Filozofia jest nauką humanistyczną, która zajmuje się bardzo szerokim zakresem badań. Jej zainteresowania obejmują całokształt myśli ludzkiej dotyczącej szczególnie poglądów na świat. W związku z tym bardzo obszerny jest również przedmiot filozofii. Obejmuje on sprawy dotyczące świata materialnego, a także rzeczywistości transcendentnej. Filozofia stara się dać odpowiedź na najbardziej trudne pytania dotyczące sensu ludzkiego życia, celu życia, a także śmierci i przemijania człowieka. Przeciętny człowiek ogranicza się najczęściej w swoim postępowaniu do wypełniania codziennych obowiązków, pracy zawodowej itp. Natomiast filozof stara się znaleźć głębsze uzasadnienie dla ludzkiej egzystencji. Próbuje odpowiedzieć na pytania: " po co człowiek żyje?, dlaczego musi cierpieć, pracować?, oraz jaki czeka go los po śmierci?". Są to pytania natury egzystencjalnej gdyż odpowiedzią na nie może być motywacją bardzo ważną dla godnego i szlachetnego życia. W historii myśli ludzkiej można wyróżnić zasadniczo dwie główne koncepcje dotyczące rozumienia istniejącej rzeczywistości: Pierwsza z nich to koncepcja materialistyczna według której nie istnieje nic poza materią. Teoria ta odrzuca zdecydowanie istnienie rzeczywistości transcendentalnej czyli nadprzyrodzonej. Materialiści przyjmują, że materia potrafi w wyniku ewolucji udoskonalać, przetwarzać aby w ten sposób osiągnąć wyższy stopień rozwoju. Ich zdaniem nawet ludzki rozum i proces myślenia jest tylko wytworem samej materii, która ewoluowała do bardzo wysokiego stopnia rozwoju. W koncepcji materialistycznej nie ma miejsca na rzeczywistość nadprzyrodzoną taką jak dusza ludzka czy Bóg. Filozofowie tej opcji uważają, że potrzeby duchowe człowieka takie jak relacja do istoty najwyższych są wytworem człowieka. Według nich rzeczywistość duchowa nie istnieje. Druga najbardziej znana koncepcja filozoficzna nazywana najczęściej idealizmem. Filozofowie prezentujący ten pogląd są przekonani, że oprócz świata materialnego istnieje rzeczywistość nadprzyrodzona, którą przenika i uzupełnia świat materialny. Dlatego też według nich należy przyjąć istnienie Boga i duszy nieśmiertelnej. Przedstawione poglądy są oczywiście skrajnie przeciwstawne co oznacza iż nie da się ich ze sobą pogodzić. Co prawda niektórzy myśliciele starali się odnaleźć płaszczyznę porozumienia i kompromisu ale zasadniczo koncepcje te pozostały niezmienne. Filozofia stała stara się pomóc człowiekowi wytłumaczyć sprawy, które są dla niego bardzo ważne. Dlatego też często filozofia obala pewne stereotypy i przyzwyczajenia a poprzez pozytywne i krytyczne myślenia wzbudza w człowieku wątpliwości twórcze. Przykładem może być biblijny Hiob. W tamtym czasie istniało przekonanie, że Bóg nie może karać człowieka który jest dobry i sprawiedliwy, gdyż on na to nie zasługuje. Natomiast przykład Hioba wzbudził wiele dyskusji. Stało się tak dlatego, że ten człowiek dobry i sprawiedliwy został dotknięty strasznym nieszczęściem. Spotkała go utrata majątku, śmierć najbliższych, a także choroba. I wówczas potoczne przekonanie zostało obalone, gdyż cierpienie i nieszczęście dotknęło człowieka sprawiedliwego. Po ludzku sądząc nie można tego było w sposób racjonalny. Potrzebna była zatem refleksja filozoficzna. Filozofia pochodzi z j. Greckiego i oznacza umiłowanie mądrości. Dlatego też filozofami nazywano najczęściej mędrców i myślicieli. Starali się oni pomóc ludzkości zrozumieć najważniejsze problemy dotyczące ludzkiego życia i jego przemijania. Filozofię pod względem chronologicznym dzielimy na trzy najważniejsze okresy. I okres to filozofia starożytna od VI r p.n.e. do VI r n.e. II okres to filozofia średniowieczna do XIV wieku. III okres filozofia nowożytna, filozofia od XV wieku do czasów współczesnych. Ojczyzną filozofii była starożytna Grecja. Z tamtego czasu zachowało się bardzo wiele materiałów źródłowych, które pozwalają nam poznać poglądy pierwszych filozofów. Początkowo były one bardzo proste, natomiast z czasem rozbudowały się i przekształciły w złożone systemy filozoficzne.
