1. TEORIA: Behawioralno-genetyczna TT Bussa i Plomina

1. DEFINICJA TEMPERAMENTU:

Temperament to obecne od dzieciństwa cechy osobowości. Aby cecha została uznana za temperamentalną musi się ujawnić w ciągu pierwszych 2 lat życia i być uwarunkowana genetycznie.

2. PODSTAWOWE CZYNNIKI (+SPOSÓB ICH ROZUMIENIA):

• Emocjonalność - skłonność do łatwego reagowania silnym pobudzeniem, czego przejawem jest niezadowolenie (emocja pierwotna), które w późniejszym rozwoju różnicuje się na strach i złość. Koncentracja na emocjach negatywnych, z pominięciem pozytywnych, gdyż te drugie cechują się zbyt niskim poziomem aktywacji

• Aktywność - suma wydatkowanej energii (przejawia się w każdym zachowaniu). Składa się z dwóch czynników: wigoru i tempa (najczęściej pozytywnie skorelowane). Cecha nadrzędna wobec pozostałych (stylistyczna).

• Towarzyskość - dążenie do kontaktu z ludźmi, którego źródłem są pozytywne wzmocnienia płynące z interakcji społecznych (obecność innych ludzi, wspólna aktywność, zainteresowanie ze strony innych, wzajemne reagowanie na siebie, inicjowanie kontaktów społecznych). Wraz ze wzrostem towarzyskości rośnie wrażliwość na wzmocnienia społeczne - silniejsze reakcje pozytywne na obecność wzmocnień i silniejsze negatywne przy ich braku.

3. WARTOŚĆ DODANA TEORII:

• Temperament stanowi fundament, na którym rozwija się osobowość

• We wczesnym dzieciństwie całą sferę osobowości wypełnia temperament, dopiero później, pod wpływem środowiska („doświadczenia życiowego”) tworzą się wewnętrzne struktury poznawcze i osobowościowe

• Temperament może być rozumiany jako termin zbiorczy lub jako cecha temperamentalna (w takim ujęciu każdy ma 3 temperamenty)

• Zwrócenie uwagi na regulacyjną rolę temperamentu, dopasowanie temperamentu do otoczenia społecznego (emocjonalność matki może nasilać emocjonalność dziecka) oraz interakcję ze środowiskiem (tylko temperamenty skrajne oddziałują na środowisko)

4. PODŁOŻE BIOLOGICZNE:

• Wysokie wskaźniki odziedziczalności dla wszystkich cech, ale tylko w obrębie par MZ

• Brak korelacji u DZ tłumaczony naciskiem środowiska na odmienne traktowanie bliźniąt (efekt kontrastu)

• Aktywacja behawioralna (?) podłożem aktywności

• Dominacja współczulnej części układu nerwowego - wysoka emocjonalność (aktywacja autonomiczna)

• Brak biologicznych korelatów towarzyskości

5. SPOSÓB POMIARU:

• Dwa główne kwestionariusze: EAS-TS (dla dzieci powyżej 6 r.ż) i EAS-TSC (dla dzieci od 1 do 6 r.ż)

• EAS-TS: samoopisowy (5-punktowa skala ocen); 5 skal po 4 pytania: skala Niezadowolenia, Strachu i Złości (do badania emocjonalności) oraz skala Aktywności i skala Towarzyskości

• EAS-TSC: ocena dokonywana przez rodziców (5-punktowa skala); 4 skale po 5 pytań: Emocjonalność (tylko niezadowolenie), Aktywność, Nieśmiałość i Towarzyskość

6. GŁÓWNE WADY TEORII:

• Brak potwierdzenia empirycznego dla wysokiej aktywowalności tylko emocji negatywnych

• Słabo udokumentowana dziedziczność (zarzut do par DZ)

2. TEORIA: Rozwojowy model temperamentu Rothbart i Derryberry

1. DEFINICJA TEMPERAMENTU:

Temperament to konstytucjonalnie uwarunkowane różnice indywidualne w reaktywności i samoregulacji. Konstytucjonalność=wyposażenie biologiczne, podlegające wpływowi dziedziczenia, dojrzewania i doświadczenia.

