Wnuk-Lipiński „Społeczeństwo Obywatelskie”

Postawy obywatelskie rozwijają się w dobrowolnych stowarzyszeniach wolnych ludzi w procesie uczenia się; nikt nie rodzi się z zestawem cnót obywatelskich, lecz nabywa je od demokratycznego otoczenia, a następnie internalizuje je jako swoje własne, zindywidualizowane formy uczestnictwa w życiu zbiorowym organizowanym i chronionym przez demokratyczne państwo prawa.

Teorie społeczeństwa obywatelskiego przyjmują za punkt wyjścia rozmaite założenia na temat roli jednostki w zbiorowości. Dwie kategorie założeń: założenie o prymacie jednostki nad zbiorowością; o prymacie zbiorowości na jednostką.

Rozumienie społeczeństwa obywatelskiego

W najprostszej definicji społeczeństwo obywatelskie to ogół niepaństwowych instytucji, organizacji i stowarzyszeń cywilnych działających w sferze publicznej. Są to struktury względnie autonomiczne wobec państwa, powstające oddolnie i charakteryzujące się na ogół dobrowolnym uczestnictwem swoich członków.

Często społeczeństwo obywatelskie definiuje się po prostu jako ogół aktywności społecznych w przestrzeni publicznej nie kontrolowanej przez państwo.

Szacki - „w ujęciu badaczy-empiryków społeczeństwo obywatelskie to przeważnie po prostu tyle, co trzeci sektor, wyróżniony w rezultacie raczej prostego rozumowania, którego punktem wyjścia jest podział na prywatne i publiczne podmioty działania oraz prywatne i publiczne cele działalności. Sektor pierwszy to rynek - podmioty i cele prywatne; sektor drugi to rząd - podmioty i cele publiczne; sektor trzeci to właśnie społeczeństwo obywatelskie - gdzie podmioty są prywatne, a cele publiczne; sektor czwarty to korupcja - podmioty publiczne, a cele prywatne.”

Według autora trudno wyobrazić sobie istnienie społeczeństwa obywatelskiego bez jego najistotniejszego punktu odniesienia, czyli państwa narodowego. Jest to najbardziej podstawowy warunek brzegowy demokracji i funkcjonującego w niej społeczeństwa obywatelskiego.

Teoretycznie można wyróżnić przynajmniej trzy rodzaje relacji między państwem a społeczeństwem obywatelskim:

1. Społeczeństwo obywatelskie jako przeciwstawienie państwa (ujawnia się zwłaszcza w oddolnym procesie demokratyzacji i odnosi się przede wszystkim do demokratyzacji Europy Środkowej i Wschodniej),

2. Społeczeństwo obywatelskie jako uzupełnienie państwa (obecny zwłaszcza w republikańskich, a niekiedy komunitarnych perspektywach teoretycznych, bądź ideologicznych, w których akcentuje się pożytki dla realizacji dobra wspólnego płynące z ograniczania się społeczeństwa obywatelskiego do tych dziedzin życia zbiorowego, w których państwo jest mniej kompetentne lub mniej efektywne),

3. Państwo jako uzupełnienie społeczeństwa obywatelskiego (bliski perspektywie liberalnej; formułowany o zasadę „minimum państwa” oraz zasadę pomocniczości państwa).

W ramach bytu państwowego wyróżnić można trzy warunki brzegowe, których spełnienie pozwala oczekiwać pojawienia się społeczeństwa obywatelskiego:

1. Istnienie przestrzeni publicznej pozwalającej na swobodną instytucjonalizację sił społecznych,

2. Istnienie komunikacji społecznej nie kontrolowanej przez państwo,

3. Istnienie rynku, na którym dokonywane są transakcje wymiany dóbr i usług, wraz z ochroną prywatnej własności.

Społeczeństwo obywatelskie usytuowane jest na poziomie pośrednim, a jedną z jego podstawowych funkcji jest MEDIACJA pomiędzy poziomem państwa a żywiołem gospodarstw domowych. W ramach funkcji mediacyjnej spełnia szereg funkcji szczegółowych, między innymi:

1. Artykulacyjną (polega na agregowaniu rozproszonych na poziomie mikrostrukturalnym dążeń, celów, interesów, potrzeb i wartości w większe całości i reprezentowaniu ich zarówno wobec państwa, jak i opinii publicznej),

2. Integracyjną (polega na skupianiu wokół zagregowanych i upublicznionych celów, interesów, dążeń i wartości zwolenników oraz mobilizowanie ich poparcia dla organizacji czy też uczestnictwa w zorganizowanych formach zbiorowego działania w sferze publicznej),

3. Edukacyjna (polega na wykształceniu wśród swoich członków postaw i cnót obywatelskich, internalizowaniu demokratycznych reguł gry oraz uwrażliwiają opinię publiczną na kwestie, które w innym przypadku mogłyby nie być obecne w tym dyskursie).

