajemnej akceptacji, walki o władzę w rodzinie, w pracy, a nawet braku pokazywania partnerowi, że stanowi dla nas wartość. Psychoterapię tę-czyli pośrednią- stosuje się głównie w rodzinach, wobec dzieci, które chorują na skutek złych postaw rodziców. Przeciwwskazaniem jest jednak rozpad rodziny.

 

            Innym rodzajem psychoterapii jest psychoterapia grupowa. Może się ona odbywać w małych lub dużych grupach. Grupa psychoterapeutyczna stanowi pewną całość, rządzącą się własnymi prawami. Procesy grupowe mają wpływ na przebieg indywidualnej pracy psychoterapeutycznej. Oznacza to, że efekty zastosowanych oddziaływań zależą nie tylko od przygotowania do zmiany poszczególnych osobników, lecz również od dojrzałości całej grupy. W życiu różnych grup psychoterapeutycznych mogą pojawić się te same etapy rozwoju. W początkowych spotkaniach zwykle panuje pewne napięcie, nieufność, niechęć do mówienia o sobie. Gdy przeżycia członków grupy nasilają się, dochodzi do ich ujawnienia. W tym wstępnym okresie prowadzący sesję, podsuwa pewne reguły postępowania, którymi ludzie kierują się w życiu codziennym. Mogą one dotyczyć sposobu komunikowania się, np. zachęcać do otwartego wyrażania pojawiających się myśli czy doznawanych odczuć. Stwarza to okazję do zdobywania nowych doświadczeń. Po pierwsze, pacjenci mogą zdecydować się na zachowania, jakich wcześniej nie przejawiali. Po drogie, powtórzone z przeszłości stare zachowania mogą się spotkać z nową, nie znana pacjentowi dotychczas reakcją pozostałych uczestników grupy.

 

            Wspomniał, iż grupa jest całością. Znaczy to, że w poszczególnych etapach swojego rozwoju staje ona przed specyficznymi problemami, że członkowie grupy przeżywają wspólne zahamowania czy też pragnienia o charakterze konfliktowym np. chęć zyskania zainteresowania psychoterapeuty i obawę, że za okazywanie pragnień mogą zostać ukarani. Wspomniał, iż grupa jest całością. Znaczy to, że w poszczególnych etapach swojego rozwoju staje ona przed specyficznymi problemami, że członkowie grupy przeżywają wspólne zahamowania czy też pragnienia o charakterze konfliktowym np. chęć zyskania zainteresowania psychoterapeuty i obawę, że za okazywanie pragnień mogą zostać ukarani. W czasie terapii niektórzy pacjenci stwierdzają, iż niepotrzebna im psychoterapia, co ma często mylące znaczenie. Inni stwierdzają, iż mogą utożsamić swój problem z innymi pacjentami. Podczas procesu dochodzi do zwierzeń, do wyboru wcześniej skrywanych uczuć i odczuć, niewypowiedzianych myśli. Okazuje się wówczas, iż podmiotem ich wspólnej pracy są indywidualne problemy pacjentów, a dolegliwości chorobowe pacjentów wiążą się z zachowaniami, jakie przejawiają w grupie, oraz konfliktami czy doświadczeniami z przeszłości.

 

            Dla toczącej się w trakcie trwania indywidualnej pracy psychoterapeutycznej znaczenie ma klimat emocjonalny panujący w grupie. Zajmując się ważkimi problemami człowieka dotykamy sfer najbardziej intymnych, łatwo dających się zranić. Dlatego cała grupa musi być przygotowana do przyjęcia spraw pacjenta ze zrozumieniem. Musi stać się dojrzała do podjęcia określonej problematyki.

 

            Ważnym elementem powodującym zmianę w pacjencie jest czynna obserwacja innych członków grupy. Ich zrozumienie, zadziwienie lub milczenie, dostarcza psychoterapeucie wielu cennych uwag, mogących się przydać w dalszym postępowaniu rehabilitacyjnym.

