Przemiana

Przemiana - 1) Stanie się innym niż poprzednio, przekształcenie się jednej formy w inną, zmiana wyglądu zewnęt­rznego, charakteru; przeobrażenie się. 2) Przemiany ekonomiczne, gospodar­cze, ideologiczne, polityczne, duchowe, psychiczne, cywilizacyjne, kulturowe.

Biblia (ST) - 1) Wiara Hioba została poddana próbie, która polegała na tym, że Bóg odebrał mu majątek, dzieci i zesłał nań trąd. Z bogatego i szanowa­nego męża Hiob przemienił się w chore­go nędzarza siedzącego na gnoju. Mimo że wszystkie zewnętrzne „światowe" dobra zostały mu odebrane, jego ufność w sprawiedliwość boskich wyroków po­została niezachwiana. Dzięki jego stało­ści Pan nie tylko zwrócił mu całą majęt­ność; została ona także podwojona. 2) Żona Lota przemieniła się w słup soli, gdyż obejrzała się w stronę Sodomy i Gomory, skąd uchodziła wraz z mężem i córkami (por. W. Szymborska „Żona Lota", J. Łobodowski „Żona Lota").

Biblia (NT) - I) Podczas wesela w Ka­nie Galilejskiej Chrystus przemienia wodę w wino. 2) Syn marnotrawny przeżywa wewnętrzną przemianę, gdy jest w skrajnej nędzy (wypasa świnie). Z utracjusza i lekkoducha staje się czło­wiekiem myślącym i żałującym swych grzechów. Decyduje się wrócić do ojca. Patrz: ojciec, syn. 3) Szaweł prześlado­wał uczniów Chrystusa. W drodze do Damaszku (gdzie miał pojmać wielu wyznawców Chrystusa), ukazał mu się Jezus. Spowodowało to nawrócenie się Szawła. Odtąd głosił on, że Chrystus jest Mesjaszem i Synem Bożym. 4) Na górze dokonuje się cud przemienienia Pańs­kiego. Chrystus objawia się w maje­stacie, u jego boku stoją Eliasz i Moj­żesz, a z niebios odzywa się głos Boga: Ten jest Syn mój wybrany, tego słuchaj­cie.

Mitologia -1) Dzielny myśliwy Akteon w czasie łowów podpatrzył Artemidę w kąpieli, za co rozgniewana bogini zmieniła go w jelenia. Został wówczas rozszarpany przez własne psy. 2) Dafne czuła wstręt do mężczyzn i miłości, rozmiłowana tylko w łowach i lasach. Zakochany w niej Apollo gonił ją. Gdy już miał ją doścignąć, nimfa wybłagała u swego ojca ratunek i została przemie­niona w drzewo laurowe. 3) Demeter to grecka bogini płodności i rolnictwa. Gdy jej córka Persefona została porwana przez Hadesa do jego podziemnego kró­lestwa, zagniewana matka opuściła Olimp, przez co ziemia stała się bez­płodna. Przerażony tym Zeus zwrócił się do Hadesa o pomoc. Postanowiono, że dwie trzecie każdego roku Persefona będzie spędzać na ziemi z matką (to czas płodności ziemi). Gdy bogini traciła swą córkę, świat stawał się jałowy (to czas zimy). Mit ten tłumaczył zmienność pór roku. 4) Proteusz - bożek należący do bóstw morskich, który miał moc przeob­rażania się w różne postacie (pasterz fok Posejdona, demon egipski, lew, wąż, pantera) - por. J. Kochanowski „Do gór i lasów". 5) Arachne, zrozpaczona tym, że rozgniewana Atena zniszczyła jej tkaninę, powiesiła się. Wówczas bogini, czując wyrzuty sumienia, przywróciła jej życie i przemieniła dziewczynę w pa­jąka (stąd lęk przed pająkami to arach­nofobia). 6) Pogrążona w rozpaczy po stracie dzieci Niobe zamieniła się w ka­mień, z którego dalej płynęły łzy. Owidiusz „Metamorfozy" - Zbiór mi­tów, w których za sprawą bóstw za­chodzą przemiany bohaterów w zwie­rzęta, drzewa, kwiaty, strumienie, skały, ciała niebieskie, itp.

Baśnie - Motyw przemiany jest stałym elementem wykorzystywanym w baś­niach. Zmiana dokonuje się zwykle za pomocą zaklęć, magicznych przedmio­tów i działań, np. w bajce „Piękność i bestia" piękny książę zostaje przemie­niony czarami w paskudną bestię, a na­stępnie przywrócony do dawnej postaci dzięki pocałunkowi kochającej go dzie­wczyny.