Platon (ok. 437-347 p.n.e), filozof grecki. Zainteresowania filozoficzne zawdzięczał dziewięcioletniemu obcowaniu z Sokratesem. Po jego śmierci odbył liczne podróże. Przebywał w Megarze, Kyrene, w Egipcie i Azji Mniejszej, w Italii i na Sycylii. Podczas podróży poznał wiele poglądów, w tym doktryny orfickie i pitagorejskie o wędrówce duszy, o uwięzieniu duszy w ciele, o dążności do najwyższej idei dobra. W 389 p.n.e., po powrocie do Aten, w gaju poświęconym Akademosowi założył szkołę, którą kierował przez 42 lata. Była ona zorganizowana na wzór pitagorejski i miała zarówno charakter naukowy, jak i religijny.
Platon rozwinął naukę o:
1) ideach, o ich charakterze, relacjach pomiędzy ideami a rzeczami, o ich naturze,
2) duszy, jej funkcjach biologicznych, poznawczych, religijnych, o zależnościach między duszą i ciałem,
3) przyrodzie, o stwórcy demiurgu - boskim budowniczym świata, naturze i materii,
4) poznaniu (rozumowym i wrodzonym), stopniach i metodach poznania,
5) filozofii i jej charakterze, zadaniach i celach,
6) cnotach, czyli etykę, w tym: o istocie cnót i ich strukturze, o miłości, 7) państwie,
8) pięknie, sztuce, twórczości (czyli estetykę).
Platon ukształtował system filozoficzny, którego istotą było:
1) w ontologii: przekonanie, że istnieje byt idealny i że byt realny jest odeń zależny,
2) w psychologii: uznanie, że dusza istnieje niezależnie od ciała i że ciało jako byt niższy jest zależne od niej,
3) w teorii poznania: twierdzenie, że istnieje wiedza rozumowa, niedoświadczalna, wrodzona, i wiedza zmysłowa, niepewna i złudna, 4) w metodologii: przyjęcie metody dialektycznej i podporządkowanie jej metody empirycznej,
5) w etyce: uznanie, że właściwym celem człowieka są dobra idealne i że dobra realne powinny być traktowane jako środki do niego wiodące.
Platon był finalistą w pojmowaniu przyrody. Pionierem logiki, teorii państwa i prawa. W założonej przez niego szkole rozwijały się: filozofia, matematyka, astronomia, logika, medycyna.
Została zamknięta przez cesarza Justyniana w 529 n.e.
Do najważniejszych pism w dorobku Platona należą:
Obrona Sokratesa, Laches, Charmides, Eutyfron, Protagoras, Gorgiasz, Menon, Fajdros, Fedon, Uczta, Teajtet, Państwo, Parmenides, Sofista, Fileb, Timajos, Prawa.
Grotius Hugo, De Groot, Grocjusz (1583-1645), holenderski uczony, prawnik i filozof, dyplomata. W 1602 urzędowy historiograf Niderlandów. Po klęsce Jana Oldenbarneveldta uwięziony, a następnie w 1619 skazany na dożywotnie więzienie. W 1621 uciekł z więzienia i udał się do Antwerpii, a potem do Paryża. Tam był przez 10 lat doradcą dworu francuskiego. W 1625 w Paryżu wydał swoje główne dzieło Trzy księgi o prawie wojny i pokoju.
Po raz pierwszy przedstawił kompletny system prawa międzynarodowego, jako niezależnej dziedziny prawa, stąd zwany ojcem prawa narodów. Jego podział prawa międzynarodowego na prawo pokoju i prawo wojny był powszechnie stosowany aż do początków XX w.