Psychoterapia grupowa jest często stosowana wobec osób odczuwających osamotnienie i odrzucenie od społeczeństwa. Czynne i aktywne uczestnictwo w tej grupie przyczynia się do wzrostu samooceny, pewność siebie, samodzielność i przynależność. Grupy mogą też być podzielone na jednorodne lub niejednorodne, czyli mieszane np. pod wzgl. płci.

 

            Psychoterapia przyjmuje też inne formy - nie werbalne takie, jak psychogimnastyka, psychodrama, muzykoterapia, choreoterapia oraz techniki rysunkowe. Wszystkie to formy stosuje się w zależności od potrzeb rehabilitacyjnych pacjenta. Można też stosować kilka metod psychoterapii w celu szybszego postępowania leczniczego.

 

Każda działalność psychoterapeutyczna powinna służyć konkretnym celom, które chcemy osiągnąć w wyniku poczynań terapeutycznych. Wielu wybitnych uczonych uważa, że celem psychoterapii jest rozwój osobowości jednostki. Inni jak np. V.E Frankl mówi, iż rozwój człowieka przejawia się w jego „dążeniu do znalezienia sensu życia”, bowiem „ w ostatecznej instancji człowiek sam decyduje o sobie” i o swojej drodze życia. Podobnie uważa E. Fromm, upatrując rozwój jednostki w „pełnym rozwinięciu sił człowieka tak, aby mógł on osiągnąć harmonię z innymi ludźmi i ze środowiskiem”.

A. Maslow przyjmuje zdolność jednostki do dokonywania przez człowieka wyborów między różnymi wartościami. Terapia ma na celu wspomagania i nauczenia pacjenta, dokonywania właściwych ścieżek życia.

 

Inni traktują psychoterapię jako po prostu, proces uczenia się nowych sposobów życia, a jeszcze inni jako poznanie i usunięcie procesów emocjonalnych lub przejściowo zaburzonych. Jest procesem modyfikacji psychiki człowieka, zarówno sposobami werbalnymi jak i niewerbalnymi.

 

            W procesach psychoterapeutycznych widuje się też stosowanie farmakoterapii. Szczególnie u pacjentów odczuwających silny ból i cierpienie. Towarzyszący jemu lęk, depresja i gniew pogarszają ogólny stan chorego. Często samym terapeutą staje się sam lekarz, który powinien sobie doskonale z tego zdawać sprawę. I, pomimo znacznych różnic, pomiędzy poszczególnymi poszczególnymi formami stosowanymi przez różne szkoły, terapeuta powinien wyodrębnić pewne wspólne elementy, którymi powinien się czynnie posługiwać. Pacjent również powinien się poświęcić ciężkiej pracy nad sobą.

 

            Pamiętajmy, więc, że z pomocy psychoterapeutycznej korzystają osoby, które same nie potrafią poradzić sobie z własnymi trudnościami. A pomagając im, naprowadzamy ich na nową drogę życia, na której nie napotkają przeszkody przewyższającej ich możliwości.

 

BIBLIOGRAFIA:

   „OSOBOWOŚĆ I PSYCHOTERAPIA” - H. Malewska i J. Radzicki  PWN 1969 W-wa

   „TRUD ISTNIENIA” - K. Dąbrowski OMEGA - WP 1986 W-wa

   „TERAPIA BÓLU” - W. Gomułka i W. Rewerski PZWL 1989 W-wa

   „PSYCHOTERAPIA W WYCHOWANIU” - S. Górski JWZZ 1986 W-wa

   „SPOTKANIA, KTÓRE LECZĄ” - L. Grzesiuk NASZA KSIĘGARNIA 1987 W-wa

   „ZDROWIE PSYCHICZNE” - pod red. K. Dąbrowskiego PWN 1979 W-wa

   „POZNANIE CHOREGO” - A. Kępiński PZWL 1978 W-wa

   „WPROWADZENIE DO PSYCHOLOGII” - E. R. Hilgard 1967 W-wa

   „PSYCHOTERAPIA JAKO SPECJALISTYCZNA METODA LECZENIA” - J. Pawlik 1976 W-wa

   „PSYCHOTERAPIA” - H. Eliasz 1980

   „REWOLUCJA PSYCHOTERAPEUTYCZNA” - L. Chertok, R. de Saussure PWN 1988 W-wa

---