Owe funkcje są spełniane przez poszczególne, zorganizowane struktury, działające w jego obrębie. Ponieważ społeczeństwo obywatelskie jest, używając sformułowania WALZERA strukturą struktur.

4. Usługową/samopomocową - stanowiącą główny cel działalności i rację istnienia wielu pozarządowych organizacji cywilnych; świadczenie oddolnie organizowanych usług społecznych, których rodzaj i sposób świadczenia wykracza poza ograniczenia, którym podlegają instytucje komercyjne czy administracja publiczna (S. Nałęcz)

Specyfika społeczeństwa obywatelskiego w Europie Środkowej i Wschodniej

Społeczeństwo obywatelskie w Europie Środkowej i Wschodniej powstawało w opozycji do komunistycznego państwa, a zarazem - przynajmniej w początkowej fazie powstawania - zawierało bardzo silny składnik etyczny.

Antypolityka - postawa będąca oryginalnym wynalazkiem wschodnioeuropejskiej myśli politycznej; normatywna postawa legitymizująca cywilne nieposłuszeństwo dysydentów wschodnioeuropejskich, zasadniczym terenem walki to, jak powinni zachowywać się ludzie, którzy podlegają komunistycznej Władzy i na razie nie są w stanie tego zmienić.

V. Havel (spopularyzował pojęcie) - „antypolityczna polityka” - oznacza politykę, której nie redukuje się do technologii władzy i manipulacji, ani do zdobycia panowania nad innymi ludźmi, ale która jest jednym ze sposobów poszukiwania i osiągania sensownych celów życiowych, a ponadto służy owym poszukiwaniom i chroni je.

„etyczne społeczeństwo obywatelskie” - jedno z najbardziej skutecznych i innowacyjnych wynalazków polskiej opozycji i w konsekwencji polskiej drogi ku demokracji - intelektualiści.

EATPY tworzenia się społeczeństwa obywatelskiego w Polsce:

1. Moralny sprzeciw wobec systemu, a ściślej sprzeciw wobec łamania tych reguł przez system komunistyczny, które sam ustanowił, ograniczony do wąskich elit. Na tym gruncie pojawił się rewizjonizm, czy tez poszukiwanie formuły „socjalizmu z ludzką twarzą”. Rewizjonizm doprowadził w październiku 1956 roku do definitywnego zakończenia okresu stalinowskiego.

2. W 1968 roku rebelia inteligencji i studentów, a w 1970 roku robotników Wybrzeża doprowadziły do pałacowego przewrotu na szczytach władzy komunistycznej i pewnej liberalizacji reguł. Kolejna rebelia robotników 1 1976 roku przyczyniła się do powstania jawnych grup dysydenckich z Komitetem Obrony Robotników na czele, które stanowiły zalążek późniejszych ruchów obywatelskich

3. Podstawowy impuls rozwojowi społeczeństwa obywatelskiego w bloku sowieckim dała pierwsza wizyta Jana Pawła II w Polsce w 1979 roku. Pomijając religijne aspekty, wizyta ta naruszyła dwa filary systemu komunistycznego:

• izolację społeczną,

• kontrolę komunistycznego państwa nad dyskursem publicznym,

Dodatkowo stała się istotnym doświadczeniem w oddolnej samoorganizacji społecznej. Wizyta była ogromnym przedsięwzięciem organizacyjnym, który z dobrym rezultatem dokonane było siłami dziesiątek tysięcy wolontariuszy; zasób, który potem został wykorzystany przez elity i masy do stworzenia Solidarności

4. rozpoczęła się początkowa faza przejścia do demokracji, która trwała 10 lat. W tej fazie pojawiło się protospołeczeństwo obywatelskie, które stało się:

• obszarem masowej edukacji demokratycznej i obywatelskiej

• przestrzenią, w której dominowały relacje horyzontalne, a komunikacja społeczna nie była już krępowana cenzurą prewencyjną, radykalnie wzbogaciła dyskurs publiczny o wartości wcześniej w nim nieobecne i przekroczyła bariery klasowe.

5. Świadectwa ewolucji postaw dały się zaobserwować w czasie strajków w sierpniu 1980 roku, z których wyłoniła się Solidarność. Akcentowano problem godności, który został określony w socjologii, jako odzyskiwanie poczucia podmiotowości.

6. Po wprowadzeniu stanu wojennego 13 grudnia 1981 roku nastąpiła znamienna ewolucja w koncepcjach społeczeństwa obywatelskiego: od modelu etycznego do społeczeństwa paralelnego. Koncepcja „społeczeństwa paralelnego” była utopijna, ale żywe było doświadczenie odzyskanej podmiotowości społecznej oraz etyczny model społeczeństwa obywatelskiego.