„Legenda o św. Aleksym" - Zawiera motyw przemiany w ujęciu typowym dla literatury hagiograficznej. Bohater był synem zamożnego patrycjusza rzym­skiego. W noc poślubną zdecydował się porzucić żonę, bogaty dom i ojczyznę. Przez 17 lat pędził żywot żebraczy w Syrii, a następnie wrócił przed bramę domu ojcowskiego i tam żył jak żebrak, nie rozpoznany przez bliskich. Po zgo­nie został uznany za świętego.

„Rozmowa mistrza Polikarpa ze Smiercią" - Porusza temat przemiany człowieka żywego w trupa. Utwór ten wiąże się ze średniowieczną ikonografią śmierci, zwłaszcza z tzw. tańcami śmie­rci (danses macabres).

J. Kochanowski „Treny" - Jest to przykład przemiany światopoglądowej. W trenach IX, X i XI podmiot stawia pod znakiem zapytania wszystkie ideały etyczne, religijne i filozoficzne. Zanika optymizm religijny, tak charakterysty­czny dla wcześniejszej twórczości po­ety. Ostatni tren (XIX), tzw. „Tren albo Sen", stanowi syntezę ideałów humanis­tycznych. Mówiący znów szuka wspar­cia w Bogu, poddaje się jego wyrokom. Przemiana podmiotu lirycznego prowa­dzi zatem od presuponowanej postawy stoickiej, poprzez zanegowanie związa­nych z nią wartości, a nawet zwątpienie we wsparcie boskie, do połączenia filo­zofii epikurejsko-stoickiej z filozofią chrześcijańską. Odtąd przyświecać mu będzie dewiza Terencjusza: Człowie­kiem jestem i nic, co ludzkie, nie jest mi obce.

W. Szekspir „Makbet" - Jest to stu­dium przemiany człowieka pod wpły­wem demonicznych mocy. Budzą one w tytułowym bohaterze uśpioną żądzę władzy, przepowiadając mu godności, o jakich nie marzył. Także w jego żonie - Lady Makbet - wieść o tych proroct­wach wzbudza mroczne siły zła. Nak­łania ona swego męża do zabicia króla Dunkam. Pierwsze morderstwo pociąga za sobą kolejne.

Molier „Świętoszek, Tartuffe czyli ob­łudnik" - Tytułowy bohater to hipo­kryta, udający niesłychaną pobożność. Pod jego wpływem przemianie ulega poczciwy i łatwowierny Orgon, który stara się jak najbardziej upodobnić do Tartuffe' a.

Wolter „Kandyd" - Tytułowy bohater to początkowo szczery, delikatny i roz­sądny chłopiec, wychowywany przez filozofa Panglossa, który twierdził, że wszystko jest najlepsze na tym najlep­szym z możliwych światów. Jednak rze­czywistość, jaka objawiła się Kandydo­wi podczas podróży, była dla niego wielkim rozczarowaniem. Jego świato­pogląd ulega przemianie: teraz twierdzi, że trzeba uprawiać swój ogródek, tzn. najlepiej zajmować się własnym ży­ciem.

I. Krasicki „Mikolaja Doświadczyńs­kiego przypadki" - Bohater był z po­czątku niedoświadczonym, lekkomyśl­nym i naiwnym szlachcicem. Po po­wrocie z podróży stał się dzielnym obywatelem i wzorowym gospodarzem, który troszczy się o swoich poddanych. Jego spojrzenie na świat stało się reflek­syjne, wręcz filozoficzne, a w życiu zapanowały spokój i harmonia.

J.W. Goethe „Faust"-Uczony starzec, który poznał wszystkie dziedziny nauki, ale rozczarowany jej ograniczonością, zmienia przedmiot badania. Odtąd po­szukuje doświadczeń wynikłych z uży­cia świata i władzy. Aby to osiągnąć, musi zawrzeć pakt z Mefistofelesem. Dzięki niemu Faust odzyskuje młodość i zdobywa nieograniczoną możliwość przenoszenia się w czasie i w prze­strzeni.

G.G. Byron „Giaur" - Giaur to bohater aktywny, stale ulegający przemianom. Poznajemy go jako kochanka, lecz gdy jego wybranka, Leila, zostaje uśmier­cona przez swego męża, wciela się on w rolę mściciela i zabija Hassana. Efek­tem kolejnej przemiany jest wstąpienie Giaura do zakonu.

A. Mickiewicz „Konrad Wallenrod" -Przemianie ulega tożsamość bohatera. Pod płaszczem mistrza krzyżackiego kryje się pojmany jako dziecko i wy­chowany w Zakonie Litwin. Mimo że jego osobowość kształtowała się wśród Krzyżaków, Wallenrod określa siebie ostatecznie jako Litwina i prowadzi Zakon do klęski.