Źródłem prawa międzynarodowego uznał zwyczaj i praktykę, wypływające z prawa natury oraz umowy. Oparł prawo międzynarodowe na zasadach humanizmu i racjonalizmu, postulował humanitarne traktowanie przeciwnika, jeńców, przestrzeganie umów międzynarodowych, nierozpoczynanie wojen napastniczych. Zalecał pokojowe dochodzenie swoich praw, a za dopuszczalne uznawał tylko wojny (prowadzone w sposób humanitarny) mające na celu obronę lub urzeczywistnienie słusznego prawa. Postulował m.in. prawo wolnego korzystania z mórz wszystkim państwom, humanitarne traktowanie jeńców wojennych, kobiet i dzieci, przestrzeganie umów międzynarodowych, zalecał pokojowe dochodzenie swych praw, a za uzasadnione i sprawiedliwe uznawał tylko wojny mające na celu obronę zagrożonych praw natury. Jednocześnie godził się z istnieniem niewolnictwa.
Grotius uważany jest za jednego z twórców prawa natury, wiele jego koncepcji z dziedziny uregulowania stosunków między narodami nie straciło aktualności do czasów współczesnych. Wśród fundamentalnych zasad prawa natury Grotius wymienia: 1. poszanowanie cudzej własności; 2. dotrzymywanie przyjętych zobowiązań; 3. odszkodowanie za wyrządzoną szkodę; 4. karę za popełnione przestępstwa.
Hasło opracowano na podstawie “Słownika Encyklopedycznego Edukacja Obywatelska” Wydawnictwa Europa. Autorzy: Roman Smolski, Marek Smolski, Elżbieta Helena Stadtmüller. ISBN 83-85336-31-1. Rok wydania 1999.
Locke John (1632-1704), filozof angielski, czołowy przedstawiciel empiryzmu genetycznego. Pionier liberalizmu. Zaproponował zastąpienie metafizycznego programu filozofii przez epistemologiczny. Za podstawowe zadanie filozofii uznał badanie poznania, jego pochodzenia, pewności i zakresu.
Przesuwając przedmiot filozofii z problematyki bytu (ontologii) na teorię poznania, określając nowe zadania filozofii, określił jej metodę, która powinna być:
1) psychologiczna, badająca nie stosunek pojęć do poznanych przedmiotów, lecz same pojęcia w takiej postaci, w jakiej znajdują się w umyśle ludzkim.
2) genetyczna, określająca naturę pojęć na podstawie ich pochodzenia.
3) analityczna, zakładająca, że dla zrozumienia pojęć wystarczy odnaleźć ich proste składniki.
Przyjął, że wiedza pochodzi wyłącznie z doświadczenia. Nie ma bowiem idei wrodzonych, a umysł jest niezapisaną tablicą (tabula rasa) i zostaje zapisany dopiero przez doświadczenie. Twierdził też, że nie ma nic w umyśle, czego nie było wcześniej w zamyśle (Nihil est in intellectu, quin prius fuerit in sensu).
Doświadczenie wg Locke'go nabywamy na dwóch drogach: 1) doświadczając rzeczy zewnętrznych (postrzeżenia) i 2) doświadczając samych siebie (refleksje).
Powracając do platonowskiego pojęcia idei twierdził, że znamy tylko idee, a nie rzeczy.
Głównym dziełem filozoficznym Locke'go są: Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego (1690), a także wydane pośmiertnie: The Conduct of the Understanding (1706). Punktem wyjścia dla nowoczesnego liberalizmu stała się Epistola de tolerantia (1689), uzupełniona potem przez trzy dalsze listy o tolerancji.
W dziedzinie filozofii społecznej ważną rolę odegrały: Two Treatises of Government (1690). W zakresie pedagogiki: Myśli o wychowaniu (1693). W filozofii religii: The Reasonableness of Christianity... (1695).
W swoich poglądach ekonomicznych opowiadał się za wolnością gospodarczą. Twórca dość prymitywnej teorii ilościowej pieniądza.