2. PODSTAWOWE CZYNNIKI (+SPOSÓB ICH ROZUMIENIA):

• Reaktywność - pobudliwość fizjologiczna i behawioralna (4 formy: somatyczna, autonomiczna, neurohormonalna, poznawcza). Wskaźniki r.: próg wrażliwości, czas latencji, siła, amplituda, czas powrotu do stanu wyjściowego. Rozumiana może być dwojako: jako aktywowalność (pierwotne rozumienie), ale również jako stan będący wynikiem siły bodźca - pozytywne lub negatywne odczucia (reaktywność pozytywna - stymulacja niewielka lub umiarkowana; reaktywność negatywna - stymulacja silna). Reaktywność jako cecha wpływa na reaktywność jako stan (im wyższa reaktywność tym słabsza stymulacja prowadzi do reaktywności negatywnej).

• Samoregulacja - procesy modyfikujące reaktywność, np. uwaga, dążenie, unikanie, atak, powstrzymywanie się od reakcji, samouspokajanie. Cecha ta określa łatwość z jaką uruchamiane są procesy samoregulacyjne. W miarę rozwoju samoregulacja wywiera coraz większy wpływ na reaktywność i podlega w coraz większym stopniu wytężonej kontroli (effortful control). Pojawiają się też jakościowe zmiany w mechanizmach kontroli zachowania.

3. WARTOŚĆ DODANA TEORII:

• Temperament kształtuje się w trakcie rozwoju

• Temperament zmienia się w miarę rozwoju układu nerwowego!

• Podkreślanie istotności rozwoju hamulcowych mechanizmów kontroli zachowania

• Uwzględnienie pojęcia wytężonej kontroli

4. PODŁOŻE BIOLOGICZNE:

• U małych dzieci istotne są zmiany pobudzenia podkorowego, pochodzącego z projekcji pnia mózgu (w szczególności istotne są noradrenalina, dopamina i serotonina)

• Lepsza kontrola hamowania wiąże się z dojrzewaniem układu limbicznego i kory mózgowej

• Rozwój procesów samoregulacyjnych związany jest z dojrzewaniem przodomózgowia

• Wariancja wszystkich cech może być tłumaczona czynnikami genetycznymi

5. SPOSÓB POMIARU:

• 2 kwestionariusze: IBQ (dla dzieci od 3 do 12 m-cy) - składający się z 6 skal oraz CBQ (dla dzieci od 3 do 8 lat) - składający się z 15 skal

• Oba wypełniane przez rodziców

• Na podstawie CBQ udało się wyodrębnić 3 czynniki: surgencję, negatywny afekt i wytężoną kontrolę

6. GŁÓWNE WADY TEORII:

• Brak dokładnej operacjonalizacji pojęć

• Rozmyte pojęcie reaktywności

• Wytężona kontrola to raczej aspekt osobowości niż temperamentu

3. TEORIA: Emocjonalna teoria temperamentu Goldsmitha i Camposa

1. DEFINICJA TEMPERAMENTU:

Temperament to w aspekcie treściowym różnice indywidualne w emocjach pierwotnych (obrzydzeniu, niezadowoleniu, strachu, złości, smutku, przyjemności, radości, zaskoczeniu i zaciekawieniu). W aspekcie strukturalnym temperament to względnie stałe parametry czasowe i energetyczne emocji, odnoszące się do ogólnego poziomu aktywacji (wymiary emocji, sposoby ekspresji wymiarów i parametry reakcji behawioralnych).