A. Mickiewicz „Dziady" cz. III - Gus­taw przemienia się w Konrada; można sądzić, że oznacza to, iż bohater z cier­piącego romantycznego kochanka prze­obraża się w-patriotę. Początkowo jego miłość do ojczyzny i do ludzi jest despotyczna i bluźniercza, bowiem bo­hater ulega szatańskim podszeptom. Ocalony przez Księdza Piotra, Konrad przechodzi kolejną przemianę: jego bunt zostaje zastąpiony pokorą, prome­teizm - mesjanizmem. Staje się pielg­rzymem (także bohater „Ustępu").

J. Słowacki „Kordian" - Przemiany bohatera są efektem poszukiwania przez niego sensu życia, idei, której mógłby się poświęcić. Początkowo ogarnięty jaskólczym niepokojem i poczuciem bezsilności, sceptycznie odnosi się do zastanych wartości. Doświadczenia zdobyte w czasie podróży pogłębiają rozczarowanie rzeczywistością. Prze­miana w jego widzeniu świata następuje na Mont Blanc. Nihilizm zastępuje ideą ofiarnej służby swemu narodowi. Po zamachu na cara Kordian zostaje przed­stawiony w odmiennym świetle - jako wariat.

A. Mickiewicz „Pan Tadeusz" - Jacek Soplica z warcholskiego sarmaty i zbro­dniarza przemienia się w pokutnika, cnotliwego żołnierza, emisariusza i przyjmuje nazwisko „Robak".

B. Prus „Lalka" - Wokulski to zuboża­ły szlachcic, który przejmuje po zmarłej żonie mały sklepik, co przenosi go do stanu kupieckiego. Dzięki zmianie sytu­acji finansowej (zdobywa ogromny ma­jątek podczas wojny tureckiej) chce wedrzeć się do sfery arystokracji, do której przynależy jego ukochana - Iza­bela Łęcka. Zawód miłosny i rozczaro­wanie rozdźwiękiem między ideą a pra­ktyką pracy u podstaw sprawiają, że postanawia zmienić swoje życie. Po­rzuca wszystko najprawdopodobniej z zamiarem wyjazdu do Geista.

H. Sienkiewicz „Potop" - Andrzej Kmicic pod wpływem miłości do Oleńki zmienia się z warchoła sarmaty w pat­riotę. Przed jej poznaniem łamał prawo, sam wymierzał sprawiedliwość. Później sprawa poświęcenia dla ojczyzny stała się dlań najważniejsza. Przemiana jego postawy łączy się ze zmianą nazwiska (Babinicz). Dzieje Kmicica można uznać za konfigurację losów ówczesnej polskiej szlachty.

F.M. Dostojewski „Zbrodnia i kara" - Raskolnikow to biedny student, który dokonuje mordu na lichwiarce. Uważa on bowiem, że stoi ponad ludźmi i ich zasadami etycznymi. Pod wpływem uczucia do Soni jego sposób myślenia ulega radykalnej zmianie. Raskolnikow przyznaje się do zabójstwa, gdyż od­czuwa potrzebę oczyszczenia się i po­niesienia kary.

J. Kasprowicz - W pierwszej fazie twórczości Kasprowicza podmiot liry­czny zajmuje się tematyką społeczniko­wską, pokazuje problemy wsi („Sonety z chałupy"). W późniejszym okresie ulega tendencjom modernistycznym. Zanika zainteresowanie masami, poja­wia się indywidualizm („Krzak dzikiej róży"). Kolejna przemiana podmiotu włącza twórczość Kasprowicza w nurt katastroficzny; głównymi tematami wierszy są: człowiek i Bóg, wartości nadrzędne, także tematyka eschatologiczna („Hymny"). Ostatni etap charak­teryzuje pogodzeniem z Bogiem, wyci­szenie wewnętrzne. Jest to tzw. okres franciszkański („Księga ubogich").

S. Żeromski „Przedwiośnie" - Cezary Baryka początkowo żyje otoczony miło­ścią rodziców, ale gdy w czasie wojny ojciec wyjeżdża, chłopak, pozbawiony autorytetu moralnego, porzuca szkołę i usamodzielnia się. Podczas rewolucji w Baku angażuje się w działalność polityczną - sympatyzuje z komunis­tami. W Nawłoci poznajemy Barykę w roli kochanka. Po powrocie do War­szawy znów wciąga go polityka (pono­wnie wiąże się z komunistami).

W. Gombrowicz „Ferdydurke" - Jó­zio to trzydziestoletni mężczyzna, który zostaje przeniesiony przez profesora Pi­mkę w świat szkolny, gdzie jest trak­towany jak uczeń (dziecko pozorne).

