Patologia społeczna
11.03.2007 r.
Zagadnienia patologii społecznej - Adam Podgóreckiego
Warszawa 1976 PWN
DEZORGANIZACJA SPOLECZNA
Teoria opóźnienia kulturalnego, postulująca jako społeczeństwo zorganizowane takie, w którym kultura zmienia się równomiernie zgodnie z rozwojem naukowym i technologicznym.
Teoria upatrująca model społeczeństwa zorganizowanego w społeczności przedindustrialnej, cechującej się stabilnością, kontaktami osobistymi jej uczestników i wysokim stopniem więzi między nimi.
Życie społeczne jest według niego ograniczonym procesem, w który m oddziałują na siebie wzajemnie jednostki i instytucje będące reprezentantami społeczeństwa.
Sytuacja dezorganizacji społecznej ma miejsce wtedy, gdy instytucje przestają spełniać swoje podstawowe funkcje, tj. zaspokajanie potrzeb jednostek i jednocześnie ukierunkowanie i kontrolowanie ich zachowań. Taki stan rzeczy, który nazywa się formalizmem, jest typowy dla społeczeństw nowoczesnych, zurbanizowanych i zindustrializowanych.
3. Koncepcja dezorganizacji społecznej jako stanu konfliktu między wartościami społecznymi, np. Sąd, służba zdrowia.
Teoria reprezentowana przez R. Farisa w myśl, której dezorganizacja społeczna jest to zakłócenia interpersonalnych związków funkcjonalnych, w stopniu, w który uniemożliwia wykonywanie akceptowanych zadań grupy.
A oto charakterystyczne objawy stanu dezorganizacji:
dezintegracja ról pełnionych przez członków grupy;
niepewność roli, niejasność wpływająca na zakłócenie koordynacji w działaniu. Zupełna harmonia wymagana jest w sytuacjach krytycznych; na co dzień organizacji społeczna tolerancje pewien stopień niezgodności, nie zagrażający zakłóceniami podstawowych funkcji;
spadek jednostki i harmonii, rozumiany jako spadek znaczenia grup podstawowych - rodziny i sąsiedztwa, przy jednoczesnym wzroście kontaktów na tle specjalizacji zainteresowań;
rozbieżność ról pełnionych przez tych samych członków organizacji społecznej,
niewypełnienie funkcji;
formalizm występujący często w starych, ustabilizowanych, sztywnych instytucjach. Zawierają one często procedury, których pochodzenie, jeśli nawet nie zapomniane, straciło ważność dla obecnej generacji i które działają dzięki sile osobistych przyzwyczajeń lub surowości instytucjonalnej. Stosowanie formalistyczne procedur bywa często maskowane racjonalizacjami
zanikanie znaczenia elementów sakralnych
indywidualizacja zainteresowań i zadań. Nowoczesne społeczeństwo ocenia indywidualizm we wszystkich dziedzinach, począwszy od wglądu zewnętrznego aż do sfery pojęć moralnych - wyżej niż konformizm.
wzmożenie roszczeń do praw i wolności w stopniu naruszającego solidarność społeczną. Wraz z przełamaniem tradycji pojawiają się alternatywy i niezdefiniowane sytuacje w dziedzinie życia osobistego. Społeczność zezwala, aby każdy z jej członków żądał dla siebie jakichś praw w zakresie swobody poszukiwania, realizacji własnej drogi życiowej, szczęścia, celów życia, itp. Przy przekroczeniu pewnej granicy uprawnień naruszone zostają pewne zasady solidarności społecznej i pewne dobra społeczne. Skrajne i patologiczne przejawy korzystania z uprawnień znajdują wyraz w motywacji i usprawiedliwianiu zachowań przestępczych Dążenie do wolności osobistej pociąga za sobą potrzebę uwolnienia się od nadzoru i kontroli społecznej.
Wzrost zachowań hedonistycznych. W miarę wzrostu indywidualizmu i zmniejszenia się okazji do satysfakcji płynących z życia zbiorowego, coraz wyżej cenione są, zwłaszcza w społecznościach miejskich, przyjemności indywidualne, fizyczne.
Trudności semantyczne. Bariery językowe geograficzne, zawodowe, środowiskowe, grup wieku, wytwarzają konflikty, a nierzadko i wrogość.