2. PODSTAWOWE CZYNNIKI (+SPOSÓB ICH ROZUMIENIA):

• Brak wyszczególnionych wymiarów

• Temperament jest definiowany tylko przez zachowanie

• Emocjonalność jest tu rozumiana jako różnice indywidualne w zakresie wszystkich emocji podstawowych

3. WARTOŚĆ DODANA TEORII:

• Biologiczność nie jest elementem definicyjnym temperamentu

• Pojęcie temperamentu ograniczone do samych emocji

• Temperament można rozważać tylko w odniesieniu do niemowląt, bo one regulują swoje relacje z otoczeniem tylko za pomocą emocji

4. PODŁOŻE BIOLOGICZNE:

• Z założenia nie poszukiwali podłoża biologicznego dla temperamentu

• Kilka badań nad odziedziczalnością - dobre wyniki dla niezadowolenia w odpowiedzi na ograniczenia i aktywności; reszta słabo

5. SPOSÓB POMIARU:

• Kwestionariusz TBAQ (dla dzieci od 16 do 36 m-cy) - uzupełnienie IBQ. 5 skal: Poziom aktywności, Przyjemność, Lęk społeczny, Skłonność do złości, Zainteresowanie/Wytrwałość

• Testy laboratoryjne LAB-TAB (dzieci 6-miesięczne i 2-letnie) - obserwacja zachowań dziecka w szeregu wystandaryzowanych sytuacji

6. GŁÓWNE WADY TEORII:

• Narzędzia diagnostyczne nie uwzględniają wszystkich emocji podstawowych

• Aktywność jako jedyna w kwestionariuszu odnosi się do aspektów strukturalnych temperamentu

• Zainteresowanie/wytrwałość trudno uznać za emocję

• Aktywacja to fizjologiczny składnik emocji, więc wbrew założeniom teoretycznym Goldsmith i Campos uwzględniają biologiczny wymiar temperamentu

4. TEORIA: Koncpecja temperamentu (nie)zahamowanego Kagana

1. DEFINICJA TEMPERAMENTU:

Temperament to uwarunkowane dziedzicznie profile funkcjonowania, wyraźne już we wczesnym dzieciństwie, które wraz z nabytymi doświadczeniami składają się na specyfikę jednostki.

2. PODSTAWOWE CZYNNIKI (+SPOSÓB ICH ROZUMIENIA)

• t. zahamowany - dziecko nieśmiałe, ostrożne, wycofujące się, wystraszone, nieśmiałe; 10%

• t. niezahamowany - dziecko odważne, kontaktowe, towarzyskie, spontaniczne; 25%

Podstawę wyróżnienia tego wymiaru stanowi reakcja na nowość! Dziecko zahamowane na nowe zdarzenia i bodźce reaguje negatywnie, podczas gdy niezahamowane pozytywnie.

3. WARTOŚĆ DODANA TEORII

• Dobrze opracowana strona biologiczna teorii, sporo badań nad fizjologicznymi korelatami;

• Podkreślenie stałości cech temperamentu przy jednoczesnym uwzględnianiu możliwości ich „łagodzenia” przez oddziaływania środowiskowe;

• Podkreślanie roli dopasowania między środowiskiem a temperamentem;

4. PODŁOŻE BIOLOGICZNE

• Rola reaktywności układu limbicznego, gruczołów dokrewnych, części sympatycznej AUN -> temperament zahamowany jest skutkiem niskiego progu reaktywności tych układów;

• Wpływ czynnika genetycznego (podobieństwo bliźniąt MZ);

5. SPOSÓB POMIARU

• Obserwacje

• Testy laboratoryjne (np. rozłąka z matką, reakcja na obcą osobę, nową zabawkę)

• Wskaźniki psychofizjologiczne

• Wywiad z matką (jako uzupełnienie)

6. WADY TEORII

• Niewiele danych odnoszących się do funkcjonalnego aspektu dwóch typów temperamentu;

• Brak odmiennych dla dwóch typów mechanizmów fizjologicznych (kontinuum = emocjonalność?);

• Myląca nomenklatura - dzieci zahamowane wcale nie hamują zachowania; związki z lękiem i wycofywaniem się, więc bliskie emocjonalności

---