M.A. Bułhakow „Mistrz i Małgorza­ta" -1) Przybycie Wolanda do Moskwy powoduje przemianę Iwana Bezdomne­go (oszalał), a także całej Moskwy (za sprawą Wolanda magia wywołuje cha­os, demaskuje wady systemu). 2) Pon­cjusza Piłata poznajemy początkowo jako człowieka okrutnego, nieczułego na ludzkie krzywdy, wypierającego się dobra. Po skazaniu Jcszui dręczą go wyrzuty sumienia; cierpi, gdyż rozmo­wa, jaką odbył ze skazańcem, upewniła go o niewinności Ha-Nocri. Była także „światłem" dla Piłata, otoczonego złem i kłamstwem. Odtąd zaczął myśleć in­nymi kategońami. 3) Małgorzata zmie­nia się pod wpływem uczuć do Mistrza. Po jego zniknięciu porzuca swego męża i dzięki magii przemienia się w wiedź­mę. Z kolei na balu Wolanda Małgorzata zostaje królową.

T. Różewicz „Ocalony" - Podmiot li­ryczny to młody człowiek, który prze­trwał piekło wojny. Przeżył, ale to do­świadczenie zabiło w nim poczucie war­tości. Jest zagubiony, szuka wzorca mo­ralnego.

G. Herling-Grudziński „Inny świat" - Książka ta ukazuje, jak zmienia się człowiek w ekstremalnych warunkach stworzonych przez łagry. Instynkt sa­mozachowawczy wypiera moralność, cielesność zmusza do zachowań potę­pianych w normalnych czasach, huma­nitaryzm zostaje stłumiony przez głód i pożądanie.

A. Camus „Dżuma" -1) Rambert po­czątkowo próbuje wyjechać z Oranu, nie chce angażować się w walkę z epidemią, jednak gdy coraz więcej doświadczeń łączy go z mieszkańcami, zaczyna od­zywać się jego sumienie. Wreszcie de­cyduje się na rezygnację z osobistego szczęścia, by ratować ludność Oranu. 2) Cottard przed epidemią jest nieufny, zdesperowany (próba samobójcza), od­gradza się od ludzi. W czasie trwania dżumy staje się nagle uprzejmy i przyja­cielski, gdyż odciąga ona od niego uwa­gę policji. Gdy epidemia mija, znów zaczyna się bać. W końcu nie wytrzy­muje napięcia psychicznego (oszalał). 3) Ojciec Paneloux początkowo głosi, że dżuma to kara za grzechy. Jego podejś­cie ulega przemianie, gdy widzi śmierć niewinnego dziecka. Od tej pory twier­dzi, że wyroków boskich nie można wyjaśnić. Proponuje nową religię: albo wierzy się w Boga i przyjmuje wszyst­ko, co On zsyła (także niezawinione cierpienie), albo należy Boga odrzucić.

* „Jesteśmy i nie jesteśmy zarazem-życie jest ciągłą zmianą, jest ciągłym rodzeniem się i śmiercią". (Heraklit z Efezu)

*„Wszystko się zmienia z wyjątkiem samego prawa zmiany".

(Heraklit z Efezu)

* „Chciałem zmienić świat. Doszedłem jednak do wniosku, że mogę jedynie zmienić samego siebie".

(A. Huxley)

* „Szczęście z nieszczęściem chodzi na przemiany jak wieniec różnymi ziołami przeplatany". (W. Kochowski)

*„Przemiana materii sprowadza ten sku­tek, że ciało odbudowuje się z nowych wciąż pierwiastków, z tego samego wprawdzie materiału, ale w nowych, wciąż nowych warunkach i formach bytowania. I do duszy wdzierają się pierwiastki nowe. Dawne giną".

(S. Żeromski)

* „Nie ma rzeczy tak niewinnej, której ludzie nie mogliby przemienić w zbrodnię".

(Moher)

* „Od czasów niewolnictwa dużo się zmieniło. Teraz człowiek nie da za drugiego złamanego grosza". (Z. Ziemecki)

* „Tylko głupcy się nie zmieniają". (G. Zapolska)

*„Albowiem świat się zmieniał, znikał zeń urok i cnota. Troska zakradła się na wietrzejącą ziemię, a ileż utracono - dobre maniery, swobodę, piękno! Damy nie były już damami i nie mogłeś ufać słowu dżentelmena".

(J. Steinbeck)

* „Z ocenami historycznymi nie należy się nigdy śpieszyć. Bo historia lubi niekie­dy w ostatniej chwili odmieniać swe przeznaczenia".

(M. Brandys)

---