Wzajemna nieufność na tle politycznym, ekonomicznym, rasowym, itp.
Zjawiska niepokoju i paniki objawiające się ucieczkami, włóczęgostwem, poszukiwaniem „ziemi obiecanej”, częstymi zmianami miejsca zamieszkania i pracy. Niepokojowi sprzyja brak informacji lub brak zaufania do informacji rozpowszechnianych.
Jednostka znajduje się pod wpływem rozmaitych elementów dezorganizacji społecznej zaczyna - według tej koncepcji - wykazywać cech heterogeniczności, indywidualizacji, dezintegracji i demoralizacji. Są one objawami dezorganizacji psychicznej personalnej. Jak do niej dochodzi?
Człowiek uczestniczący w homogenicznej grupie społecznej odczuwa satysfakcjonującą pewność wynikającą z silnej więzi grupowej, co redukuje potrzeby indywidualności. Na zakłócenia tego stanu wpływają czynniki mające swe źródło w dezorganizacji społecznej. I tak - zakłócenia jednostki kulturowej powoduje u jednostki objawy podobne do psychotycznych - poczucie, że różny się ona od owego otoczenia, że nie może być zrozumiana. Izolacja powoduje degenerację natury ludzkiej, przy czym izolacja w tłumie obcych może wywoływać równie dotkliwe uczucie samotności, jak zagubienia w dżungli. Niepewność statusu wynikająca zarówno z powierzchowności kryteriów przyznawania jednostce statusu przez grupę, jak i z trudności jednostki w jednoznacznym odbiorze informacji o własnym statusie.
M. Elliott i F. Merrill definiują dezorganizację społeczną dość niejasno - jako proces, w którym stosunki społeczne w grupach zostają rozbite. Organizacja i dezorganizacja - są to terminy względne, uzupełniające się, wyrażające da przeciwstawne aspekty tego samego funkcjonującego systemu.
W dynamicznym społeczeństwie - człowiek jest zdany na siebie. Występuje niezgodność między oczekiwaniami związanymi z rolą i zakresem, w jakim mogą one być spełnione. Powoduje to pojawienie się niezgodnych z prawem sposobów ich realizacji, a społeczeństwo, w którym znaczna liczba ludzi usiłuje osiągnąć cele nielegalnymi metodami, znajduje się w stanie dezorganizacji.
Następnym zjawiskiem charakteryzującym społeczeństwo dynamiczne jest stwarzanie ludziom konieczności zachowań odmiennych od tradycyjnych. Tu wyżej wspomniane autorki przytaczają stwierdzenie Parsonsa: gdy wiele osób napotyka niespodziewanie nowe dla nich sytuacje, wówczas społeczeństwo to staj się częściowo zdezorganizowane. Wówczas okazje się, że duża liczba pozycji społecznych jest - dla chętnych - do za jęcia. Może aspirować do nich wiele osób posiadających specjalnego przygotowania.
Istnieje szereg wartości społecznych o podstawowym znaczeniu dla organizacji społecznej, jak - życie człowieka, twórcze osiągnięcie, współpraca z nimi tpp. Stan konfliktu między tymi wartościami spadek ich znaczenia oznacza również dezorganizację społeczną.
Zdaniem Rubingtona i Weinberga - naczelną cechą definiującą dezorganizację społeczną we wszystkich ujęciach jest niepowodzenie oczekiwań. Najważniejsze formy tego niepowodzenia, to:
brak norm regulujących działanie,
konflikt kulturowy - gdy istnieją przynajmniej dwa przestawne układy reguł dyktujących działanie i każde zachowanie narusza normy któregoś z układów,
zakłócenia w systemie gratyfikacji - gdy reguły istnieją, lecz konformizm wobec nich nie powoduje otrzymywania oczekiwanych nagród lub nawet przynosi kary.
Ogólnie można powiedzieć, że przyczyny tych wszystkich sytuacji wiążą się z podstawowymi procesami zmiany społecznej. Nasilanie tych procesów może powodować rozstrajanie, rozkoordynowanie poszczególnych elementów systemu. Skutki tej sytuacji dla ludzi, to strony wywołujące dezorganizację osobowości wyrażoną chorobami psychicznymi, alkoholizmem itp. objawami, a skutki dla systemu to reorganizacja, trwały stan dezorganizacji lub niepowodzenia.