Do bardziej znanych jego prac należą: Some Considerations on the Consequences of the Lowering Interest (1691), Further Considerations Concerning Raising the Value Relating to Money (1695);
Prawo natury, w naukach społecznych reguły zachowania lub oceniania, wynikające z natury (istoty) danego zjawiska, zgodnie z którymi należy kształtować instytucje ekonomiczne, społeczne, polityczne i prawne. Również określenie tzw. doktryn prawa natury (poglądów uznających fakt obowiązywania prawa natury).
Pojęcie prawa natury istnieje od starożytności. W XVII i XVIII w. uzyskało duże znaczenie w filozofii oświecenia, samo prawo natury zostało uznane za źródło moralności i prawa, niezależne od religii (jako będące wynikiem natury i rozumu człowieka).
Obecnie doktryny prawa natury występują w postaci doktryn katolickich i protestanckich oraz w różnych nurtach naturalistycznych. Prawo natury odgrywa znaczną rolę w prawie angielskim i amerykańskim. Wywodzi się z niego Deklaracja praw człowieka, uchwalona 1948 przez Zgromadzenie Ogólne ONZ.
Prawo natury jest ponadto w naukach przyrodniczych synonimem prawa przyrody lub określeniem samych praw naukowych (prawa nauki).
Sofiści, powstała w V w. p.n.e. w Atenach szkoła filozoficzna, której głównymi reprezentantami byli: Protagoras rozwijający teorię filozoficzną bytu i poznania oraz Gorgiasz proponujący nową koncepcję estetyczną.
Przedmiotem zainteresowania sofistów było nie tyle określenie natury świata, ile antropologia, w której przyjęto stanowisko relatywistyczne. Polegało ono na przekonaniu, że każdy człowiek żyje w odmiennym świecie (relatywizm kosmologiczny), co wynikać miało z tego, iż poszczególne jednostki odbierają inne wrażenia, a tylko one stanowiły dla sofistów rzetelne źródło poznania (sensualizm).
Stanowisko takie znalazło wyraz w stwierdzeniu Protagorasa: "człowiek jest miarą wszechrzeczy", i w przyjęciu relatywnej koncepcji prawdy. W konsekwencji sofiści dopuścili istnienie wielu różnych, sprzecznych ze sobą prawd, zmierzając ku agnostycyzmowi, czyli poglądowi negującemu w ogóle możliwości poznawcze człowieka.
Głównym przeciwnikiem filozoficznym sofistów był Sokrates. Przeciwstawiał się relatywnej koncepcji prawdy i krytykował sofistów za to, że nauczali filozofii za pieniądze i byli skłonni, gdy im zapłacono, udowodnić - także przed sądem - każdą rację.
Prawo, system norm prawnych, związanych genetycznie i funkcjonalnie z działalnością państwa, który dzieli się na poszczególne działy, m.in. prawo: karne, cywilne, administracyjne, rodzinne, pracy, finansowe, procesowe cywilnei karne. Działy te wchodzą w skład szerszych zespołów: prawa publicznego i prawa prywatnego (podział ten istniał już w prawie rzymskim).
Ze względu na sposób tworzenia prawa wyodrębnia się systemy prawa ustawowego (państwa kontynentu europejskiego) i prawa zwyczajowego (Wielka Brytania, USA).
Nie wszystkie doktryny prawne uznają związek państwa i prawa (uznaje go np. marksistowska teoria prawa oraz szkoła normatywistyczna). Doktryny prawa natury przyjmują, że prawo może istnieć bez organizacji państwowej i poza nią.
W nauce prawa wyróżnia się 3 główne nurty:
1) aksjologiczny, podkreślający znaczenie prawa słusznego i wartościowania prawa (np. myśl chrześcijańska od św. Augustyna do współczesności, doktryny prawa natury, fenomenologiczna teoria prawa);
2) formalistyczny, zajmujący się analizą pojęciową prawa pozytywnego (pozytywizm prawniczy), w którym wystąpiły w Europie tendencje: naturalistyczna i logiki konstrukcji prawnych;
3) realistyczny, ujmujący prawo jako fakt psychiczny lub społeczny (realizm prawniczy).