7. Nastanie ery Gorbaczowa - droga do Okrągłego Stołu zostaje otwarta.

8. Kiedy po 1989 roku komuniści utracili władzę mieliśmy do czynienia z uruchomieniem trzech procesów, niezmiernie istotnych dla kształtu społeczeństwa obywatelskiego:

• pluralizacja ruchu protestu, czyli ówczesnej Solidarności,

• częściowa demobilizacja członków ruchu,

• zapoczątkowanie procesu instytucjonalizacji rozmaitych sił społecznych i inicjatyw obywatelskich na poziomie pośrednim.

9. Rozpad Solidarności otwarciem drogi do pluralizacji społeczeństwa obywatelskiego definiującego swoją tożsamość nie w odniesieniu do dawnego systemu, ale w realizacji celów ideowych lub interesów grupowych, do których dążenie stało się możliwe w nowej rzeczywistości społecznej i politycznej.

Spór o społeczeństwo obywatelskie: perspektywa liberalna i republikańska.

Spór między liberalizmem a republikanizmem w sprawie społeczeństwa obywatelskiego i usytuowania w nim jednostki ludzkiej jest nierozstrzygnięty i chyba nierozstrzygalny.

Odmienność dotyczy:

• Założeń ontologicznych statusu takich bytów, jak jednostka i wspólnota - dla liberalizmu punktem wyjścia autonomiczna jednostka ludzka; dla republikanizmu koncepcja obywatelstwa zakłada ujęcie społeczeństwa jako zmierzającej do wspólnego dobra moralnej wspólnoty, której ontologiczny status jest pierwotny w stosunku do poszczególnych członków.

• Założeń epistemologicznych: dla liberalizmu prawa jednostki mają charakter uniwersalny i są niezbywalne; dla komunitarystów koncepcja jednostki ludzkiej jest abstrakcyjną konstrukcją, która nie ma odpowiednika w rzeczywistości.

• Wedle koncepcji liberalnej obywatele tworzą społeczeństwo i muszą być wyposażeni w odpowiedni kapitał społeczny i pewne minimum kultury cywilnej; wedle koncepcji komunitarnych społeczeństwo „stwarza” obywateli.

Społeczeństwo obywatelskie a wspólnota narodowa.

Szacki - „społeczeństwo obywatelskie i naród to dwie różne, nierzadko konkurencyjne rodzaje `wspólnot wyobrażonych', z jakimi Europa ma do czynienia w ciągu ostatnich kilku stuleci.”

Wspólnota narodowa charakteryzuje się kilku cechami pozwalającymi ja odróżnić od innych zbiorowości (A. Smith):

• zbiorowa nazwa własna,

• mit wspólnych przodków,

• wspólna pamięć historyczna,

• jeden lub więcej odróżniających elementów wspólnej kultury,

• związanie ze specyficzną ojczyzną,

• poczucie solidarności występujące w istotnych segmentach populacji.

Wspólnota narodowa tworzona w oparciu o inne kryteria niż wspólnota obywatelska.

Nowak - „próżnia socjologiczna” - bardzo silny wskaźnik ułomnego społeczeństwa obywatelskiego lub wręcz braku autonomicznego społeczeństwa obywatelskiego an skutek zawłaszczenia sfery pośredniej przez niedemokratyczne państwo.

Społeczeństwo obywatelskie a społeczeństwo polityczne.

Społeczeństwo obywatelskie zawiera w sobie składnik apolitycznej działalności publicznej, podczas gdy społeczeństwo polityczne składa się z obywateli aktywnych politycznie właśnie.

Społeczeństwo polityczne składa się z indywidualnych obywateli i stowarzyszeń obywateli zaangażowanych w zdobywanie pozycji w strukturach władzy różnych szczebli.

Społeczeństwo obywatelskie obejmuje organizacje nie dążące do udziału w strukturach władzy oraz ludzi w apolitycznych rolach obywatelskich. Wywieranie wpływu na władzę jest ważnym polem aktywności społeczeństwa obywatelskiego, zaś najważniejszym samoorganizowanie się obywateli w celu pośredniczenia między żywiołem gospodarstw domowych a poziomem makrospołecznym w całym bogactwie aktywności publicznych, których jedynie częścią jest wpływanie na politykę.

Między wspólnotą a stowarzyszeniem.

Społeczeństwo obywatelskie nie jest ani wspólnotą, ani też stowarzyszeniem. Jest całością, na którą składają się zarówno wspólnoty, jak i stowarzyszenia. Jest to więc zbiorowość wyższego rzędu, którą można by scharakteryzować jako „wspólnotę stowarzyszeń”, jak również jako „stowarzyszenie wspólnot”.

1

---