M. Clinard poddał krytyce wszystkie koncepcje dezorganizacji społecznej, zarzucając im przede wszystkim przyjmowanie utopijnego założenia istnienia idealnego stanu ładu społecznego.
DEWIACJA
Ten kierunek bierze swój początek w teorii anomii stworzonej przez Durkheima, a rozwiniętej przez Merona. Według Durkheima anomia określa stan społeczeństwa, w którym rózne funkcje nie są wzajemnie do siebie przystosowane. Koncepcja ta w pierwotnym ujęciu, w pracy De la division du travail social, od nosiła się do społecznego podziału pracy i oznaczała zakłócenie regulacji między poszczególnymi funkcjami (bądź organami), w wyniku czego podział pracy nie produkuje solidarności społecznej. W późniejszym pracach Durkheima anomia oznacza stan braku norm, który jest właściwością całej struktury społeczno-kulturalnej.
Anomia jest zjawiskiem występującym okresowo w nowoczesnych społeczeństwach; jest ona nieuchronna w przechodzeniu od społecznej solidarności mechanicznej, typu wiejskiego - do solidarności organicznej, charakteryzującej społeczność miejską.
Elementy tej struktury:
kulturowo określone cele uporządkowane według prawnej hierarchii wartości, składające się na schemat układu aspiracji oraz
zinstytucjonalizowane środki do osiągnięcia tych celów - określające, regulujące i kontrolujące ich realizację, występujące w postaci norm.
Naciski kulturowe wywierane na pewne cele zmieniają się niezależnie od stopnia nacisku na środki do ich osiągania. Zachowania dewiacyjne mogą być rozpatrywane jako symptomy rozprzężenia między kulturowo określonymi aspiracjami a społecznie wytyczonymi drogami realizacji.
Dewiacje - w rozumieniu tej teorii są to indywidualne sposoby przystosowania się (rozumianego jako reakcja na warunki społeczne), sklasyfikowane na podstawie akceptacji lub odrzucenia dwu wymienionych kluczowych elementów struktury społecznej.
Typy przystosowania wg. Patologii społecznej:
konformizm - jest to warunek stabilności, ciągłości społeczeństwa. Jest to najpowszechniejszy typ przystosowania.
Typy 2-3 będące dewiacjami, są symptomami anomii, rozumianej kjako sytuacja względnego braku norm.
innowacja - typ dewiacji polegający na odrzuceniu uznanych środków przy akceptacji celów, do których środki te prowadzą. Jest to potężny czynnik rozwoju społecznego, zwłaszcza w dziedzinie ekonomicznej, jednocześnie źródło przestępczości, szczególnie w kulturach, gdzie sukces finansowy jest umieszczony wysoko w hierarchii akceptowanych celów.
rytualizm - odrzucenie lub dewaluacja uznanych celów i skierowanie aktywności na cele, które mogą lepiej zaspokoić aspiracje, przy jednoczesnym uporczywym trwaniu przy akceptowanych normach, choć w tej sytuacji tracą one swoją przydatność.
wycofanie - oznacza odrzucenie zarówno kulturowo określonych celów, jak i zinstytucjonalizowanych środków do ich osiągania. Najrzadziej spotykany typ przystosowania wyobcowujący jednostki ze społeczeństwa (włóczędzy, alkoholicy, psychotycy itp.)
bunt - odrzucenie istniejącej struktury społecznej pzy dążeniu do stworzenia nowej, w której mierniki sukcesu byłoby wyraźnie zmodyfikowane.
Rozwinięcie i uzupełnienie zarysowanej tu koncepcji dewiacji można znaleźć w innej pracy tego autora. Zachowania dzieli on na dwa rodzaje wyróżnia ze względu na strukturę zachowania i jego konsekwencje dla systemu społecznego. Są to - nonkonformizm i aberacje. A oto główne między nimi różnice:
nonkonformista kwestionuje uprawnienia odrzucanych norm lub ich stosowalność do pewnych rodzajów sytuacji: „aberant” natomiast uznaje naruszone normy (ich moc obowiązywania), bo tak mu jest wygodnie lu korzystnie.
nonkonformista próbuje w praktyce zmienić kwestionowane normy na takie, które mają mocną podstawę normalną.
4